SÁTBAEV–125
Qanysh Sátbaev – ult tarıhyndaǵy uly tulǵalardyń biri ǵana emes, esimi álemge aıan kórnekti ǵalym, iri qaıratker. Ásirese, onyń otandyq geologıany ǵylym retinde damytýdaǵy eńbegi ulan-ǵaıyr. Qanysh Imantaıuly iske asyrǵan irgeli jobalar elimizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna kúni búginge deıin oń yqpal etýde jáne mańyzy eshqashan joıylmaq emes. Birtýar tulǵa bolmysyna tereńirek boılap, onyń ǵylymǵa qosqan úlesin az-kem salmaqtaý úshin biz Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ tarıhı murajaıynyń bas mamany, sátbaevtanýshy Aspandıar Ádenulymen suhbattasqan edik.
– Aspandıar Ádenuly, siz sátbaevtanýǵa qalaı keldińiz? Qanysh Imantaıuly tulǵasyna qyzyǵýshylyǵyńyz qalaı bastaldy?
– Meniń Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetinde qyzmet istep júrgenime 30 jyldan asty, 2005 jyldan bastap sátbaevtanýmen túbegeıli aınalysa bastadym. Oǵan sebep – ǵalymnyń shákirti, akademık Muhtar Muqashuly Bákenov maǵan óziniń orys tilinde jazylǵan «Satpaevovedenıe» degen kitabyn qazaq tiline aýdarýǵa berdi. Sony aýdaryp shyqqqannan keıin ol: «Meniń jasym keldi, artyma sátbaevtanýmen aınalysatyn shákirt daıyndap ketýim kerek. Osyny sen qolǵa alsań qaıtedi», – dep qolqa saldy. Onyń aldynda da ózim Qanysh aǵa týraly óz betimshe izdenip, oqyp, qyzyǵyp júretinmin. Sóıtip, Muhtar Muqashuly ekeýimiz sátbaevtanýdan 2 oqýlyq jazdyq. Ózimniń «Sátbaev jáne ult rýhanıaty» degen monografıam bar.
– Jalpy, ǵylymnyń qaı salasynda Qanysh Imantaıulynyń úlesi, qoltańbasy basym?
– Sátbaev aralaspaǵan sala joq. Ǵylymnyń barlyq salasynda Sátbaevtyń qoltańbasy bar. Kóp adamdar ol kisini tek «geolog» dep tanıdy. Árıne, ol kisiniń basty eńbegi – geologıada. Biraq ádebıettaný, tarıh pen arheologıa, ónertaný, matematıka men fızıka ǵylymdarynda da Sátbaevtyń izi saırap jatyr. Bul kisi segiz qyrly, bir syrly talant, ensıklopedıalyq bilim ıesi bolǵan. Zamanynda ol tek Reseıdiń ǵana emes, shetel oqymystylaryn da tań qaldyrǵan, Sátbaevty bári moıyndaǵan. Ol kezinde Máskeýdiń ataqty ǵalym, akademıkterinen «Múmkin emesten múmkin nárse jasaǵan Sátbaev» degen baǵa alǵan.
Ulybrıtanıanyń premer-mınıstri Ýınston Cherchıll kezinde Sátbaevqa «Sovet Odaǵyndaǵy №1 geolog» dep baǵa bergen. Sovet Odaǵyn basqarǵan N.Hrýshevtiń ózi Sátbaevtyń bilimdiligin moıyndaǵan. Hrýshevtiń Sátbaevpen kezdesýine yqpal etken – Ý.Cherchıll. Sovet Odaǵyna kelip Hrýshevpen sóıleskende: «Sizdiń az ulttaryńyzdyń ishinde bir uly ǵalym júr, bilesiz be?» dep suraıdy. Hrýshev armán, grýzın sıaqty basqa ulttardy aıtady. Ana kisi: «Joq, bilmedińiz, sizder ózderińizdiń uly ǵalymdaryńyzdy tanymaıdy ekensizder. Ol – Qanysh Sátbaev degen qazaq» deıdi. Sodan N.Hrýshev Cherchılldi shyǵaryp salysymen Almatyǵa kelip, Ǵylym akademıasynda, Geologıa ınstıtýtynda bolyp, Qanysh Imantaıulynyń eńbekterimen tanysady. Sóıtip, «Sátbaev bir ǵana Qazaqstannyń emes, búkil Sovet Odaǵynyń jeriniń astynda qaı jerde qandaı baılyq jatqanyn alaqanyndaǵydaı bilip otyr ǵoı» dep tań qalǵan.
