Semizdik - bul genetıkalyq beıimdiliktiń de, syrtqy faktorlardyń da áserinen damıtyn kóp faktorly aýrý. Oǵan áser etetin negizgi syrtqy faktor - taǵamdy shamadan tys tutyný. Tuqym qýalaýshylyq semizdik qaýpin arttyrady nemese azaıtady, artyq tamaqtanýsyz semizdik damymaıdy. Basqasha aıtqanda, genetıkalyq beıimdilik - bul semizdiktiń damýyna kepildik emes, tek beıimdilik; artyq tamaqtaný — bul mindetti shart.
Sýret: JI
Artyq salmaqpen kúresýde medısınalyq ashyǵýdyń paıdasy men zıany jaıly keńirek bilý úshin mamanmen suhbattasýdy jón kórdik. Ol úshin medısına ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan profesor, S. D. Asfendıarov atyndaǵy QazUMÝ-dyń endokrınologıa kafedrasynyń meńgerýshisi, Almaty qalasy Densaýlyq saqtaý basqarmasynyń bas shtattan tys endokrınology Svetlana Vıktorovna Bolshakovaǵa júgindik.
1.Svetlana Vıktorovna, densaýlyq úshin ashyǵýdyń qandaı túrleri qaýipsiz? (ıntervaldy, táýliktik nemese uzaq ýaqyt)
Medısınalyq ashyǵý týraly alǵashqy eskertýler bizdiń dáýirimizge deıingi 5 ǵasyrdan bastalady jáne ejelgi grek ǵalymy men Gıppokrat dárigeriniń jazbalarynda kezdesedi. Orta ǵasyrlarda kóptegen aýrýlar ashyǵý arqyly emdeldi. Úndi ıogasy tamaqtan bas tartý deneni jáne aqyl-oıdy tazartady dep sanaıdy. Aqyr aıaǵynda, barlyq dinderde oraza ustaıtyn kúnder bar, olar tek tómen kalorıaly taǵamdardy jeıdi nemese tolyqtaı tamaqtan bas tartady. Sonymen, Ramazan aıynda musylmandar qarańǵy ýaqytta ǵana iship-jeı alady, pravoslavtar mezgil-mezgil oraza ustaıdy. Osylaısha, ǵasyrlar danalyǵy bizge dástúrlerde, ádet-ǵuryptarda, sonyń ishinde dinı dástúrlerde kezdesip keledi. Qazirgi ǵalymdardyń mezgil-mezgil oraza ustaýdyń paıdasy týraly ashqandary bizdiń ata-babalarymyzǵa burynnan belgili edi.
Sýret: JI
Sońǵy jyldary semizdik jáne sonymen ilese júretin aýrýlarmen kúresýdiń tıimdi sharasy retinde zertteletin ártúrli dıetalarǵa, sonyń ishinde salaýatty gıpokalorıalyq tamaqtanýdy qamtıtyn dástúrli tásilmen salystyrǵanda kóbirek kóńil bólinip keledi. Intervaldy ashyǵý, táýliktik (kúndelikti) oraza jáne uzaǵyraq ustalatyn orazanyń ózindik erekshelikteri men yqtımal qaýipteri bar. Ǵylymı zertteýler kórsetkendeı:
Intervaldy ashyǵý (mysaly, 16:8 sqemasy) eń qaýipsiz jáne tıimdi ádisterdiń biri bolyp sanalady, munda adam táýligine 8 saǵat boıy tamaqty shekteýsiz jeıdi, al qalǵan 16 saǵat boıy tamaqtan tyıylady. Tamaqtanýdan bas tartý kezinde sý ishýge ruqsat etiledi. Qazirgi ýaqytta ıntervaldy ashyǵý taqyrybyna qatysty pikir talastyratyndar kóp. Bul onyń áli tájirıbege qatty ene qoımaýymen jáne osy taqyryp boıynsha ǵylymı aqparattyń azdyǵymen baılanysty bolar. Intervaldy ashyǵý denege turaqty as qorytýdan demalýǵa múmkindik beredi, bul metabolızmdi jaqsartýǵa, ınsýlın deńgeıin tómendetýge jáne aýtofagıany belsendirýge kómektesedi. Aýtofagıa - bul jasýshalarǵa qorektik zattar jetkiliksiz bolǵan kezde belsendiriletin proses. Bul organızmniń azyq-túlik resýrstary shekteýli jaǵdaılarǵa beıimdelýinde ról atqaratyn mehanızm. Ashyǵý arqyly belsendirilgen aýtofagıa jasýshalardyń «jasarýyna» jáne metabolıkalyq gomeostazdyń saqtalýyna yqpal etýi múmkin. Degenmen, barlyq zertteýshiler IA salmaq pen tamaqtanýdy baqylaýdyń basqa ádisterinen asyp túsetinine kelispeıtinin eskerý mańyzdy. Zertteýler kórsetkendeı, ıntervaldy ashyǵý júrek-qan tamyrlary densaýlyǵyn jaqsartady jáne sozylmaly aýrýlardyń qaýpin azaıtady.
