Orta Azıada sý úshin kúres kúsheıdi
Ótken apta sońynda Iran men Aýǵanstan shekarasynda oq atylyp, eki taraptan da shekarashylar qaza tapty. Tórt tóńiregin janjal qorshap turǵan Orta Azıa elderi úshin bul eleńdeterlik oqıǵa. Qarabaq soǵysy men Reseı–Ýkraına soǵysynyń zor dúmpýleri jurt sanasyn buryp ketse de, Aýǵanstan máselesi Qazaqstandy qamtyǵan aımaq úshin áli de ózektiligin joǵaltqan joq. Tereń áleýmettik hám ekonomıkalyq daǵdarys meńdetken Aýǵanstan áli eshbir el resmı bılik dep tanymaǵan tálipterdiń baqylaýynda. Ondaǵy terorızm men ekstremızm qaýpi jáne onyń kórshiles aımaqqa bolǵan áseri bizdiń qoǵamnyń qaperinen tys qalmaýǵa tıis.
«SÝDAN SHYQQAN ÓRT» AIMAQTY ALAŃDATADY
Málimetterge saı, oq atysýǵa deıin aparǵan janjal transshekaralyq sý máselesinen shyqqan. Iran prezıdenti Ibragım Raısı osy aıdyń basynda Talıbanǵa Irannyń Gılmend ózenine sý quıý quqyǵyn buzbaýdy eskertken. Qaqtyǵystan bir kún buryn ǵana «Talıban» qozǵalysy men Iran ókilderi Gılmend ózenine sý berý quqyǵyna qatysty aqyldasqan. Buǵan qaramastan eki taraptyń qarýǵa júginýi kútpegen jaǵdaı. Irannyń Revolúsıa saqshylary korpýsy isti jaýapsyz qaldyrmaımyz degen málimdemesin de jasady. Bul alda bolatyn yqtımal qaqtyǵys qaýipterin bildiredi
Iran men Aýǵanstan arasyndaǵy qaqtyǵystyń sý máselesinen shyǵýy tegin emes. Aımaq elderin de osy másele alańdatsa kerek. Sebebi, tálipterdiń kórshi eldermen daýly is-qımyldardy birden shekaralyq ózenderden bastaǵany nazar aýdartady. Budan buryn Ámýdarıa sýynyń 3/1 bóligin buryp áketetin «Kúsh-Tepa» kanalynyń qurylysy da Ózbekstan men Túrkimenstandy alańdatyp qoıǵan edi. Iran uzaq jyldan beri qurǵashqylyqtan zardap shegip keledi. Sońǵy 10 jylda jaǵdaı tipti nasharlady. Resmı málimetterge júginsek, eldiń 97 paıyzdan astam aýmaǵy qurǵaqshylyqpen betpe-bet kelip otyrǵanyn kóremiz. Óńirlik klımatqa qatysty bul ózgeris bizge de óz áserin tıgizip keledi. Qurǵaqshylyq pen shóleıt- tený Orta Azıa elderinde de jyl- dam ósip keledi. Kóptegen sarap- shylar sý máselesi bolashaqta Ortalyq Azıada kúrdeli qaıshy- lyqtarǵa jol ashatynyn aıtyp kelgen.
Iranmen shekarada oq atysý arqyly «Talıban» sý máselesi bo- ıynsha qaqtyǵysqa barýǵa da da- ıyn ekenin kórsetkendeı. Qalaı degen kúnde de, bul Qazaqstandy qamtyǵan osy aımaqtaǵy sý re- sýrstary úshin kúrestiń kúsheı- genin bildiredi.
KÚMÁNDİ KANAL QURYLYSY: TÁLİPTER NE İSTEP JATYR?
