Áz-Naýryz kirgende tórt túlik mal tóldep, maldyń aýzy kókke, adam aýzy aqqa tıip, ýyz iship «Ýyz merekesin», «Aq merekesi» retinde toılaıtyn bolǵan. Soǵan baılanysty bul aıdy atalarmyz «Ýyz aı», «Aq mereke» dep te ataǵan. Sút – as sultany, rızyq basy dep qasterlegen. Sol sebepti de, sútti tókpeıdi, aqty telmirtpeıdi, aq tógilse, baq birge tógiledi dep yrymdaıdy.
«Áz» sóziniń máni
Qazaq túp maǵynasy «baǵaly», «qymbat», «keremet», «qasıetti», «qadirli», «kıeli», «ıeli», «ardaqty», «qundy», «jarqyn», «jaǵymdy», «senimdi», «dýmandy», «kóńildi», «berekeli», «birlikti» degen óte kóp sınonımdik mándes uǵymdardy «Áz» degen eki áripten quralǵan qysqa sózben ǵana uqtyra salǵan. Bul qazaq tiliniń asa baı, qundy, shuraıly, jetilgen til ekenin aıtqyzbaı-aq dáleldep tur. Mysaly: Uly kúndi – Ulys kún, Uly isti – Uly is dep atasa, ǵajap salt-dástúrli merekeni – «Áz-Naýryz» dep túsindirgen. Al halyq arasyndaǵy el men jerin qorǵaǵan qas batyrlardy «Áz batyr», halqyn ádil bılegen han-cultandardy «Áz Han», «Áz Sultan» dep baǵalaǵan. El arasyndaǵy dańsaly aqyn-jyraýlardy «Áz aqyn-jyraýlar» dep tanyǵan. Ǵylym salasyndaǵy uly ǵalymdardy «Áz ǵalymdar» dep ataq bergen. Sheshen-shejirelerdi «Áz sheshender» ne «Abyz» dep qurmet tutqan. Áz Jánibek, Áz Táýke, Áz Buhar, Áz halyq, Áz Abaı, Áz batyr degen sózder sol áz sóziniń óte kóp maǵyna beretinin odan ary túsindiredi.
Áýeli, halyq arasyndaǵy jany jaısań jandardy Áz aǵa, Áz ata, Áz apa, Áz ápke, Áz bala, Áz abyz dep, olardyń qoǵamdyq ornyn, el arasyndaǵy bet- bedelin bir ǵana Áz sózine syıǵyzyp kórsete de, tanyta da bilgen. Ár jyly Naýryz aıynyń 21 kúni «Áz amaly» kirip kún men tún teńelip, kók qut kózin ashqan kóktemniń alǵashqy kúnin «Áz-Naýryz» dep uıǵarǵan.
«Áz amaly» kirgende aspanda bir názik jyly, jaǵymdy daýys aýa aǵysynda názik kúı terbelisindeı shertiledi eken. Ol daýysty tórt túlik maldyń ishinde Mekke topyraǵynan jaralǵan qoı túligi ǵana estıdi degen eski nanym bar. Sol kúni qoı qozylap, qozy mańyrap «Áz daýysyna» qulaq túredi eken. Sol daýysty keıde adam balasynyń myńda biri estıdi degen ańyz aıtylady. Eger adam balasy sol daýysty estise jeti atasyna deıin shalqyǵan baılyq oralyp, urpaqtary bilimdar bolyp ósedi. Ol daýys jaı daýys emes, baq ıesi Qydyr paıǵambardyń el aralap júrgendegi aıaǵynan shyqqan dybysy degen tamasha raýaıat taraǵan.
