Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılologıa fakúltetinde belgili qoǵam qaıratkeri, ǵalym-tarıhshy jáne qoǵamtanýshy, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi, belgili aýdarmashy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, Madrıd (Ispanıa) ýnıversıtetiniń profesory Samat Ótenıazovtyń 75 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan «Álem ádebıeti men mádenıetindegi Attıla tulǵasy» taqyrybynda halyqaralyq ǵylymı konferensıa ótedi.
Samat Kóshenuly Odessadaǵy Mechnıkov atyndaǵy Memlekettik ýnıversıtetin (ıspan tili jáne ádebıeti bólimi, roman-german fılologıasy fakúlteti) bitirgen (1978). Odessanyń Rybnyı portynda ıspan tili mamany bolyp jumys istegen (1977-79). Qazaq KSR ǴA Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynda ǵylymı qyzmetker boldy (1981-99). Halyqaralyq jýrnalısik qyzmet te atqardy. Londondaǵy (Anglıa) Central Asia News File jýrnalynda Orta Azıa men Qazaqstan boıynsha tilshi boldy (1991-2001). QR Syrtqy ister mınıstrligine qarasty Dıplomatıalyq akademıada ıspan tilinen sabaq berdi (1997-2000). Kýbanyń Qazaqstandaǵy elshiliginde aýdarmashy jáne keńesshi qyzmetin atqardy (1998-99). Qazaq akademıalyq ýnıversıtetinde basshylyq qyzmette (kafedra meńgerýshisi, dekan, birinshi prorektor) bolǵan (1998-2003). Abylaı han atyndaǵy Álem tilderi ýnıversıtetinde jáne Qazaq-Amerıka ýnıversıtetinde ıspan tili jáne latyn tilinen sabaq berdi (2003-18). 2018 jyldan beri Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da ıspan tilinen sabaq beredi.
S.Ótenıazov ulttyq jáne álemdik tarıh, halyqaralyq qatynastar, áleýmettik-gýmanıtarlyq máseleler boıynsha 600-den astam ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik eńbekter men maqalalardy jaryqqa shyǵardy. Ǵalymnyń eńbekteri postkeńestik elderde, Qytaı, Túrkıa, Vengrıa jáne t.b. elderde jarıalanǵan. Qazaqstan men jaqyn jáne alys shetelderde ótken 400-den astam halyqaralyq, respýblıkalyq ǵylymı-teorıalyq jáne ǵylymı-praktıkalyq konferensıa, kongres, dóńgelek ústelder men semınarlardyń qatysýshysy.
Samat Kóshenuly joǵary oqý orny bilim alýshylaryna arnalǵan Ispan tili oqýlyǵyn (Praktıka perevoda ıspanskogo ıazyka), «Rım men Hýn ımperıalary arasyndaǵy dıplomatıalyq qatynastar» oqý quralyn jazdy. Ispan tiliniń birneshe elektrondyq oqýlyqtary bar.
Ǵalymnyń ıspan, orys, shaǵataı tilderinen aýdarǵan kólemdi kitaptary bar. Aýdarma salasyndaǵy eńbekteri úsh saladan turady. Romýlo Galegostyń (Venesýelo) «Doná Barbara» romanyn ıspan tilinen aýdarǵan. Dúnıejúziniń barlyq tilderine aýdarylǵan jáne eń kóp basylyp shyqqan osy romannyń úzindilerin S.Ótenıazov respýblıkamyzdyń gazet-jýrnaldarynda jarıalady. QR Mádenıet mınıstrliginiń tapsyrysymen 2012 jyly tolyq jaryq kórdi.
Orys tilinen aýdarmalary negizinen Sh.Ýálıhanovtyń eńbekteri boldy. Ol aýdarmalar 1985 jyly uly ǵalymnyń 150 jyldyq mereıtoıyn IýNESKO kóleminde toılaǵan kezde baspa betinde jarıalandy. Shaǵataı tilinen Qadyrǵalı Jalaırıdyń «Shejireler jınaǵy» atty eńbegin aýdaryp, 1997 jyly «Qazaqstan» baspasynan jarıalady. Otandyq tarıh pen ádebıet salasynan irgeli zertteýler jasady. Attılanyń álem ádebıetindegi ornyn keń kólemde zerttegen ǵalym (jeti kitaptyń avtory). Ǵylymı turǵydan «Attıla jáne onyń Eýrazıa tarıhyndaǵy orny» atty eki tomdyq monografıasy «Atamura» baspasynan (2024) qazaq tilinde, Túrkıada túrik tilinde shyqty (2025).
Qazaqstandaǵy shoqantanýshy ǵalymdardyń kóshbasshysy, Sh.Ýálıhanov týraly «Shoqan ósken orta» (1996), «Shoqannyń ǵylymı muralary» (2025) eńbekteriniń avtory, Qazaq memleketi men bıler ınstıtýtynyń zertteýshisi.
«Qazaq universiteti» gazeti mereıtoı ıesin quttyqtaı otyryp, tómendegi maqalasyn jarıalaıdy.
Vatıkandaǵy Attıla beıneleri. Jasasyn, Algardı!