«Talıban» Aýǵanstannyń soltústigindegi úsh provınsıany kesip ótetin kanal qurylysyna kúsh salýda. Kanal qazý qarqyndy júrip jatqan tusta ózbek jáne túrkimen taraby jobanyń keltiretin zıanyn aıtyp dabyl qaqty. Ózbek sarapshylary jańa kanal Aýǵanstanǵa da ıgilik ákelmeıtin, kerisinshe qurǵaq daladan ótetin darıa sýy jerge sińip syrap bolatynyn alǵa tartady.
Bul sondaı-aq, Aral óńirine deıingi alyp aýmaqtaǵy turǵyndar- dyń taǵdyryna saıatyny belgili. Anyǵynda, bul bizge de qatysty másele. Aral taǵdyry, óńirdegi shóleıttenýdiń jyldan-jylǵa artýy aımaq elderin alańdatyp otyrǵan shaqta «Talıban kanaly» jaǵdaıdy tipten qıandata túspek. Tálipterdiń málimetinshe, 285 shaqyrymǵa sozylatyn kanal jobasnyń quny 684 mıllıon dollardy quraıdy. Bir ýaqytta 6,5 myń jumysshy jumys istep, jalpy joba aıasynda mıllıonnan astam adamdy jumyspen qamtıtyny aıtylǵan. Olar 5 jylǵa jalǵasatyn qurylystyń byltyr 40 shaqyrymyn aıaqtady.
Aýǵanstandaǵy qazirgi áleýmettik aýyr jaǵdaıdy sýrettep beretin derekter jetkilikti. BUUnyń gýmanıtarlyq kómekke shaqyryp, dabyl qaqqan eskertýleri jáne bar. Biraq ózge balalaryna azyq-túlik pen dári-dármek alý úshin balıǵat jasyna jetpegen qyzyn satýǵa májbúr bolyp jatqan aýǵanstandyqtardy aıtýdyń ózi olardyń eldegi jaǵdaıyn túsindirýge jetkilikti bolar. Tálipterdiń bılikke kelgenine eki jylǵa jýyq ýaqyt bolsa da, olardyń eldegi áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarysty sheshýge dármeni jetken joq. Bul arada eldegi jumyssyzdyq, ınfraqurylym, t.b. tolyp jatqan máselelerdi aıtýdyń ózi artyq.
Álemnen dıplomatıalyq oqshaýlanyp qalǵan Talıban bıliginiń daǵdarystan qysqa ýaqytta shyǵa alatynyna senim az. Biraq tálipter óz bıligin bekemdeý áreketin jasap jatyr. Olardyń aldynda ishki daǵdarysty sheshýmen birge, legıtımdiligin moıyndatý deıtin basty mindet tur.
Keshe ǵana Reuters agenttigi óziniń qupıa aqparat kózderine súıene otyryp, Aýǵanstan men Katardyń joǵary laýazymdylary qupıa kezdesý ótkizgenin habarlady. Derekkózde aıtylǵandaı, Katardyń premer-mınıstri Muhammed bın Abdýlrahman ál-Tanı men Talıban jetekshisi Haıbatýlla Ahýnzada arasyndaǵy kezdesý 12 mamyrda Kandaharda ótken. Olar Aýǵanstannyń dıplomatıalyq oqshaýlanýdan shyǵý joldaryn talqylaǵan. Bul Talıban jetekshisiniń shetel basshysymen alǵashqy kezdesýi sanalady. Ál-Tanı kezdesýde tálipterdiń qyz balalardy joǵary synyptarǵa oqytpaý, áıelderdiń jumys isteýine shekteý qoıý sekildi áreketterin synǵa alǵan. Bul onsyz da olardy resmı bılik dep tanýǵa úlken kedergilerdiń biri edi. Reuters-tiń jazýynsha, AQSH prezıdenti Djo Baıden bul kezdesýden habardar jáne dıalogty damytýǵa úmitkerlik tanytqan. Bunyń da ózindik máni bar, Qurama Shtattar men Talıban qozǵalysy kezinde Katar arqyly kelissóz ótkizip keldi.