Áz amaly jeti kúnge jalǵasady. Amaldyń basy – úsh kún, Amal ortasy – úsh kún, Amal sońy – bir kún. Osy jeti kúnde aýa raıy buzylyp, qar ne jańbyr jaýyp, jel turady. Áz amalynda jaýǵan qar ýyzdaı bolyp jaýsa, týǵan aı da ýyzdaı bolyp týady, adamdar kóńili de kóterilip ýyzdaı jaǵymdy bolady eken. Sondyqtan bul aıda jaýǵan qardy sypyrmaıdy, kúremeıdi. Sypyrsa, kúrese baq kúrelgen qarmen birge ketedi dep yrymdaǵan.
«Naý» sóziniń maǵynasy
Qazaqtyń baıyrǵy kóne tilinde «Naý» degen sóz bar. Ol tórt túrli uǵym beredi. Birinshi, «Naý» – daý, jala degen uǵym beredi. Ekinshi, «Naý» – gúldiń, ósimdiktiń jańadan ósip, búrshiktep sheshekteýi degen uǵym bildiredi. Úshinshi, «Naý» – kúnniń alǵash sheshektep nur shashyp, kókjıekten kóterilip kele jatqan shapaǵyn «naý», «jańa kún» nemese «kún naý tartyp keledi» deıdi.
Tórtinshi, qoı-eshki, sıyrdyń tóldegen kezindegi qoıý sútin «naý», «naý sút», «ýyz» deıdi. Naýryz degen sózdiń túp maǵynasy men máni osy jerde jatsa kerek. Áz-Naýryz merekesi atam qazaqtyń osyndaı uly uıaly uǵymdarynan qalyptasqan. Ol ǵasyr júgin arqalap, asyl salt-dástúrlik merekeli taza qalpyn saqtap, bizge qaımaǵy buzylmaı jetken.
Ulys sóziniń máni
1.Ulys sóziniń túp máni – ejelgi rýlyq birlestikti ne óte úlken uıysqan, ósken áýletti «Ulys» dep ataǵan.
2.Ulys kún – jańa jyl, jańa kún, jańa meıram, naýryz aıynyń 21-22 kún men tún teńelgen «naý» degen uǵymdy bildiredi.
3.Tarıhı raýaıatta adamzattyń ekinshi atasy sanalatyn Nuh paıǵambardyń kemesi birde Arabıdaǵy Jýda taýynyń basyna, endi birde Qazaqtyń Qazyǵurt taýyna toqtaǵan dep aıtylady. Sol kezde kún men túnniń teńesken kúni eken. Topan sýdan aman qalǵan Nuh qaýymy jeti qat jerdiń betinde, jeti qat kóktiń astynda, jeti jurtymyzben aman qaldyq dep kemede qalǵan Bıdaı, Kúrish, Burshaq, Tary, Qatyq, Tuz, Et syndy jeti dándi Taıqazanǵa salyp pisirip,
«Tileý kóje», ıaǵnı «Naýryz kóje» jasap toı-mereke ótkizgen eken. Qalǵan dánderin birazyn jerge egip, birazyn únemdep jep, balıǵatqa tolǵan er-áıel 3 aı boıy oraza ustap, astyqty únemdep jegen eken. «Tileý kóje» jasaý salty men oraza ustaý paryzy sodan qalǵan eken.
Jer betindegi topan sýdyń balshyǵy basyp qalǵan bulaq kózin ashý, qulap qalǵan aǵashtardy qaıta turǵyzyp, aǵash egý dástúri sol zamannan qalyp, jaqsy dástúrge, tamasha saltqa aınalǵan. Ulys kúni uly ister isteý, jaqsy bastamalar bastaý, amandasyp kórisý, úlkenen bata alý, syı-qurmet jasaý, oıyn-toı ótkizip kóńil kóterý, kedeı-kembaǵaldardy qoldap járdemdesý syndy tolyp jatqan salt-dástúrdi jańǵyrtyp, jas býyn urpaqty ulaǵatty jolǵa salý, babalar dástúrin adal atqarý, ýaqyt esebin bilip, ómirdi qasterleý, jańa jyldy erekshe qurmetpen qarsy alý, kóne jyldy shyǵaryp salý – ultymyzdyń myzǵymas asyl dástúri ekenin bilý bárinen mańyzdy bolmaq.
