Saraptama
ulttyq jáne aımaqtyq múddelerdi qorǵaý úshin belsendilik qajet
- Búgin, elordada Astana Halyqaralyq forýmy óz shymyldyǵyn ashady. «Dıalog arqyly syn-qaterlerdi eńserý: Yntymaqtastyq, damý jáne progres jolynda» atty halyqaralyq is-shara jahandyq túıtkildi túıinderdi dıalog arqyly sheship, kúrdeli úrdisterdi talqylaýǵa Astananyń usynyp otyrǵan ashyq alańy. Eki kúnge jalǵasatyn sharaǵa álemniń kóptegen elderi men halyqaralyq uıymdarynyń ókilderi qatysady.
Jahandyq jaǵdaı: belsendilik baǵdary
Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan «kópvektorly saıasatty» barynsha bekem ustanyp keldi. Muny elimizdiń syrtqy saıasatta jetken jetistikteriniń biri dep aıtýǵa ábden bolar. Saıasattanýda «kópvektorly» degen uǵym tym jaǵymdy sanalmaǵanymen, Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin qalyptasqan jańa geosaıası aımaqta Qazaqstan óz egemendigi men turaqtylyǵyn qamtamasyz etý úshin atalmysh uǵymnyń praktıkalyq negizin qalaýǵa umtyldy. Onyń astarynda ózine yqpal etýshi ózge kúshterdiń teńgerimin saqtap turý degen maqsat turdy. Sońǵy 30 jyldan asa ýaqytta Qazaqstannyń syrtqy saıasatta ustanǵan osy baǵyty aımaqtaǵy elder úshin de belgili deńgeıde kóshbasshylyq ustanymǵa ıe boldy. Álbette, aımaqta beıtaraptylyq ustanymyndaǵy Túrkimenstan sekildi kórshiles ári baýyrlas elder bolǵanyna qaramastan, syrtqy kúshter aldynda aımaqtyń ortaq ustanymy qazaqstandyq baǵytqa jaqyn boldy. Mine, bul aımaqtyń qazirge deıingi turaqtylyǵy men damýyna ózindik oń áserin tıgizip keldi.
Degenmen, qazir biz atap ótkeli otyrǵan kópvektorlyq syrtqy saıasatta jańa qaýipter paıda boldy. Buǵan kúrdeli ózgeristerdi bastan keshirip jatqan jahandyq geosaıası jaǵdaı sebep. Anyqtap aıtatyn bolsaq, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan beri qalyptasyp, birshama kemeldi deńgeıge jetken halyqaralyq qatynastardyń tártibi qaıta qaralý ústinde. Álemdegi qalyptasqan jáne qalyptasý ústindegi derjavalar (AQSH, Brıtan, Qytaı, Reseı, t.b.) arasyndaǵy básekelestik qarym-qatynastary tutas jahandyq is-qımyldardyń sıpatyn ózgertti. Bul ózgeristerdiń bastalý núktesin saıasattanýshylar da anyq kórsetip bere almaıdy. Biraq bizdiń aımaq turǵysynan aıtqanda, Aýǵanstanda tálipterdiń bılikke kelýi, Taýly Qarabaq soǵysy, qyrǵyz-tájik shekara janjaldary jáne t.b. oqıǵalar jańa syn-qaterlerdiń ósip shyqqanyn ańǵartty.
Buǵan deıin álem úshin birshama «eleýsiz» Orta Azıa, endigi jerde, iri derjavalardyń basty nazaryndaǵy geosaıası keńistikke aınaldy. Nátıjesinde syrtqy saıasatymyzdyń basym baǵyty bolǵan kópvektorly saıasat ustanymyna qaýip kúsheıdi. Mundaı jaǵdaı ulttyq jáne aımaqtyq múddelerdi qorǵaý úshin de belsendilikti talap etedi. Tipti bul qalasaq ta, qalamasaq ta biz oryndaýǵa tıisti mindetterdiń biri. Onyń ústine klımat ózgerisi, qurǵaqshylyq, sý resýrsy sekildi jahandyq jáne óńirlik máselelerdi sheshý bir ǵana memlekettiń qolynan kelmeıdi.
Qazaqstannyń egemendi el retinde atalǵan geosaıası, geoekonomıkalyq jáne ortaq jaratylystyq máselelerdi sheshýge ózindik joly men ustanymyn aldyn ala usynýy mańyzdy. Elordadaǵy kezekti halyqaralyq jıyn da mine sol úshin ótkizilip jatyr.