Jalpy, biz XX ǵasyrdaǵy qazaq mádenıetiniń damýyn eki bólip qarastyramyz: 1). Alash arystary kezeńi; 2). Sátbaev bastaǵan juldyzdy ǵalymdar shoǵyry.
– Qalaı oılaısyz, ult alyptarynyń osy eki tobynyń arasynda sabaqtastyq, qandaı da bir rýhanı baılanys boldy ma?
– Bolǵanda qandaı! Qanysh Sátbaev, Muhtar Áýezov, Álkeı Marǵulan, Júsipbek Aımaýytov tórteýi Semeıdegi muǵalimder semınarıasynda birge oqyǵan, «Alash» qozǵalysynyń eń jas ári belsendi músheleri bolǵan. «Alashtyń» tálimimen sýsyndaǵan bular ultqa qyzmet etýdi maqsat etti. 50-jyldary Baıanaýylda bolǵan bir kezdesýde Qanysh aǵanyń: «Biz Alashtan jazbasha túrde bas tarttyq, biraq janymyzben, júregimizben alashshyl bolyp qaldyq jáne olardyń ıdeıasyn iske asyryp jatyrmyz» dep aıtqany bar eken.
Tomskiniń Tehnologıa ınstıtýtyna M.Ýsov degen profesor oqýǵa shaqyrǵan kezde Qanysh Imantaıuly Mirjaqyp Dýlatovpen, Ahmet Baıtursynovpen aqyldasady, «oqıyn ba, ne isteıin?» dep. Ana kisiler aıtady: «qazaqta muǵalim men dáriger jetedi, endi bizge ınjener kerek», – dep. Keıinnen ınstıtýt bitirip, sol kezdegi astana Qyzylordaǵa kelgen Qanysh Sátbaev túngi saǵat 2-de eń birinshi Mirjaqyp Dýlatovtyń úıine baryp túsedi. Ol kisi áıeline kórsetip maqtanady: «Mine, bizdiń qazaqtan shyqqan tuńǵysh joǵary bilimdi ınjener keldi», – dep. Bul M.Dýlatovtyń qyzy Gúlnar apamyzdyń kitabynda bar. Sony bile tura, biz qalaı Sátbaevtyń Alashpen baılanysy bolǵan joq dep aıtamyz? Muhtar Áýezov, Álkeı Marǵulandardyń Ahmet Baıtursynovtarmen birge túsken sýreti de bar. Men bul týraly Muhtar Muqashulynan suradym. Ol kisi: «Bular taza sol Alashtyń shákirtteri ǵoı. Meniń qatarymdaǵy býyn Alash dese záremiz ushyp, qaltyraımyz. Biz ábden kúshigimizden talanyp, shoshyp qalǵanbyz. Sol úshin biz Alashty aıta da, zertteı de almaımyz. Al sen osyny qolǵa al, zertte», – dedi. Sodan bastap Sátbaevty Alashpen baılanystyryp zertteýdi qolǵa aldym, kóptegen tyń málimetterge qol jettti. Shynynda, Sátbaev – Alash baptaǵan, Alash daıyndaǵan tulǵa. Qarap tursańyz, Alashtyń qaldyryp ketken bóltirikteri: Áýezov – ádebıetti, Sátbaev – ǵylymdy, Álkeı Marǵulan – arheologıany qandaı deńgeıge kóterdi! Al solardyń ózderi de bolǵanda qazaqtyń mádenıeti, órkenıeti búginde qandaı deńgeıge jeter edi deseńizshi!..
– Sol tálim-tárbıesi, ónegesi tekke ketken joq. Qanysh aǵanyń ózi de ultqa qaltqysyz qyzmet etken talanttar shoǵyryn tárbıelep shyǵardy emes pe?