Sýret: news.inbox.lv
Táýliktik ashyǵý (24 saǵat) da kóp adamdar úshin qaýipsiz bolýy múmkin, biraq ony jıi qoldanbaǵan jón. Bul salmaqty baqylaýǵa jáne metabolıkalyq kórsetkishterdi jaqsartýǵa kómektesedi. Mundaı ashyǵý tamaq alergıasy kezinde jaqsy jumys isteıdi. Degenmen, keıbir adamdar úshin, ásirese belgili bir medısınalyq jaǵdaılary nemese qant dıabetiniń 1 tıpimen aýyratyn adamdar úshin bul qaýipti bolýy múmkin.
Sýret: freepik.com
Uzaq ýaqyt ashyǵý(48 saǵattan artyq) saqtyqty qajet etedi jáne medısınalyq baqylaýsyz qaýipti bolýy múmkin. Bul qorektik zattardyń jetispeýshiligine, bulshyqet massasynyń joǵalýyna jáne densaýlyqqa qatysty basqa da kúrdeli máselelerge ákelýi múmkin. Uzaq ýaqyt ashyǵý tek dárigerdiń baqylaýymen júrgizilýi kerek.
2. Qazirgi ýaqytta keto-dıeta degendi jıi istip júrmiz. Osy týraly keńirek ashyp aıtyp beresiz be?
- Keto – dıeta – bul negizinen maılar men aqýyzdardy tutynýǵa baǵyttalǵan tómen kómirsýtekti dıeta. Onyń maqsaty - kómirsýlardyń ornyna maılardy negizgi energıa kózi retinde qoldana bastaǵan kezde deneni ketoz kúıine keltirý.
Keto dıetasynyń artyqshylyqtary:
1.Kómirsýlardyń azaıýy men maıdyń kóbeıýine baılanysty salmaq joǵaltý tábetti baqylaýǵa kómektesedi.
2. Qandaǵy qantty baqylaý, bul dıeta 2 tıpti qant dıabetimen aýyratyn adamdarǵa paıdaly.
Biraq, kez-kelgen dıeta sıaqty, bunyń da qarsy kórsetilimderi bar:
1. Bul 1-shi jáne 2-shi tıpti qant dıabetimen aýyratyn naýqastar, eger pasıent SGLT2 ıngıbıtorlaryn qabyldasa.
2. Baýyr nemese búırek aýrýlary bar adamdar keto dıetasynan aýlaq bolý kerek, sebebi bul organdarǵa júktemeni arttyrýy múmkin.
3. Júktilik jáne laktasıa kezeńindegi áıelderge dárigermen keńesýsiz qatań keto dıetasyn ustaný usynylmaıdy.
4. Pankreatıt, ishek buzylystary bar nemese basqa da aýyr aýrýlary bar adamdar dıetany bastamas buryn dárigermen keńesý kerek.
Bul jerde eskere ketetini, kez kelgen dıetada neme ashyǵý túrinde bir ǵana prınsıp bar – ol tamaqtaný rasıonynda kalorıany azaıtý.