Negizgi úsh baǵyt
Alǵash ótkizilip otyrǵan Astana Halyqaralyq forýmynyń kún tártibinde birqatar salmaqty taqyryptar tur. Olardan túgel derlik qazirgi jahandyq ortaq syn-qaterlerdiń sıpatyn kóremiz. Atap aıtqanda, úsh baǵytqa bólip kórsetýge bolady: ekonomıka, halyqaralyq qatynastar jáne klımat taqyryptary.
Ekonomıka taqyrybynyń atalǵan forýmda kóterilýi tegin emes. Qazir álem elderi tap bolyp otyrǵan basty tabıǵı qıynshylyqtar osy ekonomıka salasyna qatysty. Máselen, ekonomıkalyq ósimniń tómendeýi barlyq elderge ortaq úrdiske aınalǵany belgili. Onyń ústine, pandemıa men aýqymdy qaqtyǵystar jahandyq jetkizý tizbegin buzdy. Saýda-ekonomıkalyq baılanystar ekpinin joǵaltyp aldy. Bularǵa joǵary ınflásıany qosatyn bolsaq, ekonomıka salasynda jahandyq problemalardyń aýqymdy ekenin kóremiz.
Sońǵy jyldardaǵy ortaq ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa baılanysty damyǵan elderden góri damýshy elderdegi ekonomıkalyq ósim joǵary bola tústi. Bul ınvestısıalardyń jańa aǵymdaryna áser etýde. Investorlar búginde yńǵaıly jáne turaqty damýshy elderge qyzyǵýshylyq tanyta bastady. Mine, sondyqtan forýmda álemniń ár elinen kelgen bıznes ókilderi bolashaq ınvestısıalar úshin ońtaıly jaýap izdeıtini anyq.
Basty taqyryptardyń birinde turǵan klımat máselesi de Qazaqstan men Orta Azıa úshin, tipti tutas álem úshin de ortaq máseleniń biri. Ári bul tutas adamzat bolashaǵyna saıatyn salmaqty taqyryp. Onyń elimizde ótkizilip jatqan halyqaralyq is-sharada kóterilýi, eń aldymen, ózimiz úshin kerek. Sebebi, sońǵy jyldary Qazaqstanda klımat daǵdarysynyń aıqyn belgileri kórine bastasa da, memleket pen qoǵam jaǵynan bul máselege jetkilikti kóńil bólinbeı keledi. Ǵasyrlyq úlken qasirettiń biri – Aral taǵdyry da sheshimin tappaǵan kúıinde qalyp tur. Iran, Túrkimenstan, Ózbekstandy jáne Qazaqstannyń batys pen ońtústik batys aımaqtaryn qamtyǵan qurǵaqshylyq, shóleıttený syndy klımattyq qubylys birtindep alyp terıtorıamyzdyń ózge óńirine qaraı keńeıýde. El bolashaǵyna qatysty mundaı suraqtar halyqaralyq jıyndardan tys, óz ishimizde de qoǵam bolyp talqylanýǵa tıisti másele. Al jahandyq klımat ózgeristerin talqylaıtyn jańa alań usyný, bul – Qazaq eliniń álemge degen jaýapkershiliginiń biri retinde sıpattalady.
Forým taqyryptarynyń úshinshi úlken baǵytynda turǵan halyqaralyq qatynastar taqyrybynyń ózektiligi aıtpasa da túsinikti. Ortaq sheshýge tıisti jahandyq máseleler aldynda álem elderi uıysýdyń oryna birneshe geosaıası úıekterge bóliný úrdisine buryldy. Tıisinshe, qaıshylyqtar da kúsheıip, qaqtyǵystardyń qaýpi men aýqymy úlkeıdi. Halyqaralyq qatynastardyń taıaý tarıhtaǵy eń tereń daǵdarysqa tap bolýy álem elderin «Úshinshi dúnıejúzilik soǵys» qaýpimen alańdatyp otyr. Astanadaǵy forýmda, mine, osy máseleler de talqyǵa túsedi.