– Árıne. Ataqty Shahmardan Esenov, Evneı Býketov, Aqjan Jaqsybekuly ál-Mashanı, Salyq Zımanov, Nyǵmet Saýranbaev, Ómirhan Baıqońyrov, Saqtaǵan Baıshev, Shapıq Shokın, bulardyń bári – Sátbaev daıyndap shyǵarǵan ult kadrlary.
Polıtehnıkalyq ınstıtýt ol kezde Taý-ken metaldary ınstıtýty dep atalǵan. Qanysh Imantaıuly Qarsaqpaıda zaýyt dırektory bolyp júrgen óziniń shákirti Ómirhan Baıqońyrovty aldyrtyp, ınstıtýtqa basshy etip qoıǵyzǵan. Sondaǵy bergen tapsyrmasy: «Mundaǵy qazaq stýdentteriniń sany 20 paıyzdan aspaı jatyr, sony kóbeıtesiń» deıdi. Sóıtip, Aqjan Mashanov, Evneı Býketov, barlyǵy jabylyp júrip, ınstıtýttaǵy qazaq balalarynyń sanyn 50 paıyzǵa jetkizedi. Sonda Oral, Aqtóbe, Petropavl, Óskemenge jiberilgen adamdardyń barlyǵy balalardyń matematıka, fızıkaǵa jaqsy, biraq Almatyǵa oqýǵa keletin aqshasy joq ekenin bilgen jáne ózderi aqshasyn tólep, alyp kelgen. Sonda Ómirhan Baıqońyrov eki ret Plenýmǵa túsken, bir ret partıalyq sógis alǵan. Biraq óz degeninen qaıtpaı, ult aldyndaǵy mindetin oryndap ketken.
Qanysh Imantaıuly osy ýnıversıtettiń geologıalyq barlaý fakúltetinde memlekettik emtıhan komısıasynyń tóraǵasy bolǵan, kadrlardy sóıtip júrip tańdaǵan ózi. Sonda osynda oqyp jatqan stýdentterdiń aty-jónin, qaısysy qalaı oqyp júrgenin bilip otyrǵan. Gonorardan túsken aqshalaryn seıfine saqtap qoıady eken, sony óziniń bala-shaǵasyna bermeı, jaǵdaıy bolmaı júrgen stýdentterge bergen.
Qanysh aǵa óziniń senimdi serikterine: «Tehnıkalyq oqý oryndaryn qazaqylandyrmaıynsha, Almatyny qazaqylandyra almaımyz. Sebebi, medınstıtýt pen pedınstıtýtta oqyp jatqan balalar bitirgen soń barlyǵy aýylǵa ketedi. Al myna tehnıkalyq oqý oryndaryn bitirip jatqan balalardy Almatyǵa zaýyt, fabrıkalarǵa alyp qala alamyz. Almatyny qazaqylandyrǵanda baryp daýsymyz shyǵady, teńdikti, táýelsizdikti sol kezde ǵana talap ete alamyz» degen. Sonda qazaq mektepteri jappaı jabylyp jatqan kezde bul kisi Almatyny qazaqylandyrý úshin kúresken. Q.Sátbaev, Ó.Baıqońyrov, Sh.Shokın, Sh.Esenov, A.Mashanı, bulardyń qaı-qaısysy da ult úshin ózin qurbandyqqa shalýǵa daıyn tulǵalar boldy. Zertteý barysynda meniń soǵan kózim jetti.
– Qanysh aǵanyń Ulybrıtanıa Premer-mınıstri Ýınston Cherchıllmen kezdesýi jáne sondaǵy keremet sózi týraly ár jerde aıtylyp júr. Sonyń jaı-japsary qalaı bolǵan?