Sýret: https://sportadvice.ru
3. Aǵzaǵa zıan keltirmes úshin qansha ýaqyt ashyǵýǵa bolady?
Sýret: Unsplash
- Deni saý adam tamaq ishpeı shamamen bir aı ómir súre alady. Biraq ol úshin únemi sý ishý kerek. Biraq tamaqsyz qansha ýaqyt júrýge bolatynyna kóptegen faktorlar áser etedi – salmaq, densaýlyq jaǵdaıy, klımat jáne t. b. Adam sýsyz 5-7 kún ǵana ómir súre alady.
4. Qandaı jaǵdaılarda ashyǵý ádisin qoldanýǵa bolmaıdy? Nemese bul ádistiń kimderge qarsy kórsetilimderi bar?
1. Júktilik jáne bala emizý kezeńindegi áıelder ana men balanyń densaýlyǵyn saqtaý úshin turaqty jáne teńdestirilgen tamaqtanýdy qajet etedi.
2. Anoreksıa nemese býlımıa sıaqty as qorytý buzylystary bar adamdardyń ashyǵý kezinde jaǵdaıy nasharlaýy múmkin.
3. Týberkýlezdiń belsendi fazasynda.
4. Dene salmaǵynyń ındeksi tómen (BMI) nemese salmaǵyı tómen adamdarǵa ashyǵýǵa bolmaıdy, sebebi bul jaǵdaıdyń nasharlaýyna ákelýi múmkin.
5. Balalar men qart adamdar ashyǵýdyń jaǵymsyz saldaryna shydamaýy múmkin, sondyqtan olar ashyǵý ıádisiniń qatań rejımderinen aýlaq bolý kerek.
6. Imýndyq júıesi álsiregen nemese ımmýnosýpressıvti terapıadaǵy adamdar oraza ustaýdan, ashyǵýdan saq bolý kerek, sebebi bul olardyń densaýlyǵyna áser etýi múmkin.
7. Qant dıabetiniń 1 tıpimen aýyratyn naýqastar. Biraq buryn ınsýlınge deıin olardy dıeta kómegimen emdeıtin.
8. Dári-dárimek qabyldaý: keıbir dáriler keri áseri nemese olardyń tıimdiligin qamtamasyz etý úshin únemi tamaq tutynýdy qajet etedi.
9. Qaterli isik dertiniń asqynǵan formasy. Mundaı kezde adamdardyń ózdiginen qozǵalýy da qıyndaıdy.
10. Psıhıkalyq aýrýy bar adamdar.
Kez-kelgen ashyǵý rejımin bastamas buryn, sizdiń jaǵdaıyńyzda Oraza ustamas buryn múmkin bolatyn qaýipter men artyqshylyqtardy baǵalaý úshin dárigermen nemese durys tamaqtaný mamanymen keńesken jón.
Sýret: 24health.by
5.Ashyǵýǵa qalaı durys daıyndalý kerek jáne odan zıansyz qalaı shyǵýǵa bolady?
- Ashyǵýǵa (Orazaǵa) daıyndyq, onyń uzaqtyǵyna qaramastan, medısınalyq tekserýdi jáne dıetany birtindep ózgertýdi qamtıtyn keshendi tásildi qajet etedi.
Qarsy kórsetkishterdi anyqtaý úshin aldyn ala fızıkalyq tekserý qajet.
Mázirge tabıǵı shyryndar, shóp qaınatpalaryn engizý kerek. Prosedýranyń sátti ótýinde mańyzdy ról atqaratyn psıhologıalyq daıyndyq óte mańyzdy.
Jaman ádetter - temeki shegý, alkogóldi ishimdik tutyný – osy kezeńde de tolyǵymen alynyp tastalýy kerek. Tuz mólsherin azaıtý da óte mańyzdy, sińýi qıyn aýyr taǵamdardan, sondaı-aq barlyq «zıandy zattardan» - fast-fýd, táttiler, konserviler, ystalǵan etterden bas tartý kerek.
Ashyǵý kezeńinde kóp mólsherde taza sý ishý kerek - aǵza suıyqtyqqa qanyqqan bolýy kerek jáne adamnyń kóp sý tutynýyna beıimdelgen bolýy kerek.