Hrıstıan dininiń ordasy Vatıkanda bizdiń babamyz Attılanyń beınesi jasalǵan tarıhı sýretter bar. Olardyń negizgi mindeti hrıstıan dinin madaqtap, Attıla syndy Eýropa tarıhyndaǵy uly adamdar – A.Makedonskıı, Iý.Sezarmen qatar turatyn ǵun patshasyn muqatýǵa arnalǵan. Eýropada toǵyz ǵasyrdan astam ýaqyt ústemdik júrgizgen hrıstıan dini qaıta órleý (renesans) bastalǵanda qıýy ketip ydyraı bastady. Sol kezde hrıstıanstvony kótermeleıtin sújetterge arnap eskertkishter jasaýǵa kóptegen óner maıtalmandaryn tartyp, tapsyrystar berildi. Sonda «452 jyly óz áskerimen Rım qalasyna kirmegen uly qolbasshy Attılany toqtatqan Leon İ» degen taqyrypqa beıne jazýdy Rafael Santıge (1483-1520) tapsyrady. Sol tarıh aqıqatyn burmalap, Rım papasyn qudiretti etip kórsetetin sýret Vatıkandaǵy Elıodar zalynda áli tur. Bul babamyz Attıla kórsetilgen alǵashqy sýret freska bolsa, odan keıin de talaı ónerdiń shyńyna baǵalaıtyn erekshe týyndylar Eýropada dúnıege kelip jatty. Atalǵan kartınamen bizdiń qazaq oqyrmandary kópten tanys. Sóz joq, qudiretti týyndy.
Avtor qansha realıs bolsa da, hrıstıan ókili jáne osynaý kartınany sol hrıstıan dininiń úlken ortalyǵynyń, ıaǵnı Rım papasy Iýlıı İİ-niń tapsyrysymen jasaǵany tarıhı shyndyq. Sondyqtan avtordyń alǵa qoıǵan mindeti Attılanyń qudirettiligi emes, hrıstıan dininiń Leon İ-diń qudirettiligin kórsetý bolatyn. Árıne, avtor Leon İ-di shyn máninde qudiretti etip kórsetip, dúnıege pash etti. Sonymen qatar hýn patshasyn da keremet etip kórsetýge májbúr boldy. Osyndaı qudiretti hýn patshasyn Rım qalasyna kirgizbegen, ıaǵnı hýndar tonaýynan saqtap qalǵan Leon-İ dep kórsetken.
Shyndyǵynda, olaı emes. Leon-İ Attılaǵa «qalaǵa kirińiz» dep aldynda quraq ushyp, bas ıip, hýn patshasyn qarsy alǵan edi. Eger Attıla qalaǵa kirgisi kelse, ony eshqandaı kúsh toqtata almas edi. Onyń qalaǵa áskermen kirmeýiniń neshe túrli sebebi bar. Óıtkeni ol osy qalada ózi stýdent bolyp bilim alǵan edi. Sondaı-aq «mádenı ortalyq, máńgi qala, qasıetti astana Rımdi tonady» degen jaman attan saqtanǵany edi. Jaman attan saqtanatyn sebebi – bul qalaǵa odan buryn german shapqynshylary áldeneshe ret shabýyl jasady. Biraq bári kirip, tonaı alǵan joq edi. Tek 410 jyly Alarıh basqarǵan vestgottar kirip, tonaǵan edi. Al osy oqıǵadan soń, ıaǵnı Attıla Rımge kirmeı ketken soń, eki jyldan keıin, 454 jyly Rımnen Soltústik Afrıka men Ispanıany tartyp alǵan german taıpasy vandaldar koroli Janserık Rımge jaqyndap kelgende aldynan osy Leon-İ shyqqan edi. Onyń ne aıtqanyn qudaı biledi, áıteýir, Janserık óz áskerimen qalaǵa kirip, qyryp-joıyp, tonap, myńdaǵan rımdikti quldyqqa aıdap ketken edi.
Qysqasyn aıtqanda, osy oqıǵalar tek Attılanyń adamzat tarıhyndaǵy mártebesin kótergen ústine kótere beredi. Osy sújet Eýropada mıllıon ret jazyldy. Alaıda shyndyqty kórsetken ǵulamalar da barshylyq. Sol keremet óner týyndylarynyń biri – myna Alehandro Algardı jasaǵan músin óneriniń birine kóz salaıyq.
Vatıkandaǵy osy kartınany da «Leon papa Attılany qalaǵa kirgizbeı qaıtardy» dep Eýropada kóp jazyldy. Shyndyǵynda, ol kerisinshe, Attıla german taıpalaryn kirgizbeı tur, al Rım papasy Leon Attılanyń eteginen ustap tyǵylyp otyr.
Muny jalǵyz biz aıtqan joqpyz. Sonaý HİH ǵasyrda fransýz ǵalymdary dáleldedi. Fransýz ensıklopedıasynan alynǵan fotony qarańyz.
Rım papasyn aldap, shyndyqty máńgilikke aıqyndap ketken A.Algardı (1594-1644) óz esimin altyn árippen jazyp ketti. Jasasyn, Algardı!
Vatıkandaǵy músin óneriniń keremet úlgisiniń fotosyn biz Almatyǵa 1978 jyly alyp keldik. Almatyda alǵash ret 2000 jyldan myna kitaptarda basylyp shyqty: Attıla. A.«Arys» 2000.; Attıla. A.«Qazaq ýnıversıteti», 2021; Attıla... A. «Atamura», İ tom. 2023.
XVİİ ǵasyrdaǵy Italıadaǵy belgili arhıtektor ári músinshi Alehandro Algardı esimi Eýropa ónerinde óshpes iz qaldyrdy. Osyndaı asa mańyzdy, kókeıkesti shyndyqty aıtý tek fransýz ǵalymdarynyń ǵana qolynan keldi. Fransıa Eýropadaǵy eń demokratıalyq el boldy. Attıla men hýndar tarıhyn Eýropa zertteýshileri hrıstıan dininiń nusqaýymen birjaqty jazǵan edi. Solarǵa shyndyqty aıtyp, revolúsıa (tóńkeris) jasaǵan Amedı Tıerrı (1797-1873): «Adamzat tarıhynda Attıla esimi A.Makedonskıı men Iý.Sezar qatarynan oryn aldy», – dep ádil baǵasyn bergen fransýz ǵalymy edi.