– Qanysh Imantaıuly KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty retinde Londonǵa barǵanda Ýınston Cherchıllmen kezdesedi. Boıynyń suńǵaqtyǵyn meńzegen Ý.Cherchıll: «Qazaqtardyń barlyǵy siz sıaqty iri me?» dep suraıdy. Qanysh aǵa: ««Men qazaqtardyń ishindegi eń kishkentaıymyn. Meniń halqym menen de bıik» deıdi. Aǵylshynnyń birneshe gazet-jýrnaldary sony taqyryp qylyp, Sátbaev týraly maqala bergen. Ol kisiniń ultyn sheksiz súıgenin, oǵan úlken qurmetpen qaraǵanyn osydan-aq kórýge bolady. Sol joly Qanysh Imantaıulyn Londonnyń geologıalyq mýzeıine alyp barady. Gıd: «Bizde Ulybrıtanıada sırek kezdesetin tas» dep bir tasty kórsetedi. Sátbaev ary qarap, beri qarap, kúledi de: «Joq, bul – bizdiń Qazaqstannyń, onyń ishinde Ortalyq Qazaqstan, Qarsaqpaı degen jerdiń tasy» deıdi. Gıd tań qalyp: «Munda jazyp qoıǵan ǵoı» degende: «Men týǵan jerimniń ár tasyn tanımyn» deıdi. Bul áńgimeni Ý.Cherchıll estip: «Týǵan jeriniń ár tasyn tanı beretin ol – qandaı geolog? Zerttep, maǵan nátıjesin aıtyńdar» deıdi. Zerttegende, ol shynymen de, XIX ǵasyrdyń aıaǵynda bir aǵylshyn kapıtalısi Qazaqstannan alyp barǵan tas bolyp shyǵady. Ý.Cherchıll: «Týǵan jeriniń tasyn kez kelgen geolog tanı bermeıdi. Mynaý Sovet Odaǵyndaǵy №1 geolog qoı» dep qaltqysyz moıyndaıdy.
– Al Máskeýdiń ǵalymdary «Múmkin emesten múmkin jasaǵan Sátbaev» degende neni meńzedi? Qanysh Imantaıuly olardy qandaı jańalyǵymen moıyndatty?
– Birinshiden, Sátbaev shól daladan Jezqazǵan qalasyn ysaldyrdy. Sol úshin Jezqazǵandy «Sátbaevtyń tól týmasy» deımiz. Odan basqa da júzdegen qalany Sátbaevtyń esimimen baılanystyrýǵa bolady. Qanysh aǵa Jezqazǵannan mystyń mıllıondaǵan qoryn tapty. Sóıtip, Sovet Odaǵy mys óndirýden álemde 1-orynǵa shyqty. Odan keıin II Dúnıejúzilik soǵys bastalǵanda moıyndatty. Ol kezde marganes ken orny Ýkraına men Belorýssıada ǵana boldy, olardy nemister basyp aldy. Endi geologtardyń aldynda marganes tabý máselesi turdy. Marganestiń qasıeti – ony bolatpen qosyp balqytqanda bron paıda bolady. Bron – soǵys jaǵdaıyndaǵy eń qajetti, oq ótkizbeıtin, jarylmaıtyn metal. Sátbaev sony «Ortalyq Qazaqstannan tabamyn» deıdi. «Ortalyq Qazaqstan turmaq, búkil Orta Azıadan tappaısyz, biz ol jaqtyń bárin zerttep, barlap qoıǵanbyz» dep orystyń kórnekti ǵalymdarynyń bári oǵan qarsy shyǵady. Qanysh Imantaıuly óziniń teorıasy men praktıkasyn usynady. Stalınniń adamdary geologıalyq ekspedısıa ashyp, Sátbaevqa 1 jyl ýaqyt beredi. Sátbaev ken ornyn bir jyl emes, bir aıdan sál asqanda taýyp, Máskeýge málimdeme jasaıdy, sol mezette marganes óńdeıtin zaýyt ta daıyn bolady. Mine, bizdiń ata-babalarymyz qandaı qajyrlylyqpen jumys istegen!
Bul kisiniń qasıeti – ken shyqpaıdy degen jerden ken taýyp otyrǵan. Mysaly, Mańǵystaýdyń munaı, gazy qazir álemge belgili. Sátbaevqa deıin ol jaqqa eki geologıalyq ekspedısıa baryp, túk tappaı keledi. Sátbaev Shahmardan Esenovti ertip baryp, munaı, gazdyń mol qoryn tabady. Sóıtip, jumysty ary qaraı jalǵastyrý úshin Shahmardan Esenovti sol jerge qaldyrady. Shahmardan Esenov sonda qyzmet istep, eldiń ekonomıkasyn kóterip qana qoıǵan joq, Hrýshev Mańǵystaýdy túrikmenge beremiz dep turǵan kezde alysyp, alyp qaldy. Máskeýdegi jınalysqa baryp qatysyp, munaı, gazdy qazaqtardyń ózderi ıgere alatynyn dáleldedi. Al Shahmardan Esenovti kim daıyndap shyǵardy? Sátbaev shyǵardy.
