Uly dalany mekendegen qazaq – san ǵasyrdan beri ıslam dininiń máńgilik muralaryna, sharıǵat qaǵıdalaryna qanyǵyp kelgen musylman halyq. Aqıqat dinniń talaptaryn óleńmen órip, jas urpaq tárbıesinde molynan qoldanyp kelgen sózge sheber jurt. Sondyqtan bolar, sóz qadirin jaqsy bilgen momyn eldiń rýhanı qoımasy ata dinimizdi áspettegen nebir danalyq oılarǵa toly. Bir aýyz ataly sóz aıtylsa, «pah, shirkin!» dep, teńizden marjan tergendeı bir jasap qalǵan óreli qazaqtyń dini men tili qustyń qos qanatyndaı qatar qaǵylyp, damyp kelgen. Osy rette belgili dintanýshy Asylbek Áýezhanulynyń «Danalyq oıdan dán izde» kitaby óziniń jan-dúnıesin rýhanı baılyqpen baılanystyratyn oqyrman úshin abzaldyq álippesi bolary haq.
Kezinde Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy men Orta Azıa múftıler keńesiniń tóraǵasy, Bas múftı bolǵan Sheıh Ábsattar qajy Derbisáliniń alǵysózimen shyǵarylǵan bul kitaptyń «Danalyq oıdan dán izde» dep atalýy tegin emes. Ǵalym jazǵandaı, bul taǵylymdy týyndyda qoǵamda, musylman ómirinde kezdesetin san qıly jaǵdaılarǵa negizdelgen alýan túrli taqyryptar qozǵalyp, olarǵa tereńnen taldaý jasalǵan. Ár oqıǵa túıini qazirgi tirshiligimizben baılanystyrylǵan. Avtor qazaq dalasynyń danalary men oıshyldarynyń eńbekterin jańa qyrynan taldap, hıkmetke toly oılaryn qasıetti Quran men ardaqty paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısterimen qýattaı- dy. Dinniń asyl negizderimen qosa, otbasy jaıynda áńgime qozǵap, oshaq qasynyń qundylyqtaryn tanytady. Abaı atamyzdyń rýhanı murasyn – «Adamdy súı, Allanyń hıkmetin sez», «Alla degen sóz jeńil», «Mahabbatpen jaratqan adamzatty» degen sekildi danalyq oılaryn Islam ǵulamalarynyń dinı tujyrymdarymen úndestikte sıpattap, eldi ımandylyqqa, aqyl-parasat pen adamgershilikke úndeıdi. Osy arqyly jas urpaq sanasyna san ǵasyrdan beri Islam dinin ustanǵan musylman qazaq jurtynyń tereń tálim-taǵylymy sińiriledi. Biz gazetimizdiń búgingi sanynan bastap urpaq úshin taǵylym bolar degen nıetpen «Qala jáne ıman» aıdary aıasynda osy kitaptan qysqasha úzikter berip otyratyn bolamyz.
«Adamdy súı, Allanyń hıkmetin sez»
Danyshpan Abaı atamyz óleńderiniń birinde: «Adamdy súı, Allanyń hıkmetin sez, Ne qyzyq bar ómirde odan basqa?!» dep tolǵaǵan. Baıqasaq, zańǵar oıshyl atap otyrǵan bul eki istiń arasynda tyǵyz baılanys bar. Sondyqtan adamdy, eń aldymen, Allanyń myń san hıkmetiniń aıqyn aıǵaǵy bolǵany úshin jaqsy kórýmiz kerek. Kemeńger atamyzdyń óleńindegi «mahabbatpen jaratqan adamzatty» degen joldar adam balasynyń tula boıy hıkmetke toly degendi bildirmeı me? Jaratýshy ıemiz qasıetti Quranda: «Anyǵynda, adam balasyn ardaqty ettik» («Isra» súresi, 70-aıat) degen aıat keltirgen. Endeshe, uly Alla Taǵala osynshalyqty áspettep jaratqan adamdy súıýdiń ózi danalyqtyń bir belgisindeı.
Adamnan ózge jaratylystarda da Allanyń hıkmetteri óte mol.
Máselen, kip-kishkentaı qumyrsqadan bastap, alyp galaktıkalarǵa deıingi jaratylystarǵa bir sát oı júgirtip kóreıikshi. Osynshalyqty alyp saraıdaǵy barsha tirshilik ıeleri bir kisiniń balasyndaı uıymdasqan, ymyralasqan túrde óz mindetterin atqarýda. Olardyń qaı-qaısyna nazar aýdarsaq ta, sózsiz Alla Taǵalanyń qudiretine tańqalarymyz haq. Bir aǵashtyń kip-kishkentaı dánnen ósip shyǵýynan bastap, onyń butaq salýy, japyraq jaıýy, jemis berýi Allanyń sheberligin pash etip turǵan shyndyqtar.