Qydyr atanyń batasy
Naýryzdyń 22 juldyzy kún men tún teńelgende, jer júzin Baq ıesi Qydyr ata aralaıdy. «Qydyr ata aralaǵan aýylǵa baq darıdy, Qydyr túnegen úıge qut qonady» degen halqymyzda eski nanym bar. Sol túni ár úıdiń tórine qos shyraq jaǵyp Qydyr atanyń kelýin kútip, túni boıy uıyqtamaı tilek tilep oıaý otyratyn salt bar. Qydyr ata ózi qalaǵan úıine kelip, aq bata beredi eken. Qydyr atanyń batasynyń úlgisi:
Ulys oń bolsyn! Aq mol bolsyn! Qaıda barsa jol bolsyn, Baǵyń shalqyp aldyńnan, Bastaryńa ketpes baq qonsyn, Astaryńa altyn taq qonsyn! Áz halqym ýaıymysyz toq bolsyn! Jamandyq jerden joq bolsyn, Qýanysh kóp bolsyn, Sezim ystyq shoq bolsyn! Ulaǵatty ul óssin, Qyrmyzy sulý qyz óssin! Aq bóken orǵa túspesin, Aq suńqar torǵa túspesin! Ata aqyly bólinbesin, Tulpar tuıaǵy ketilmesin, El sheti sógilmesin! Qara taý quıyn soqsa qulamasyn, Aq shylaýyshty ana jylamasyn! Qara jer shaıqalmasyn. Qara qos qıramasyn!! El ishin daý almasyn, El shetin jaý almasyn! Alyp báıterek jyǵylmasyn, Ózen-kól, bulaq tartylmasyn! Ádil han taqtan aırylmasyn, Bala baqtan aırylmasyn!
Haq Alla ózi qoldap, Ulys mereke-birlikten aıyrmasyn!
Kún men tún teńeledi
Áz-Naýryz qazaq halqynyń salt-dástúrdi jańǵyrtatyn aıtýly toı merekesi, jańa jyly, kóktem meıramy. Bul toı halyqtyń ortaq qýanyshy, ortaq berekesi. Bul kúni kún men tún ǵana teńelmeıdi. Aspan men jer de, han men qara da, qarańǵy men jaryq ta, jyly men sýyq ta, er men áıel de, jas pen kári de teńeledi. Bári de demalyp, birdeı pende retinde uly merekeniń qýanysh nuryna bólenip birge toılaıdy.
Ulys kúniniń qarsańynda jeti dánnen dán salyp, úlken taıqazanǵa tileý kóje, toı kóje jasaıdy. Ol – jeti qat kóktiń astynda, jeti qat jerdiń betinde, jeti jurtpen, jeteli jeti ata urpaqtary bas qosatyn uly kún. Ulys kún dep, úı-úıdi aralap tileý kóje iship máre-sáre bolyp kóńildi júredi. Ókpelesip, renjisip qalǵandar bolsa, ulys kúnin qurmettep, tós qaǵysyp amandasyp, birin-biri keshirisedi. Bir dastarhan basynda as iship, jaırań qaǵyp, dostasyp, shattyqqa toly sezimmen, syılasyp, syrlasyp, ulys kúnin qurmettesip, aq dastarhan basynda aq nıetpen birge qonaq bolyp otyrady. Sondyqtan bul mereke myzǵymas «Birliktiń merekesi» dep atalady.
Naýryz dastarhany
Qazaq dastarhany – kıeli. Qazaq áıelderi «Dastarhanda kıe bolady, dastarhanda ıe bolady», «Dastarhany toq úıge bereke qonady, baılyq oralady» dep dastarhannan attamaıdy, dastarhandy kirletpeı taza ustaıdy, dastarhandy aıaqpen baspaıdy, dastarhandy kıim-keshekpen birge jýmaıdy. Olaı etse, úıden qut qashady, baq úrkedi. Baılyq oralmaıdy dep yrymdap, dastarhan ádepterin saqtap, Naýryz kúni úı tórine úlken aq dastarhan jaıady. Dastarhanǵa tórt yrystan as pisirip, molynan qoıady.