– Qanysh Imantaıulynyń esimimen baılanystyrylatyn taǵy bir úlken joba, ol – Qaraǵandy-Ertis kanaly...
– Onyń tarıhy bylaı: 50-jyldary Qazaqstan úkimeti qaýly shyǵaryp, Máskeý oǵan kelisip, Qaraǵandy qalasyn jaýyp, taratpaq bolǵan, «sý joq» dep. Sátbaev sonyń bárin toqtatyp, Ertisten Qaraǵandyǵa kanal tartýdyń jobasyn ózi syzyp, sóıtip baryp Qaraǵandyny saqtap qalǵan. Sol Ertis-Qaraǵandy kanaly qazir Sátbaevtyń atymen atalady. Sol úshin biz Sátbaevty qazaqtan shyqqan tuńǵysh geolog qana emes, tuńǵysh menedjer dep te batyl aıta alamyz.
– Geologıalyq karta daıyndaǵanda Qanysh Imantaıuly kóptegen ken oryndaryn «urpaǵymyzǵa kerek» dep jasyryp qalǵan desedi...
– Qanysh Imantaıuly – «ken orny joq», «qazba baılyq shyqpaıdy» degen jerden qazba baılyq tapqan adam. Ol kisiniń jerden kóterip alǵan bir tasy ken ornyna aınalǵan. Ol ashqan ken oryndary úlken qalalarǵa aınalǵan. Mine, sol kezde óziniń senimdi shákirtterimen júrip, keıbir pisip turǵan ken oryndaryn óndiriske jibermeı, japtyryp tastaıdy. Shákirtteri «nege óndiriske jiberip paıdalanbaımyz?» degende: «Biz qazir bar qazba baılyqty ıgerip alsaq ta jetedi. Arttaǵy urpaǵymyzdy nege oılamaımyz? Myna qazba baılyq solarǵa qalsyn. Erteń elimiz jeke el bolady. Sonda ekonomıkasyn qalaı kóteredi, qalaı aıaǵynan turady?!» deıdi. Mine, qandaı kóregendik, qandaı kóripkeldik!
– Osy oraıda, Qanysh Imantaıulyn qoldaǵandar da, aıaǵynan shalǵandar da kezdeskeni anyq qoı. Jalpy, elimizdiń úkimet basyndaǵylardyń ol kisige kózqarasy qandaı bolǵan?
– Sátbaevty birden-bir qoldaǵan adam – Qazaqstannyń sol kezdegi úkimet basshysy Nurtas Dándibaıuly Ońdasynov aǵamyz. Qanysh Imantaıulyn Jezqazǵannan aldyryp, Ǵylym akademıasyna qyzmetke qoıǵan – sol kisi. Qonaevty Rıdderden aldyrǵan da – sol. Qazaqtyń tulǵaly eki azamatyn Nurtas Ońdasynov eki jaqtan alyp keldi sóıtip. Nurtas Ońdasynov pen Qanysh Sátbaev ekeýi óle-ólgenshe tyǵyz baılanysta jumys istedi. Nurtas Ońdasynovtyń tikeleı kómegimen Qanysh Imantaıuly 1942 jyly respýblıkalyq aqyndar aıtysyn uıymdastyrdy, 1946 jyly Ǵylym akademıasyn ashty. Nurtas Ońdasynovtyń kómegimen, jan-jaqtaǵy ǵalymdardy Máskeýden, Lenıngradtan, Sibirdiń qalalarynan, Kıevten shaqyryp, Qazaqstannyń Ǵylym akademıasyna jumysqa turǵyzdy. Bárine Almatydan úı bergizdi. Ár kelgen orystyń, evreıdiń ǵalymyna eki-úshten qazaq balasyn aspırant qyp bekitip berdi. Sóıtip baryp 4-5 jylda ulttyq kadrdy qalyptastyrdy.