Haıýanattar áleminen de Jaratýshy ıemizdiń ǵajaıyp keremetterin ańǵarýǵa bolady. Olardyń syrtqy tulǵasyndaǵy biri-birine uqsamaıtyn úılesimdi sulýlyqtary bir bólek, árqaısysynyń kúndelikti qajettilikteri, qoregi qandaı sheberlikpen jetkizilip otyr?! Sondaı-aq, qasqyr sekildi jyrtqysh ańdar bolmaǵanda, jer betin álsiz, aýrýshań maldardyń óleksesi qaptap keter edi. Osyndaı tabıǵı tazalyqshylardy jaratqan kim? Tirshiliktegi, mine, osylar sekildi teńdessiz júıege baǵynyp turǵan uly úılesimdi Allanyń hıkmeti deımiz. Alla dúnıede eshbir nárseni beker jaratpaǵan. Adam balasy óz jaratylysyna qarap-aq Allanyń uly hıkmetterin kóre alady. Sebebi adam búkil jaratylystyń shaǵyn bir maketi ispettes. Onyń kózi bir álem, qulaǵy bir álem, baýyr, búırek, ókpesi ózinshe bir-bir álem. Olar da yntymaqtasa otyryp óz mindetterin atqarýda. Mysaly, adam denesiniń bir múshesi jaraqattansa, sol jerge zıandy mıkroptar jınalady. Sóıtip, búkil denege qaýip tónedi. Sol kezde adamnyń kletkalary jınalyp, álgi qaýipti jerdiń aınalasyna berik qamal turǵyzady. Tosqaýylǵa jolyqqan mıkroptar turǵan jerinen jyljı almaı, qaraqoshqyldanyp, jaraǵa aınalyp, aqyry deneden alastatylady. Aǵzadaǵy osyndaı tas-túıin birlik te Allanyń anyq hıkmeti emes pe? Kisige berilgen osy sekildi kóptegen syrly syılarǵa qarap Allanyń qudiretine bas ıemiz. Sóıtip, Allanyń jaratqany ǵoı dep adamdy súıemiz... Abaı atamyzdyń «Adamdy súı, Allanyń hıkmetin sez, Ne qyzyq bar ómirde odan basqa?!» degen danalyǵynda, kem degende, osyndaı astar jatqany anyq.
«Allanyń ózi de ras, sózi de ras»
Abaı hakimniń «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, ras sóz esh ýaqytta jalǵan bolmas» degen naqyly barsha qazaqqa tanys. Abaı atamyz bul óleńinde Allaǵa jáne onyń qasıetti kálámyna, ıaǵnı Quranǵa ıman keltirý jaıly toqsan aýyz sózdi tobyqtaı etip jetkizgen. Sondyqtan Quran jaıly, musylman adamdardyń onymen qarym-qatynasy qandaı bolýy kerektigi jaıly oılarymyzdy bólispekpiz.
Quran – belgili bir dáýirge nemese belgili bir qaýymǵa ǵana jiberilgen mazmuny shekteýli kitap emes. Ol – kúlli adamzattyń ıgiligi úshin túsirilgen eń aqyrǵy ıláhı kitap. Ol barlyq nárseden habardar, bilimi sheksiz Jaratýshy ıemizdiń sózi. Musylman ǵulamalary Ǵalam, Adam jáne Qurannyń arasynda óte tyǵyz baılanystyń baryn aıtady. Barsha álem men adamnyń jaratylysyndaǵy aqıqattar Quranda túp-túgel qamtylǵan. Ǵalamdar men adamzat syrlaryn ańǵarǵymyz kelse, qasıetti Quranǵa úńilýimiz kerek. Qurannyń tereńdigin osy turǵydan baǵamdaýymyz lázim.
Quran – adamnyń tek rýhanıatyna ǵana emes, materıaldyq ómirine de teńdessiz paıda keltiretin kitap. Biraq búginde Qurannyń paıdasyn musylman elderine qaraǵanda batys elderi kóbirek kórip otyrǵan sekildi. Sebebi, orta ǵasyrlarda batys qoǵamy musylman ǵulamalarynyń Qurannan býyrqanyp shyǵyp jatqan ǵylymı jetistikterin jan-jaqty zerttedi. Musylmandar jazǵan eńbekterdi ýnıversıtetterine san ǵasyr boıy oqýlyq etip engizdi. Islam teńiziniń túbinde jatqan injý-marjandardy terip alyp, ómirde júzege asyrdy. Kóp oqydy. Az uıyqtady. Sóıtip, búgingi deńgeıge jetti. Árıne, Qurandy tolyq moıyndap, oǵan ıman keltirmegendikten tehnıkalyq jaqtan qaryshtap damyǵanmen, rýhanı jaǵynan quldyrap, azǵyndaı berdi. Muny búginde kózimiz kórip otyr. Mine, bul bizge ómirlik sabaq bolýy tıis...
Bir ókinishtisi, búgingi tańda ǵylymǵa den qoıyp, jaratylys syry men hıkmetterin zerttesem deıtin jastar tym az. Talapkerlerdiń kóbi zańger bolsam, ekonomıs bolsam, ákimshilik júıede qyzmet etsem, ońaı jolmen aqsha tabýdyń oqýyna tússem degen armandaryn jasyrmaıdy. Búkil qazaq osy salalarǵa ketip qalsa, ǵylymmen kim aınalysady, jańa zamanaýı tehnologıalardy kim jasap shyǵarady? Bul jaıly bas qatyryp otyrǵandar kóp emes. Qazirgi tańda elimiz júreginde ımany bar, Quran tilin túsine alatyn, zamanaýı ǵylymdardy da tereń meńgergen ǵalymdarǵa asa muqtaj. Bilgenin ómirde iske asyratyn, qurǵaq teorıanyń emes, nátıjeli istiń adamdary halqymyzǵa aýadaı, sýdaı qajet. Sonda ǵana ǵylymy damyǵan órkenıetti eldermen terezemiz teńesedi. Barsha jaratylystyń kilti Qurandy ustanǵan musylman bola turyp, ózgege telmirip, keregimizdi aıdaladaǵy bireýlerden alyp otyrǵanymyz - túsingenge naǵyz qasiret.
«Almaty-akshamý», №28 (6321) 25 aqpan, 2023 jyl