megapolıske qaıta oralsyn desek, atqaratyn sharýa shash-etekten...
İle Alataýynyń baýraıynda alma baqtaryn saqtaý jáne ósirý máselesi erekshe baqylaýǵa alynýy tıis. Bul – Almaty qalasynyń jáne búkil Qazaqstannyń ıgiligi. Qala mańyndaǵy tabıǵat qorǵaý aımaqtaryna túgendeý júrgizý jáne olardy paıdalaný máselelerinde qatań tártip ornatý qajet. Ákimdik qalany kógaldandyrý jáne aty ańyzǵa aınalǵan Almaty aportyn jandandyrý jumystaryn qolǵa alý kerek. Bul jerde bizdiń qalamyzdyń ózindik sımvoly – ataqty botanıkalyq baqty qalpyna keltirý mindeti tur.
Qasym-Jomart TOQAEV.
Almaty almasynyń san ǵasyrlyq tarıhy bar. Ár nárseniń de otany bolady. Álem ǵalymdarynyń aıtýynsha, este joq zamandardan beri jasap kele jatqan alma aǵashy basqa jerlerge o basynda qazaq jerinen barǵan. Onyń munda, bizdiń aımaqta óse bastaǵanyna 50 mıllıon jyl boldy. Ony ǵalymdarymyzdyń ózderi aıtyp otyr. Kezinde aport almasynyń salmaǵy 1 kelige deıin jetken.
Aportty saqtaý mańyzdy
Jalpy, Almatynyń tarıhyn jaqsy biletin adam onyń almasy jaıynda aıtpaı tura almaıdy. Kóne zamanda Almatynyń «Almaly» dep atalǵany da tegin emes. Almaty aportynyń beridegi tarıhy da osy tuspen tikeleı baılanysty.
Kezinde qaıran Almatynyń aporty «Almalardyń patshasy» atanǵan edi. Tipti, ońtústik astanamyzdyń sımvoly bolǵan. Onyń tostaǵandaı kólemine, kózdiń jaýyn alatyndaı qyzyldy-jasyldy túrine, tildi úıiretin erekshe dámine, jan saraıyńdy ashatyn ǵajap ıisine birde-bir alma sorty teń kelmeıtin. Biraq sol áıgili aporttarymyz qazir qaıda?
Búginde burynǵy aportty kezdestirý qıyn. Kóbisi jemisi ýaqtalyp, túri solǵyn tartyp, dámi men ıisinen túgeldeı derlik aıyrylǵan. Keıbir kezde kólemi men túri kelip tursa da, aportqa tán dámi men ıisi baıqala bermeıdi.
Almaǵa asa kóńil bólý qajet
Mamandardyń aıtýynsha, munyń barlyǵy túrli bıotıkalyq, abıotıkalyq áserlerdiń saldarynan bolyp otyrǵan kórinedi. Biraq munymen qatar, áleýmettik sebepterdi esten shyǵarmaǵan jón shyǵar. Qalanyń ósýine baılanysty talaı aport aǵashtary otaldy. Qanshama boı túzegen ásem taldar jaralanǵan jaýyngerlerdeı qatarqatar qulap, jer jastandy. Sharýashylyqtar men jeke sharýalardyń gektar-gektar alma baqtary da bir kúnde bar sáninen aıyryldy. Taý bókterinen kotej soǵyp jatqan baı-manaptar aport aǵashtaryn aıaýsyz kesti. 70-jyldarǵy sanaq boıynsha, Qazaqstanda 4 mıllıonǵa jýyq túp aport aǵashy bolsa, onyń 80 paıyzyn quraıtyn 3 mıllıon túp Almatyda ósirilgen eken. Budan keıingi sanaqtar kóńilge kirbiń uıalatady.
Máselen, 1984 jyly Qazaqstanda 2 mln túp aport alma bolyp, Almatyda onyń 1 mln-y ósirilgen. Al budan sońǵy málimetter, tipti maıdalanyp ketken. Qaıtkende de, aport almaǵa asa kóńil bólý qajet. Qashanǵy Qytaıdyń kók almasyna qanaǵat qylmaqpyz?