1.Qyzyl yrystan: et, jal-jaıa, qazy-qarta, kári jilik, qoıdyń basy, beldeme, qara jáne súbe qabyrǵa, asyq jilik, ortan jilik, jambas, jaýyryn, qystan qalǵan súri etterdi de qosady. Ol – qys taǵamdarmen qoshtasyp, jaz taǵamdaryna aýysý yrymy.
2.Aq yrystan: qurt-irimshik, aıran-qatyq, qymyz-shubat, irkit, sary maı, qaımaq, qymyran jáne t.b. Bul – jaz taǵamdarymen qaýyshý yrymy.
3.Kók yrystan: alma, júzim, banan, mandarın, qaıyn, qarbyz, órik, kók burshaq jáne t.b.
4.Daqyl yrystan: nan, baýyrsaq-shelpek, peshene, toqash, tary-talqan, jent jáne t.b.
Qazaq analarynyń ulys kúni aq dastarhandy tórt túrli yryspen toltyrýynyń da ózindik ádemilik sáni men tereń fılosofıalyq máni bar. Ol – «tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi, altaý ala bolsa, kerege basy pále bolady» degen yrymdy tanymnan týǵan ozyq oıdyń otbasyndaǵy qut dastarhanynan tapqan tamasha kórinisi bolyp tabylady.
«Tórt qubylamyz teń bolsyn, pıǵylymyz oǵan teń bolsyn! Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi, altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi», – dep aq dastarhanyn da tórt yryspen toltyryp, kelgen qonaǵynyń ár qaısysyn «Qyryqtyń biri – Qydyr» dep baǵalap, jaırań qaqqan qabaqpen kútip alǵan.
Naýryz kóje (Tileý kóje)
«Tileý kóje» – Naýryz merekesiniń brendi. Qazaq áıelderi Naýryz kúni úlken taıqazanǵa bıdaı, tary, burshaq, et, arpa, kúrish, un syndy jeti dánnen (sarymsaq, tuz) salyp, kóje jasaıdy. Ony qazaq «Tileý kóje» nemese «Naýryz kóje» dep ataǵan.
Qazaq yrymynda taıqazannan basqa ydysqa «Tileý kóje» jasamaıdy. Óıtkeni qara qazan úı quty sanalady. Sondyqtan qyz jasaýyna qazan salmaıdy. Qyz jasaýyna qazan salsa, baq yrys aýysady dep yrym etedi.
Tileý kójege jeti dán salýdy «Jeti qat kóktiń astynda, jeti qat jer betinde, jeti jurtpen, jeti atamen, jeti aǵaıynmen tatý-tátti berekeli óteıik, urpaqtarmyz jeteli urpaq bolyp óssin, dám-tuzymyz arlasyp júreıik, bereke qashpasyn» degen qonaqjaılyqtyń keń peıilinen, berekeni saqtap, el bútindigin buzbaýdan týǵan aq nıettiń sımvoly dep tanyǵan.
Ulys kún keıipkerleri
Baǵzy zamandaǵy raýaıatta Ulys kúnine baılanysty aıtylatyn keıipkerler bolǵan. Olar: Qydyr ata, Baq bala, Saqqulaq, Tolaǵaı, Áz hanym, Aqpan-Taqpan, Zymystan.
Ulys kúniniń keıipkerleriniń ár qaısynyna tán obrazdyq sıpattary bolǵan: Qydyr ata – baq piri, Baq bala – bolashaq piri, Saqqulaq – habar piri, Tolaǵaı – kúsh piri, Áz hanym – kóktem-jaz piri, Aqpan-Toqpan – qys piri, Zymystan – boran-jel piri.