Eger bir kún ashyǵýdy josparlasańyz, onda bir kún buryn tek jeńil kókónister men jemister jeýge bolady. Eger qatarynan úsh kún ashyǵýdy josparlasańyz, onda mázirdi úsh kúnge qaraı retteý kerek. Birinshi kúni botqa men kókónisterdi, ekinshi jáne úshinshi kúni – kókónister men jemisterdi tutyný kerek.
Ashyǵýdan shyǵýǵa da mán bergen jón. Bul óte mańyzdy kezeń, ol dıetany birtindep toqtatýdy jáne saqtyqty qajet etedi, ásirese uzaq ýaqyt tamaqtanýdan bas tartqannan keıin. Shyǵý uzaqtyǵy, kem degende, ashyǵý uzaqtyǵyna sáıkes kelýi kerek. Suıyqtyqtardan bastaý kerek , birtindep suıyq taǵamǵa (sýǵa pisken botqa), sodan keıin ǵana — birtindep tyǵyz asty azǵantaı mólsherde jáne muqıat shaınap otyryp jeý kerek. Qalypty tamaqtanýǵa birden oralý densaýlyqta aýyr qıyndyqtarǵa ákelýi múmkin. Álsizdik bolyp pen bas aınalýy múmkin — aǵzanyń as qorytýdy qalpyna keltirýge reaksıasy, qosymsha demalýdy qajet etedi.
6. Ashyǵý dıetasynyń aldynda qandaı taldaýlar tapsyrý kerek? Sóz basynda Oraza ustaý jóninde aıtyp qaldyńyz. Aýyz bekitýge nıettenip júrgen jandarǵa qandaı keńes berer edińiz?
Sýret: cmed72.ru
- Jalpy qan taldaýy, holesterın, qan glúkozasy, ınsýlın, baýyr fermentteri, zár qyshqyly, kalıı, jalpy bılırýbın, kreatının, koagýlogramma, jalpy zár taldaýy, TTG gormondary, T4sv, T3 sv tapsyrǵan durys bolady.
Ashyǵý da, Oraza ustaý da – jaýapkershilik pen daıyndyqty qajet etetin kúrdeli proses. Ashyǵýdy qolǵa almas buryn qajetti taldaýlardy tapsyrý jasyryn tapshylyqtardy anyqtaý, aǵzanyń stresske daıyndyǵyn baǵalaýǵa, yqtımal asqynýlardyń aldyn alýǵa kómektesedi. Musylmandardyń tamaqtan tyıylatyn orazasynda adam alǵash ret aýyz bekitýge nıettense jáne densaýlyǵynda qandaı da bir kinárat bolsa, dáriger mamandarǵa baryp, keńesken jón.
7. Ashyǵý ınsýlın deńgeıine jáne oǵan sezimtaldyqqa qalaı áser etedi? Ashyǵýdyń ınsýlınge tózimdilikke nemese qant dıabetine kómegi bar ma?
- Ashyǵý kezeńinde qandaǵy ınsýlın deńgeıi tómendeıdi, bul glúkozanyń túsýiniń azaıýymen jáne energıanyń maı qorlarynan paıdalanylýymen baılanysty. Insýlınniń bulaı tómendeýi oǵan degen sezimtaldyqtyń jaqsarýyna yqpal etedi, bul ınsýlınge tózimdiliktiń jáne metabolıkalyq sındromnyń aldyn alý men emdeýde mańyzdy faktor bolyp tabylady.
Zertteýler kórsetkendeı, ıntervaldy ashyǵý metabolızm kórsetkishteriniń jaqsarýyna ákelýi múmkin, onyń ishinde ash qaryndaǵy glúkoza men ınsýlın deńgeıiniń tómendeýi, sondaı-aq tamaqtan keıin organızmniń ınsýlınge reaksıasynyń jaqsarýy. Bul ózgerister jasýshalardyń glúkozany tıimdi paıdalanýyna yqpal etip, 2-shi tıpti qant dıabetiniń damý qaýpin azaıtýy múmkin.
Osylaısha, ashyqtyrý metabolıkalyq densaýlyqty jaqsartýǵa jáne ınsýlınge sezimtaldyqty arttyrýǵa paıdaly qural bola alady.