AÝǴANSTAN TÚITKİLİ
Aýǵanstannyń geografıalyq ornalasýy elge asa joǵary strategıalyq mańyz beredi. El aýmaǵy ejelden saýda ótkeli, qarym-qatynastardyń úlken dálizine aınalǵan. AQSH-tyń bul elde 20 jyl qarýly kúsh ornalastyrýy da aımaqtaǵy Reseı, Qytaı jáne Iran sekildi oıynshylardyń yqpalyna tosqaýyl bolyp turdy. Biraq AQSH pen koalısıa kúshteri shyǵýynyń aldy-artynda Irak pen Sırıa jerinen jeńilis tapqan DAISH sekildi terrorlyq, ekstremıstik toptardyń Aýǵanstanǵa qaraı jınala bastaǵany álemdik aqparat keńistiginde aıtylǵan edi. Bul sol eldiń aımaqqa tóndiretin terorıstik jáne ekstremıstik qaýipterin arttyrǵan. Tálipter ýádesine saı elde terrorlyq uıymdardyń áreketterine jol bermeıtinin aıtady.
Degenmen, bul tolyq deńgeıde júzege asa ma degen kúdik basym. Buǵan qarsy ár tarap túrli shara qoldanýda, Qytaı «Bir beldeý, bir jol» jobasyna Aýǵanstandy da belsendi túrde tartýda. Dinı ekstremızm, terorızm qaýpimen qatar sý resýrstarynyń jańa deńgeıdegi máselesine tap bolǵan Orta Azıa elderi Aýǵanstan máselesine kóbirek kóńil burýyna týra kelgendeı.
Búginde Aýǵanstandy eshkim resmı bılik dep moıyndamaǵan tálipter basqaryp tur. Nege AQSH táliptermen kelissózge kelip, turaqsyz kúıdegi Aýǵanstandy «tastap ketti»? Iranmen aradaǵy shekaralyq janjal sý máselesinen shyqty. Tálipter nelikten áńgimeni Orta Azıadaǵy eń názik másele – sýdan bastap jatyr? Kórshi elder- men ustanym qaıshylyǵy bar tálipter eldegi daǵdarysty sheship, turaqtylyqty qamtamasyz ete ala- dy degenge senim az. Endeshe, olar bılegen Aýǵanstannyń qazirgi jaıkúıin qalaı baǵalaýǵa bolady? Aý- ǵanstannan aımaqqa tónetin qaýip qandaı? Biz osy saýaldar tóńiregin- de shyǵystanýshy, jýrnalıs Qýa- nyshbek Qarıdi áńgimege tartqan edik.
Taqyrypqa oraı
Qýanyshbek QARI:
AIMAQQA TÓNETİN ÚLKEN QAÝİP JOQ
Aýǵanstanǵa tálipterdiń bıligi kelgeli kórshi eldermen qarym-qatynasy belgili bir júıege túse qoıǵan joq. Sebebi, bul kórshi elderdi tálipterdiń rejımin moıyndaý jáne moıyndamaý deıtin ekiudaı kúıge qaldyrdy. Moıyndamaıyn dese, Aýǵanstannyń ákimshilik basqarýy solardyń qolynda, moıyndaıyn dese, kezinde terorıstik uıym retinde tanyp qoıǵan. Iaǵnı repýtasıasy jaǵymdy uıym emes. Aýǵanstannyń óz úshin de keremet jaǵymdy boldy dep aıtý qıyn. El ishinde burynǵymen salystyrǵanda atys-shabys, jarylys degender azaıdy, joq deýge de bolady. Buny beıbitshilik dep aıtý qıyn shyǵar, tek qaýipsizdik jaǵynan biraz tynyshtyq ornaǵan sekildi.