Ulys kúni aǵash egý salty
Orman – eldiń dáýleti, orman – jerdiń sáýleti. Baǵzy zamanda Nuh paıǵambardyń kemesi 40 kún, 40 tún topan sýda júzip júripti. Oǵan aq úki jol bastap ushyp júripti. 40 táýlik ótkende keme qara jerge ilinip, qazirgi Arabıadaǵy Jıda taýynynyń basyna toqtapty. Nuh qýanyp, kemedegi qaýymyn jerge túsirip, topan sýdan aman qalǵanyna shúkirlik etip, balshyq basyp qalǵan bulaq kózderin tazalap, qısaıyp qalǵan aǵashtardy turǵyzdyryp jatqanda aıaq astynan aýa raıy buzylyp, qaıtadan qalyń jańbyr jaýyp, topan sý kóterilipti. Bul naýryzdyń 9 kúni eken. «Máz» degen amal kiripti. Sol máz jaýyny 7 kúnge jalǵasyp, jerden kóterilgen topan sý kemeni alyp, Qazaqtyń Qazyǵurt taýynyń basyna biraq ákep toqtatypty. Sodan bastap, tileý kóje jasaý, aǵash egý, bulaq kózin ashý syndy jaqsy salt qalyptasypty. Osy raýaıatty jaqsy biletin qazaq halqy sodan bastap, aǵash egý saltyn tamasha dástúrge aınaldyrypty. «Atańnan mal qalǵansha, tal qalsyn» degen maqaldyń túp bastaýy osydan qalǵan eken.
«Myń shybyq egip ósirseń, halqyńa orman salǵanyń. Bir shybyq úzip syndyrsań, ormanǵa salǵan oıranyń» dep ár jyly kóktem kelgende aǵash egýdi ár adamnyń paryzy dep tanypty. Bul búgingi ekologıany qorǵaýymyzǵa da esh qaıshylyǵy joq atadan qalǵan tamasha saltymyz bolyp tabylady.
Áz- Naýryz yrymdary
1.Qazaq naýryz kúni jańa shyqqan kúnniń júzine qarap, betin sıpaıdy. Onysy –jańa kúnnen basyma baqyt darysyn degeni.
2.Qazaq naýryz kúni alǵash jaýǵan jańbyrǵa basyn tosady. Aspannan nur jaýady dep biledi. Osylaı istese, jyldar boıy basym aýyrmaıdy, jolym jeńil bolady dep senedi.
3.Qazaq naýryz kúni úıine qarlyǵash ushyp kirse, erekshe qýanady. Jyl qusy kirdi, shańyraǵyma qut kirdi dep yrymdaıdy.
4.Qazaq naýryz kúni tyrnaq almaıdy, shash qıǵyzbaıdy. Olaı etse, bas kesiledi, jol tosylady dep yrym etedi.
5.Qazaq naýryz kúni kóńildi júredi. Bireýmen renjisip qalýdan qorqady. Sebebi «Jyl basynda renjissem, jyl sońyna deıin isim ońbaıdy» dep yrym etedi.
6.Qazaq naýryz kúngi jaýǵan qardyń reńine qarap yrym etedi. Ol erekshe appaq bolady. Naýryz kúngi jaýǵan qardy kúremeıdi, sypyrmaıdy. Sypyrsa, qurǵaqshylyq bolady dep yrymdaıdy.
7.Qazaq naýryz kúni balasyn urmaıdy, zekimeıdi. Ursa bala meseli qaıtady, meseli qaıtsa, baq baılanady dep yrym etedi.
8.Qazaq naýryz kúni ydys-aıaǵyn syldyrlatpaıdy, «Qut qazanda turady» dep yrym etedi. «Ydys-aıaq syldyrlasa, qut úrkedi».
9.Qazaq naýryz kúni otqa súıek tastap kúıdirmeıdi. Olaı etse, ata-baba arýaǵy shamyrqanady.