8. Ashyǵý kortızol men basqa da kúızeliske ushyraýǵa beıim gormondarǵa qalaı áser etedi?
- Ashyǵý kezinde stress gormony bolyp tabylatyn kortızol deńgeıi joǵarylaýy múmkin. Bul aǵzanyń ashtyqty kúızelis retinde qabyldaýymen jáne energıa teńgerimin saqtaý mehanızmderin belsendirýimen baılanysty. Gıpotalamýs-gıpofız-búırek ústi bezi júıesi iske qosylyp, kortızoldyń bólinýi artady. Bul aǵzaǵa energıa qorlaryn, mysaly, glúkoza men maı qyshqyldaryn jumyldyrýǵa kómektesedi.
Sondaı-aq, ashyǵý kezinde adrenalın men noradrenalın sıaqty gormondar da kóbeıedi, olar da stress reaksıasyna qatysady. Bul gormondar energıa deńgeıin kóterip, tamaq jetispegen jaǵdaıda fızıkalyq jumys qabiletin jaqsarta alady.
Sozylmaly ashyǵý nemese uzaq ýaqyt shektelgen jaǵdaıda tamaqtaný kortızol deńgeıiniń turaqty joǵarylaýy múmkin, bul densaýlyqqa keri áser etip, kúızelispen baılanysty aýrýlardyń damý qaýpin arttyrýy múmkin.
9. Qalqansha bezi úshin ashyǵý qalaı bolar eken? Bul gıpotıreozdy týdyrýy múmkin be?
Sýret: belok.ua
- Ashyqqan kezde tıreotropty gormon (TTG) deńgeıi ýaqytsha tómendeýi múmkin, bul zat almasýdyń baıaýlaýyna ákeledi. Alaıda, qalypty tamaqtanýǵa oralǵannan keıin TTG deńgeıi qalpyna keledi.
Uzaq ýaqyt ashyǵý trııodtıronın (T3) men tıroksın (T4) deńgeıiniń tómendeýine alyp kelýi múmkin, bul zat almasýǵa áser etýi múmkin. Qysqa merzimdi ashyǵý (mysaly, 24 saǵat) da bos T3 deńgeıin tómendetedi.
Aǵza ashyǵýǵa beıimdele alady, T4-ti T3-ke aınaldyratyn fermentterdiń belsendiligin ózgertip, bul tamaq tapshylyǵy jaǵdaıynda gomeostazdy saqtaýǵa kómektesedi.
Jalpy, qysqa merzimdi ashyǵý qalqansha bezi úshin qaýipsiz bolýy múmkin. Ashyǵý gıpotıreoz týdyrýy múmkin be degen suraqqa naqty jaýap berý qıyn, óıtkeni bul týraly zertteýler joq. Eger densaýlyqta qalqansha bezimen baılanysty problemalar, ashyǵýdy bastamas buryn dárigermen keńesken jón.
10. Ashyǵý nemeze aýyz bekitý jynys gormondaryna qalaı áser etedi?
- Ashyǵý nemese oraza ustaý er adamnyń jynystyq gormony – testosteronnyń tómendeýine eshqandaı áser etpeıdi.
Biraq áıel adamdarǵa áser etedi. Ramazan aıynda 22-25 jas aralyǵyndaǵy áıelder arasynda zertteý júrgizilgen. Onyń barysynda orazanyń qan plazmasyndaǵy progesteron men prolaktın mólsherine jáne áıelderdiń urpaq órbitý fızıologıasyna áseri zerttelgen. Nátıjeler kórsetkendeı, olardyń 80%-ynda qan plazmasyndaǵy prolaktın deńgeıi tómendegen, al progesteron deńgeıi ózgerissiz qalǵan. Osydan keıin zertteýshiler bala emizetin analarǵa orazany toqtatýdy usyndy. Bul zertteý prolaktınniń joǵary mólsherinen týyndaǵan bedeýlikti emdeýde Orazanyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Óıtkeni, Oraza kezinde prolaktın deńgeıi tómendegende, áıeldiń tabıǵı jolmen bala kóterý qabileti qalpyna keledi.