Aporttyń jańa «ósimdigin» alǵan jón
«Qolda bar kóshetterdi otyrǵyzǵanmen, onymen sort burynǵy qalpyna kelmeıdi. Sebebi, qazirgi qolda bary aporttyń az túri ǵana. Ony qaıta jańǵyrtý úshin vırýs aýrýynan aıyqtyryp, bıotehnologıa jetistikterin qoldanyp, aporttyń jańa óskinin alý kerek. Ol úshin ǵylymıpraktıkalyq qyrýar jumys jasaý qajet, barlyq másele qarajatqa tireledi. Arnaıy otyrǵyzǵan aport baǵyna kelsek, jaǵdaıy múshkil. Otyrǵyzylǵan aǵashtardy urlaý jáıtteri oryn aldy, óıtkeni, jergilikti halyq baqta naǵyz aport ósiriletinin bilip qalsa kerek.
Biz endi qolda bar alqyzyl, altyn aportty qurtyp, joǵaltyp almaýdyń jaıyn oılastyrsaq deımiz. Memlekettik tıisti organdar budan bylaı qalyptasqan jaǵdaıǵa nazar aýdarar, aporttyń joıylýyna jol bergen adamdardy tártipke shaqyrar, jaýapqa tartar, sóıtip, máselege qozǵaý salar degen oıdamyz.
Alaıda, osy mańy joǵary jumystarǵa qoldaý kórsetýdi artyq sanaıtyn sheneýnikterdiń qylyǵyna qyn- jylady ekensiń. Sondyqtan biz qolǵa alǵan aportty jańǵyrtý baǵdarlamasyna memle- kettik mártebe bergen abzal bolar edi», – deıdi bıologıa ǵylymynyń doktory Maǵjan Isa.
Qalany alma baǵyna aınaldyrý kerek
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary aýyl sharýashylyǵyna baılanysty májiliste aport problemasy jıi kóteriletin. Biraq «tar jol, taıǵaq keshý» zamany bastaldy da, aporttyń máselesi taǵy da sıyrquıymshaq- tanyp ketti. 2004 jyly bul másele qaıta kóterildi. Qazir qalanyń keıbir zeınetker- lerimen Almatynyń aportty týraly áńgime- lese qalsańyz, tipti olar kózine jas alady... Degenmen de, túpkilikti qolǵa alsaq, aldaǵy ýaqytta Almatynyń maqtanyshyna aınalǵan aport qaıta jandanady degen oıdamyz.
Buryndary úlkender: «Almatyǵa jaqyndaǵanda almanyń ısi shyǵyp turýshy edi», – dep aıtyp otyratyn. Almanyń otanynda tursaq ta, muny Qytaıdan tonnalap alyp keletin boldyq. Degenmen, Memleket basshysy keıingi ýaqytta óz sózinde qalany qaıta alma baǵyna aınaldyrýdy aıtyp qalyp júr. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Almatyny damytý jónindegi keńes aıasynda alma baqtaryn saqtaý máselesin erekshe baqylaýǵa alýdy tapsyrdy.
Qytaıdyń kók almasyn tutyna beremiz be?
Qazir kók bazardy sharlasań, kók almalar kózge urady. Qytaıdan tasylǵan almalardy «qaı jaqtiki?» dep surasań, saýdagerler miz baqpastan «Talǵardiki» dep turady. Munda alýshylar kóbeımese, eshqashan azaıǵan emes.
Degenmen, adam aǵzasynyń nasharlap, shamadan tys semirýi qant dıabeti men áıelderdiń bala kótere almaýy sekildi qaterli aýrýlardyń azyq-túlik sapasyzdyǵynan da bolatynyn mamandar áldeqashan dáleldegen. Qytaıdan kelgen ónimder Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan, Tájikstannan jetkizilgen jemisterdeı tez buzylyp nemese shirip ketpeıdi, qurt ta jemeıdi. Sebebi, olardy qytaılar (ǵalymdardyń aıtýynsha) mólsherden tys bıoqosyndylarmen býlaıtyn kórinedi. Bázbir saýda alpaýyttary úshin shamadan tys bıoqospalar endirilgen qytaı jemisteriniń joǵaryda aıtylǵan aýrýlardy qozdyrǵysh kúshke aınalǵanyn moıyndaý múlde tıimsiz.
Qoryta aıtqanda, Almatynyń aporty megapolıske qaıta oralsyn desek, atqaratyn sharýa shash-etekten. Ol úshin, eń bastysy, týǵan jerimizde ósken árbir tal-terekti mápeleý, qorǵaý árqaısymyzdyń mindetimizge aınalýǵa tıis. Baılyǵymyzdan aıyrylmaı, barymyzdy baǵalaı bileıik!