10.Qazaq naýryz kúni úıine qydyryp kelgen balany qur qol qaıtarmaıdy. Bala – baqyt, bala – bal, balamen birge úıge baqyt kiredi, bala úıden ókplepe shyqsa, baqyt balamen ilesip ketedi dep yrym etedi.
11.Qazaq naýryz kúni alys saparǵa ketken jolaýshyǵa sybaǵa saqtaıdy. Onysy – jolaýshy aman kelsin, mereke dámi – bereke, osy berekeli astan aýyz tısin degeni.
12.Qazaq naýryz kúni úıine qydyryp kelgen kúıeý jigit pen qyzǵa erekshe qurmet kórsetedi. Kúıeý balasyna shapan jaýyp qaıtarady. Onysy – qyzymyzǵa jaqsy qarasyn, qyzymyz baqytty bolsyn degeni.
13.Qazaq naýryz kúni mal tóldese, onyń tólin basqa bireýge syılamaıdy. Sebebi jyl basyndaǵy qutymyz basqaǵa aýyp ketpesin degeni.
14.Qazaq naýryz kúngi bosanǵan áıeldi qut dep yrymdaıdy. Ony Qyzyr bosandyrdy dep senedi. Ol týylǵan bala elge qut bolyp qonady dep senedi. Sondyqtan ol balanyń atyn ul bolsa Ulysbek, Naýryzbek, qyz bolsa Naýryzgúl, Ulysjan dep qoıady.
15.Qazaq naýryz kúni saýysqan úı tóbesine qonyp shyqylyqtasa, jaqsy yrymǵa balaıdy. Oljadan, jaqsylyqtan súıinshi keledi dep senedi.
16.Qazaq naýryz kúni oshaǵynyń astynda ot qaýlap, lapyldap jansa bıyl baq juldyzymyz kóteriledi, baıımyz, baqytty bolamyz dep yrymdaıdy.
17.Qazaq naýryz kúni tórine qos shyraq jaǵyp qoıady. Onysy – otaǵasy men otanasy aman bolsyn, oshaqtaǵy otymyz sónbesin degen yrym.
18.Qazaq naýryz kúni ketik ydystardy paıdalanbaıdy, oǵan as quıyp ishpeıdi. Olaı etse, ómirdegi barlyq isimiz shala bolady, jumysymyz bitpeıdi, ketik ydystyń shetilgen jerinen shaıtan birge as ishedi dep senedi.
19.Qazaq naýryz kúni úıine dýaly aýyzdy adamdy shaqyrtyp, batasyn alady. Barlyq is batadan bastalsa, baıandy bolady dep senedi.
20.Qazaq naýryz kúni bosaǵasyna, ne tórine saryala sapty qamshy, ne sadaq syndy quraldardy iledi. Sóıtse, bul úıge jyn-jybyr jýymaıdy dep senedi.
Áz-Naýryzdaǵy aýa raıyn boljaý dástúri
Qazaq esepshileriniń arasynda «Esepshiniń esebi kisesinde, esepsizdiń esebi tizesinde» degen támsil sóz bar. Burynǵy ótken ǵasyrlardaǵy qazaq esepshilerinde bir beti aq shúberekpen, bir beti qara shúberekpen astarlanyp, búktelip tigilgen, kúndi eseptep, aıdy boljap, jyldy jiliktep jazǵan qoıyn dápterin salatyn ala dorbasy bolady eken. Qazaq osy dorbany «Kise» dep ataıdy. Bireýler esepshige jolyǵyp, «Qane, esebińdi aıtyp jibershi» degende, sol dorbanyń túıme baýyn aǵytyp, aqtarylatyn kórinedi. Sol dorbany «Kise» ne «Esep dorba» dep ataǵan eken.