Tálipter men kórshi elderdiń qarym-qatynasynyń damý baǵytyn qarastyrǵanda, eń aldymen osy sý máselesi oıǵa oralady. Sebebi, Aýǵanstan Orta Azıa men Iran úshin sýdyń basynda otyrǵan el. Iranmen aradaǵy másele de osyǵan baılanysty týyndap ketti. Bul shekaraǵa taıaýda ǵana Iran prezıdenti saparlap barǵan. Taraptar birlesip sý máselesin dıalog arqyly sheshemiz degen jaqsy áńgimeler aıtqan. Biraq kórip otyrmyz, shekara beketine tálipter shabýyldap, komandırleri jaǵynan «Tegerandy basyp alamyz», «qyramyz, joıamyz» degendeı órekpigen áńgimeler de aıtyldy. Bul «Talıban Iranǵa soǵys ashty» deıtin feık jańalyqtarǵa sebep boldy. Másele sonshalyqty bir soǵys jarıalaıtyndaı deńgeıde emes; ekinshiden, tálipterdiń qazirgi deńgeıi Iranmen soǵysatyndaı deńgeıde emes. Eki el shekarasynda qarý-jaraq pen esirtki kontrabandasyna baılanysty atys jıi bolyp turady.
Al Gılmend ózeni Iran úshin óte mańyzdy. Ózen sýynyń tejelýi óńirde áleýmettik-ekonomıkalyq problema jasap otyr. Ony tutynyp otyrǵan ırandyq provınsıanyń ózi Tegeran bıliginiń negizgi nazarynan tys qalyp kele jatqan dotasıadaǵy óńir bolatyn. Áleýmettik problema da ábden qordalanyp qalǵan, tipti Irannyń ortalyq úkimetine de qarsy kóńil kúı bar. Bundaı jaǵdaıdy tálipter de paıdalanǵysy keledi. Biraq fakt – tómengi aǵaryndaǵy halyq sýǵa jarymaı otyr. Bul negizi jyldar boıy sheshilmeı kele jatqan ózekti másele.
Kórshiles elder amalsyzdan Aýǵanstannyń ákimshiligin basqaryp otyrǵan táliptermen ymyraǵa barýǵa múddeli. Sebebi, eldi bılep otyrǵan basqa bir saıası kúsh joq. Olardy resmı bılik retinde moıyndamaǵanymen de, saıası-ekonomıkalyq qatynas barysynda táliptermen baılanys ornatýǵa májbúr. Bul aıtylǵandar Orta Azıa elderine de qatysty. Qazaqstan Aýǵanstanǵa astyq ónimderin eksporttap otyr, Ózbekstan bolsa temirjol qatynasyn qalyptastyryp jatyr. Túrkimenstannan Pákistan men Úndistanǵa tartylatyn gaz qubyry da Aýǵanstan arqyly ótýi kerek bolatyn. Saıyp kelgende, bunyń bári «Talıbandy» legalızasıalaýǵa jol ashpaq. Alaıda, oǵan «Talıban» daıyn emes sekildi, ishki tartysy da jetkilikti. Aýǵanstan halqyna qoldaý men gýmanıtarlyq kómekterdi de amalsyz «Talıban» arqyly júrgizýge týra keledi.
Qaýip barma degenge kelsek, tálipter alǵash bılikke kelgende kórshiles eldermen tatý qarymqatynasqa mán beretinin aıtqan. Buǵan qarap «Talıbannan» tikeleı qaýip tónedi deı almaımyz. Alaıda, olar eldegi ekonomıkalyq saıasaty durys bolmasa, áleýmettik máseleni sheshpese, Aýǵan halqynyń bosyp, tóńirektegi elderge ketý qaýpi bar. Munyń bosqyn qabyldaý mindetin alǵan Iran sekildi elder úshin mańyzy bar. Al Orta Azıa elderine ondaı kóp aýǵanstandyqtar keledi dep oılamaımyn. Budan aımaqqa tónip turǵan úlken qaýip joq ekenin bilemiz