Astananyń irgesinen Altyn Orda dáýirinde salynǵan qos kesene tabyldy.
Bul akademık Álkeı Marǵulan jazyp ketken - Sulýtam men Syrlytam. Tarıhshylar Qorǵaljyn aýdanynyń bul tusy Uly Jibek jolynyń boıy ekenin aıtady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Sol sebepti strategıalyq mańyzǵa ıe. Tilshimiz Baqyt Toptaeva babaqorymǵa baryp, ejelgi qurylysty kórip kelgen edi. Biz de kóreıik. Kúrek, ketpen, qylshaq ustaǵan arheologtar Joshy ulysy tusynda salynǵan eskertkish ornyn arshyp jatyr. Tarıhshylar bul mańda bes kesene bar deıdi. Sonyń ekeýin Álkeı Marǵulan kezinde Syrlytam men Sulýtam dep sıpattap, jazyp ketken. Arheologtar sol kesenelerdiń dál ústinen tústik deıdi-dep jazdy 24.kz. Buǵan qazba kezinde tabylǵan qumyra synyǵy dálel.
- Orta ǵasyrlyq qysh óndirisi tarıhynda mundaı tańbalar rýdyń tańbasy nemese sol ydysty jasaǵan sheberdiń tańbasy bolýy múmkin. Kórip turǵandaryńyzdaı bul qazaq rý taıpalaryndaǵy myna tańba qatty kelmeıdi,-deıdi QR ulttyq mýzeıi arheologıalyq tarıh bóliminiń jetekshisi Perdehan Musylmanqul.
Qazba ornynan tabylǵan taǵy bir qundy derek – syrly qysh. Muny sol zamanda keseneniń qasbetin ásemdeý úshin qoldanǵan.
- Myna jerde de sol quıylyp onyń syrty syrly boıaýmen boıalyp jasalǵan. –Demek, Syrly tam osy bolýy múmkin degen teorıany rastaýy múmkin ǵoı. – Múmkin ıa, sol kezdegi Marǵulan aıtyp ketken Qorǵaljyn aýdany aýmaǵyndaǵy Syrlytam eskertkishteri derekterdiń osy qazba jumystary dáleldeýi múmkin,-deıdi Perdehan Musylmanqul.
Sáýlet óneriniń syrlaý tehnıkasy negizinen Ońtústik aımaqtaǵy orta ǵasyrlyq eskertkishterge tán. Kesekte saqtalǵan syr da Qoja Ahmet Iassaýı kesenesinde qoldanylǵan boıaýǵa kelip tur. Bul da Jibek Joly boıyndaǵy eldi-mekender arasynda alys-beristiń damyǵanynyń aıǵaǵy, - deıdi tarıhshylar. Qazir tolyqtaı arshylǵan ekinshi kesene de sáýlet turǵysynan osyǵan uqsas bolýy múmkin. Onyń da orta ǵasyrlarǵa tán belgileri bar. Esigi sol kezdegi nanym-senimge saı, soltústik-batysqa qaraǵan.
- Baıqap qalǵanym, mynadaı bir erekshe, kirpish pe? Ne nárse? – Endi bul segiz qyrly órnekti kesene. Bul ásirese, jańaǵy aıyp otyrǵan orta ǵasyrlyq kezeńderge óte jıi qoldanylǵan. Mynanyń syrtyn órnekteý úshin. Dál buny órnektedi me, joq álde qasymyzdaǵy kesenege paıdalanyp, keıin mynanyń qurylysyna paıdalanyp jiberdi me, ol naqty belgisiz de. Biraq shamamen mynanyń syrtynda joǵarǵy jaǵynda bolýy múmkin,-deıdi tarıhshy-arheolog Syrym Esenov.
Tarıhshy ǵalym keseneniń kúmbezi bolǵany jaıynda taǵy bir dálel keltiredi.
- İshinen kórip turǵan appaq, bul ákpen aqtalǵan. İshi sylanǵan jaqsylap turyp, al endi esiginen tek qana tabaldyryǵy saqtalǵan. Qalǵan jeri ókinishke qaraı, shirip ketken. Endi bul keseneniń ereksheligin kórsetedi. Iaǵnı ishinen áktelǵan bolý sebebi, ıaǵnı onyń ústinde kúmbez bolǵanyn dáleldep tur. Ashyq bolsa, ony ákteýdiń qajeti joq qoı. Iaǵnı, tóbesi jabyq bolǵan. Úlken kesene bolǵan,-deıdi Syrym Esenov.
Baqyt Toptaeva, tilshi: - Sáýlet-qurylysy orta ǵasyrlarǵa tán kesenelerdiń basqa emes, dál osy Qorǵaljyn aýmaǵynan tabylýy tek bir nárseni bildirýi múmkin: bul óńir Altyn Orda, Joshy ulysy dáýirinde úlken strategıalyq mańyzǵa ıe bolǵan. Uly Jibek jolymen boılaı qozǵalǵan kerýen de osy aýmaqty basyp ótken degen tujyrym bar. Endi osyndaı eskertkishterdiń aıdalada esh qaraýsyz, qorshaýsyz buzylyp jatqany, olardyń ár kezeńde tonalǵandyǵy ótkenimizdi jańǵyrtýǵa kúsh salǵan ǵalymdar úshin úlken kedergi. Tipti myna keseneniń egistik aýmaǵynan tabylǵany da biraz dúnıeni ańǵartady.
Aıtpaqshy, týra sol mańda 1973 jyly akademık Álkeı Marǵulan bastaǵan arheologıalyq ekspedıa kezinde tabylǵan Bytyǵaı kesenesi bar. Tarıhı eskertkishti 2007 jyly sáýletshi Marat Sembın qalpyna keltirgen.
- Mine mynaý kórip turǵandaryńyzdaı, qazba kezinde ashylǵan kirpishter. Sol zamannyń kirpishteri, týra sol ólsheminde kirpishterimen jetkeninshe qalaǵan onyń ústinde osyndaı aǵash bolǵandyǵy týraly jazba derekteri bar. Sony keıin jetpegen jerine qazirgi zamannyń kirpishterin qoldanyp bul ǵımaratty qalpyna keltirgen, deıdi tarıhshy-arheolog Syrym Esenov.
Ǵalymdar endi Uıaly ortaǵasyrlyq qorymdy zertteýge birneshe jyl kerek ekenin aıtady. Degenmen, Altyn orda dáýirine qatysty qundy derekter Qazaqstan tarıhynyń kóptomdyǵyna engiziletini anyq. Tek qundy jádigerlerimizdi saqtap, ótkenimizdi jańǵyrtý úshin biraz kúsh te, qarjy da kerek.