Al jaı adamdardyń kún bulttanǵanda jańbyr ne qar jaýǵanda, birer kún ilgeri tizesi aýyryp, revmatızmi qozatyn kórinedi. Sóıtip olar tizesi aýyrsa boldy, boran soǵady, kún jaýady dep baıbalam salyp jatady eken. Joǵarydaǵy mátel sonyń aıǵaǵy bolsa kerek.
Qazaq esepshileri jaz esebin kún men túnniń teńelgen kúni naýryzdyń 21 kúni jańa jyldyń basynda jańa týǵan aıǵa qarap, esepteıtin kórinedi. Qazaq esepshileri juldyzdy túndi kúzetip, tórt túlik maldy baqylap, uıyqtamaı tań attyrady. Eger osy túni túıe túligi ernin jıi-jıi jybyrlatsa, jylqy túligi qaıta- qaıta oqyransa, sıyr túligi murynyn jıi-jıi jalaı berse, qoı túligi emis- emis ekirense, tańerteń mal qoradan jaıbaraqat shyqsa, onda kóktem erte oralady. Kún tez jylynady, kók erte kókteıdi, jaz jaıly bolady. Al osy kúni tańerteń kún shoqtaı janyp, uıasynan kóterilse, keshke qaraı uıasyna qan qyzyl bolyp qonsa, aýa-raıy jaqsy bolǵanymen, adam arasynda ólim-jitim kóp ushyraıdy. Soǵys apattary bolýy múmkin. Aıaq astynan túıe túligine «Shelek», jylqy túligine «Talaq», sıyr túligine «Qarasan», qoı túligin «Topalań», eshki túligine «Kebenek» indetteri kelýi, al eginjaıǵa shegirtke qaptaýy ǵajap emes dep boljam jasaıdy. Eger sol kúni tańerteń kún kókjıekten sarǵaıyp kóterilse, jer betinde ystyǵy shyńqıyp tússe, qyzýy mańdaıdan ótse, sol jyly qurǵaqshylyq bolady, qýańshylyq júredi, qumdy boran soǵady, jaýyn-shashyn mólsheri az bolady.
Tamyz aıynda taýly óńirde tasqyn bolýy múmkin. Jazyq jerlerde qurǵaqshylyq bolady. Qysta mal baqsa, shyǵyn bolady dep uıǵarady. Eger sol kúni tańerteń kún kózi shubartyp, kókjıekten kúńgirtteý bolyp kóterilse, keshke batar kún bultqa súńgip baryp batsa, onda ol jyly jazda jaýyn-shashyn mol bolady. Jyl yrysty ótedi, el ishi tynysh bolady. Egin men shalǵyn qaýlap, bitik ósedi. Kúzde aspa-tók mol ónim jınalady. Tórt-túlik mal jaqsy qońdanady. Erekshe semirip, sheldenedi. El ishinde toı-tomalaq kóbeıedi dep uıǵarady.
Al qysta qar qalyń jaýady. Kún birde ysyp, birde sýyp, qubylmaly ótedi. Mal men bas aman bolady dep boljaý aıtady. Eger sol kúni tańerteń kún kókjıekten kúlimsirep, raýandap, ashyq nuryn tóge kóterilse, keshke qaraı altyn shapaǵyn jerge qaldyryp baryp batsa, onda ol jyly jyl esen bolady. Kún saıyn, aı saıyn yryzdyq tasıdy. Adamdar yrǵyn ómirge keneledi. Eger sol kúni tańerteń qar jaýyp tursa, «Aspannan nur jaýdy», jyl esen bolady, Naýryzdyń aqsha qaryndaı aq tilek qabyl bolady dep qýanady.
Qazaq naýryzda jaýyp, qatqan qardyń ústine qasarbas qoıdyń qumalaǵyn tastap, kóktem erte, ne kesh kelýin boljaıdy. Eger qumalaq qarǵa batpaı, qar ústinde qalsa, kóktem qyryq kún keshigip keledi. Al qumalaq qarǵa barmaq boıy batsa, kóktem qyryq kún ert keledi, kún erte jylynady, egindi erte salý kerek, tóleýlikke erte barý kerek dep uıǵarady.