Maqsat jáne mindet
Joǵaryda atalǵan máseleler jahandyq ortaq sheshimdi talap etkenimen, álem elderi arasynda qojyraý úrdisi bar. Qalyptasqan jaǵdaıdy sheshý maqsatynda ár eldiń basyn qosýda halyqaralyq qaýymdastyq ta dármensizdik tanytýda. BUU Qaýipsizdik keńesindegi turaqty múshelerdiń ózi bir-birimen ustanym qaıshylyǵyna ıe. Demek, mundaı jaǵdaıda qaıshylyqtar men túrli kelispeýshilikti qaqtyǵyspen emes, dıalogpen sheshýge baǵyttaıtyn platformalardyń bolýy aýadaı qajet. Óz turǵymyzdan aıtqanda, Qazaqstan óz tarapynan osyndaı platforma usyný arqyly eń aldymen qaqtyǵystardy jaqtamaıtynyn, ekinshiden beıbitshilik pen turaqty damýdy qoldaýshy ekenin jetkizip otyr.
Árıne, bunyń bári tek pozıtıvtilik turǵysynan beriletin baǵa ekeni shyn. Elimizde jyl saıyn túrli halyqaralyq is-sharalar, ekonomıkalyq forýmdar ótip jatady. Óz tusynda báriniń de máni men mańyzy bar desek te, qoǵamdyq pikir alańynda buǵan qatysty kózqarastar kóbinshe negatıvti baǵytqa burylatynyn moıyndaýymyz kerek. Onyń sebebi belgili, eń aldymen, bundaı sharalardyń máni men mańyzyna qatysty memleket tarapynan qoǵamǵa durys túsindirý jáne aqparattandyrý jumysy jetkilikti deńgeıde emes. Basym kóp aýdıtorıa elimizdegi bundaı oqıǵalardan qaǵys qalyp jatsa, aqparattanǵan aýdıtorıanyń ózinde narazylyq kóńil kúı joq emes. Munyń ózi eldegi ishki problemalardyń sheshilý deńgeıinen habar berse kerek. Buǵan deıin keıbir áleýmettik suraqtardy sheshýdiń keń múmkindikteri bolǵanyn jasyra almaımyz. Búgingi tańdaǵy jahandyq aǵynnyń ekpini bizge ishki máselelerdi barynsha jyldam retteý mindetin júkteıdi. Eger halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyna qatysty suraqtardan tartyp, ınfraqurylymǵa deıingi máseleler erterek kún tártibinen alynǵan jaǵdaıda, biz syrtqy qaýipterdi eńserýde qazirgiden áldeqaıda qýatty el bolarymyz anyq.
Al forýmnyń mán-mańyzyn taǵy bir qyrynan qarastyrý úshin saıasattanýshylardyń pikirin oqyrman nazaryna usyndyq.
- Taqyrypqa oraı
Perdehan SHÁMSHIEV, saıasattanýshy: Forýmnyń nátıjeliligi ınvestısıalar kólemimen baǵalanady
«Astana» halyqaralyq forýmy Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen bıyl alǵash ret ótýde. Álemdegi geosaıası jaǵdaıdyń shıelenisýi, sanksıalyq teketires, qarjy-ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy klımattyń ózgerisi, azyq-túliktiń tapshylyǵy jáne energetıkalyq qaýipsizdik sıaqty kúlli adamzatqa tónetin qaýip-qaterlerge kóńil aýdarý men olardy birlesip sheshý sıaqty máseleler shetke yǵysty. Osyndaı aýmaly-tókpeli kezeńde bizge qarym-qatynasty qalpyna keltirý, ortaq máselelerdi birlesip sheshý úshin dıalog alańdary aýadaı qajet. Bul jaǵynan qarasaq alǵashqy forýmnyń taqyrybynyń ózekti ekendigine kózimiz jetedi.
Elimizdiń klımaty geografıalyq ornalasýyna, antropogendik faktorlarǵa baılanysty túrli ekologıalyq máselelerdi týdyrdy. Halyq tutynatyn aýyzsýdyń tapshylyǵy, Aral teńizi sýynyń tartylýy, shóldi aýmaqtyń keńeıýi sıaqty ekologıalyq qaýip-qaterlerge memleket tarapynan asa mán berilýi tıis ekeni sózsiz. Sondyqtan ótip jatqan forýmnyń nátıjeliligin álemdik qaýymdastyq bizdiń máselelerge kóńil aýdara ala ma degen suraqqa jaýap bersek qana baǵalaı alamyz.
Ekinshiden, elimizde energetıkalyq qaýipsizdik máseleleri órship tur. Rıdderdegi JES avarıasy jáne ózge de JES-indegi materıaldyq-tehnıkalyq bazanyń eskirýi Úkimet tarapynan basa nazar aýdaratyn máseleler. Bul turǵydan qaraıtyn bolsaq, forýmnyń nátıjeliligin elge osy máselelerdi sheshý úshin tartylatyn ınvestısıalar kólemimen baǵalaý qajet.