Sátbaev ádebıettaný men ónertanýǵa da úlken eńbek sińirdi. Ózi dombyra, gıtara, mandalın, skrıpkada sheber oınaǵan. A.Zataevıch qazaq ánderin jınaǵanda Qanysh aǵa «Búrkitbaı», «Gaýhartas», «Altybasar» sıaqty keń tynysty 25 ándi ózi oryndap, jazǵyzady.
«Illıada» men «Odısseıdi» eki orap alatyn «Qyrymnyń 40 batyry» dastanyn jyrlaıtyn Muryn jyraý Seńgirbekuly 1942 jyly 82 jasta eken. Nyǵmet Saýranbaev pen Qanysh Sátbaev: «Muryn jyraýdy Almatyǵa aldyryp, stenogrammaǵa jazdyryp almasaq, injý-marjanymyzdan aıyrylamyz. Jasy kelgen aqsaqal erteń olaı-bulaı bolyp ketse, dastandy joǵaltamyz» dep N.Ońdasynovqa hat jazǵan. Nurtas Ońdasynov oılanbastan 10 myń som aýdartady. Ol kezdegi 10 myń som – qazirgi 100 myń dollardyń quny. Sodan Muryn jyraý Almatyǵa kelip, bir jaz jatady. Osylaısha «Qyrymnyń 40 batyry» Sátbaevtyń arqasynda jazylyp, saqtalyp qalady. 1928 jyly «Er Edigeni» Máskeýden kitap qyp shyǵarǵan da – Qanysh Sátbaev. Keıin sol «Er Edige» úshin bul kisi «ultshyl» atanyp, taıaq ta jeıdi. Óıtkeni, Edige Toqtamys hannyń qolbasshysy. Máskeýdi sońǵy ret basyp alǵan, ony Altyn Ordaǵa alym-salyq tóleýge májbúr etken – Edige. Sondyqtan Máskeýge ol unaǵan joq. Ony kórsetip, aryz jazyp, túrtkilegen de – baıaǵy ózimizdiń qazaqtar.
– Sonda ne úshin kóre almaǵan? Ne dep aryzdanǵan?
– Bul kisi tikeleı Máskeýmen jumys istegen. Qazaqstannyń Ortalyq Komıtetimen jumys isteýdi eki jumys dep qaraǵan, báribir Máskeýsiz sheshilmeıtinin bilgen. Sonda keıbir kóre almaýshylar «Sizderdi mensinbeıdi, óz betinshe tirlik jasaıdy», «adamǵa sanamaıdy» dep joǵarydaǵylarǵa jamandap otyrǵan, ústinen aryzdy qarsha boratqan. Kózi tirisinde jaýy kóp boldy, pendeshilik qyzǵanyshty, kóre almaýshylyqty bastan ótkerdi.
Qanysh Imantaıuly KSRO Memlekettik syılyǵyn, Lenındik syılyqty, 4 ret «Lenın» ordenin, «Uly Otan soǵysy» ordenin alǵan. 60 jasynda Máskeý «Sosıalısik Eńbek Eri» ataǵyn berip turǵan kezde Qazaqstannyń Ortalyq Komıteti qarsylasyp, «ultshyl» dep bergizbeı qoıǵan. Sonda Máskeýge shaqyrylady. Ortalyq Komıtettegiler: «Sizge osyndaı ataq bereıik dep edik, jerlesterińiz aryz jazyp jatyr» deıdi. Sátbaev aldyna qoıylǵan aryzǵa qaramaıdy da, oqymaıdy da. «Jerlesterim qarsy bolsa, onda men áli jumys isteýim kerek, áli eńbegim sińbegen ǵoı» dep shyǵyp ketedi. Sony esine alǵan orystyń bir akademıginiń: «Ondaı ulylyq Sátbaev sıaqty adamda ǵana bolady» dep jazǵany bar. Shyndyǵynda, ol ataq úshin, mansap úshin jumys jasaǵan adam emes.