Qazaq esepshileri Tańsholpan juldyzynyń kórinýine qarap ta aýa-raıyn boljap, jer yrysyn jobalap aıtady. Naýryz kúni tańǵa jaqyn Tańsholpan juldyzy aıdaı jarqyrap, altyndaı nuryn tógip týsa, sol jyly molshylyq bolady, jer júzi qabaǵat kókteıdi. Mal men bas egiz, atar ósedi, beıbit zaman bolady.
Al sol kúni tańǵa jaqyn Tańsholpan juldyzy sarǵaıyp, álsirep, nury óshkindep týsa, yryzdyq tartylady, qaýip-qater kóp bolady, jol apattary kóp bolady dep dolbar aıtady.
Baıyrǵy esepshilerdiń tájirıbesine qarǵanda, ár segiz jylda bir ret Tańsholpan juldyzy óshkin tartyp týady eken. Sol jyldary apat kóp bolady degen uǵym bar.
Qazaq esepshileri naýryz kúni kózi ashylmaǵan bulaqtyń sý qaınaryn baıqaıdy. Ózen sýy men kól sýynyń jáne mal sýattarynyń jyldyq mólsherin tekseredi. Sol arqyly sýatty jerlerden erte qonys tańdap qonady.
Qazaq esepshileri taǵy da naýryz kúngi qońyrqaz, aqqý, úırek, shaǵala, saryala qaz, kókmoıyn, uzaq qatarly qustar kelse, kóktem erte keledi, jaz tez oralady, kún jylıdy dep boljaıdy. Taǵy da naýryzdaǵy torǵaılardyń saıraýyna mán beredi. Torǵaılar toptasyp ushyp, saıran salsa, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zaman bolady» dep jatady. Úı qustary – qaz ben taýyqqa da kóz jiberedi. Eger taýyq sol kúni bir aıaǵyn kóterip tursa, kóktem jaı oralady, eki aıaǵyn teń basyp tursa, kóktem keldi deı ber deıdi.
Qazaq esepshileri naýryz kúni juldyzdy aspandy muqıat qadaǵalap baqylaıdy. Eger sol túngi juldyzdar shoqtaı janyp, aspan aıasynan tutastaı kórinse, bıyl kóktem men jaz aıy mamyrajaı ótedi, el tilegi qabyl bolady, ýaıym joq, qaryn toq ótedi dep senedi.
Naýryz aıyndaǵy toǵys kúndi de baqylaıdy. Aı arasyndaǵy taýdyń ar jaǵynda, tasasynda qalyp, kórinbeıdi. Aı oǵaýy úsh kúnge sozylady. Birinshi kúni tońǵaıdy. Ekinshi kúni aýyl úı qonady. Úshinshi kúni órip shyǵady. Aı baıaý jyljyp, aı dıdaryna qarap aýa- raıynan málimetter berip jatady. Sol kúni aı qoralanyp týsa, kún jylynady. Aı qulaqtanyp týsa, kún sýytady. Apat bolýy da ǵajap emes. Al, aı shalqasynan týsa, kúnniń sýyǵy uzarady. Aı oraǵy eńkeıip týsa, kún ysıdy dep joramal jasaıdy.
Qazaqtyń «aı qoralansa, aıaǵyńdy saıla, kún qoralansa, kúregińdi saıla» degen maqaly da osyny meńzese kerek.
Qoryta aıtqanda, tabıǵatpen birge týyp, bite qaınasyp ósken qazekeń ǵasyrlar boıy tabıǵattan jınaǵan mol tájirıbesiniń arqasynda jazdan jaıly, qystan esen ótip, búgingi damyǵan elektrondy ǵasyrǵa jetip otyrmyz.
Bolat BOPAIULY,
jazýshy-etnograf.
Fotosyn qoıý kerek.