11. Aýyz bekitý metabolızmge qalaı áser etedi? Bul prosesti jyldamdata ma álde baıaýlata ma?
- Jańa zertteý ashyǵýdyń metabolızm belsendiligin arttyryp, antıoksıdanttar óndiretinin jáne keıbir jasqa baılanysty ózgeristerdi keri qaıtarýǵa kómektesetinin kórsetti. Okınava ǵylym jáne tehnologıa ýnıversıtetiniń, sondaı-aq Kıoto ýnıversıtetiniń ǵalymdary buryn belgisiz bolǵan 30 zatty anyqtady, olardyń mólsheri ashtyq kezinde kóbeıedi jáne densaýlyqqa túrli paıdaly áserleri bar.
Uzaq ashyqqan kezde organızm energıany únemdeı bastaıdy jáne zat almasý prosesin baıaýlatady.
12. Ashyǵý men qımyl-qozǵalys, fızıkalyq belsendilikti qalaı durys úılestirýge bolady?
Sýret: dzen.ru
- Ashyǵýdy jańadan bastaǵandarǵa jeńil fızıkalyq qozǵalystan bastaǵan jón, mysaly, taza aýada kúndelikti serýendeý. Keminde 30 mınýt serýendeý usynylady. Ózińizdi qalaı sezinetinińizge nazar aýdarǵanyńyz jón. Eger bas aınalý nemese álsizdik sezinseńiz, ózińizge túsetin kúshti azaıtyńyz nemese serýendegende jalǵyz júrmeńiz.
Aǵza ashyǵýǵa beıimdelgennen keıin, belsendi qımyldardy qosýǵa bolady, mysaly, júzý, jeńil júgiris, sozylý jattyǵýlary jáne ıoga.
Uzaq ashyǵý kezeńinde (5 kúnnen astam) jyldamdyqty nemese komandalyq sport túrlerinen bas tartý qajet. Bul kezeńde glúkoza bólinýi baıaýlaıdy, al qarqyndy jattyǵýlar energıa qoryn tez taýysyp jiberýi múmkin.
Eń bastysy – baıaý qarqyndaǵy jattyǵýlardy tańdaý, osylaısha jaǵymsyz áserlerdiń aldyn alyp, energıa deńgeıin ustap turýǵa bolady.
Sýdy jetkilikti mólsherde ishýdi umytpańyz, óıtkeni sý tepe-teńdigin saqtaý óte mańyzdy. Bul erejelerdi aýyz bekitken adamdarǵada ustaýǵa bolady.
13. Nelikten ashyǵý dıetasynan keıin nemese Oraza bitken soń adamdar tez salmaq jınaı bastaıdy? Dıetadan soń qalypqa kelgen salmaqty qalaı ustap turýǵa bolady?
Sýret: fitomarket.com.ua
- Barlyq dıetalar men ashyǵýdan keıin eń qıyn nárse – salmaqty ustap turý. Kóp jaǵdaıda salmaqty qaıta qosqannan bólek, tipti artyp ketýi múmkin.
Salmaqtyń qaıta qosylýynyń eń jıi kezdesetin sebepteri:
1. Burynǵy tamaqtaný ádetteri men ómir saltyna oralý.
2. Jıi jeńil-jelpi tamaqtaný, keshki ýaqytta tamaqtaný jáne zıandy taǵamdardy tutyný.
3. Az qozǵalý, belsendiliktiń tómen bolýy.
Salmaqty turaqty ustap turý úshin ómir boıy durys tamaqtaný men fızıkalyq belsendilikke mán berý qajet.
13. Paıdaly keńesterińiz úshin kóp raqmet! Bir ańǵarǵanym, ashyǵýdyń qaı túri bolmasyn, tipti Oraza ustap, aýyz bekitpes buryn dárigermen keńesip alǵan jón ǵoı?
- Iá, ár adam óziniń densaýlyǵynda ózgeristerge, erekshelikterge mán berý kerek. Ár adamnyń shama-sharqy, densaýlyǵy birdeı emes. Bireýge qonǵan em nemese bireýge jaqqan dıeta basqa adamǵa keri áserin berýi múmkin. Sondyqtan, «ózim bilemge» baspaı, mamandarmen keńesken jón.
- ---Suhbatyńyzǵa raqmet!
- ---Densaýlyqtaryńyzdy kútińizder!