– Qanysh Imantaıulynyń ultyna sińirgen ulan-ǵaıyr eńbegin saralaý barysynda taǵy ne baıqadyńyz? Qaı qyryna, qaı áreketine tánti boldyńyz?
– Munaı-gaz ashylyp, Jańaózen, Jetibaı, Aqtaý salynyp jatady. Biraq aımaqta tushshy sý qory joq. Jerasty sýlary áli zerttelmegen. Kaspııdiń sýyn tushshytatyn atom elektr stansıasy salyna bastaıdy. Sol kezde Qanysh aǵa qatty aýyryp, Máskeýde aýrýhanada jatady. KSRO Atom ónerkásibi mınıstri kóńilin suraýǵa barady. Sonda Qanysh Imantaıuly: «Meni dárigerler qarap jatyr ǵoı, meni qaıtesiz. Anaý Aqtaýdaǵy stansıany tezirek bitirtińizshi. Meniń halqym shóldep jatyr ǵoı» deıdi. Onyń ózi eki dúnıeniń ortasynda jatsa da ultyn oılap jatqanyn kórgen ana kisi: «Men aýrýhanadan jylap shyqtym jáne Sátbaevtyń qurmetine stansıany tezirek bitirttim» deıdi. Sóıtip, Aqtaýǵa tushshy sý berile bastaıdy. Bul – sol mınıstrdiń Qanysh Sátbaevtyń 100 jyldyǵynda aıtqan esteligi.
Taǵy bir azamattyǵy, Máskeýde aýyryp jatqan kezinde KSRO Ǵylym akademıasynyń prezıdenti V.Komorov kelip: «Sizdi Londonnyń dárigerleri emdeıdi. Osynsha mıllıon aqsha kerek eken, ony úkimet bóletin boldy» deıdi. Sonda Qanysh aǵamyz aıtady: «Siz bilesiz be, meniń aýyldaǵy jerlesterim aýdan ortalyǵyna kelip emdele almaı júr. Al men mıllıondaǵan aqshamen shetelge baryp emdelsem, erteń olardyń betine qalaı qaraımyn? Meni emdese – osynda emdesin, emdemese – onda bas tartamyn», – dep kelisim bermegen. Sóıtip, 1964 jyly 65 jasynda 30 qańtarda qaıtys boldy.
– Bıyl Qanysh Imantaıulynyń týǵanyna 125 jyl tolady. Jalpy, ol kisiniń eńbegin laıyqty baǵalap, qurmet kórsete alyp júrmiz be?
– Búginde Sátbaevtyń atynda ǵalamshar bar, Ýrannyń jańadan ashylǵan serigi «Sátbaev planetasy» dep atalady. Qala, Jońǵar Alataýynyń muzdaǵy, gúldiń jańa sorty bar. Qanysh Imantaıulynyń dosy, geolog-ǵalym E.Ankınovıch óziniń ashqan jańa mıneralyn «Satpaevıt» dep ataǵan. Elimizdiń búkil qalalarynda kóptegen mektepter men kóshelerdiń ataýy Qanysh aǵanyń qurmetine qoıylǵan. Qazaqstanda ol kisige 20 záýlim eskertkish turǵyzylǵan. Bir Almatynyń ózinde Sátbaevtyń atynda 5 nysan: kóshe, mektep, Ulttyq ýnıversıtet, Geologıalyq ınstıtýt, Ǵylym akademıasynda Sátbaev mýzeıi bar. Biraq qalaı degenmen de, Sátbaevtyń ult tarıhyndaǵy qaıratkerlik tulǵasyn áli eshkim jetkizip aıta da, jaza da almaı jatyr. Sátbaevty aıttyrǵysy kelmeıtinder, ana kisiniń, myna kisiniń aldyna shyǵarǵysy kelmeıtinder áli de bar. Al shyndyǵyn aıtqanda, osy XX-XXI ǵasyrda Sátbaevtaı tulǵa qazaqtan áli shyqqan joq. Tipti, Qazaqstandy basqarǵan azamattardyń ózi Sátbaevtyń deńgeıine jetken joq. Men muny qashanda ashyq aıta alamyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
Roza RAQYMQYZY.
(Fotoderekkóz: inform.kz).