31 MAMYR – SAIASI QÝǴYN-SÚRGİN JÁNE ASHARSHYLYQ QURBANDARYN ESKE ALÝ KÚNİ
Ǵarıfolla ÁNES:
ASHARSHYLYQ AQIQATY: 1932-1933 jyldardaǵy qazaqtyń basyna túsken ulttyq apattyń shyndyǵy áli ashylmaı keledi
Ǵarıfolla Ánes – Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi, QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, repressıaǵa ushyraǵan Qazaqstan zıalylarynyń murasyn zertteıtin «Arys» jeke qorynyń prezıdenti. Ǵylymı jumystary qazaq tiliniń tarıhyna, etımologıa men leksıkologıa, Mahambet shyǵarmalarynyń tili máselelerine arnalǵan. H.Dosmuhamedovtyń «Alaman» jáne «Isataı – Mahambet» jınaqtaryn, «Naýryz: jańǵyrǵan salt-dástúrler», «Beket ata» kitaptaryn qurastyryp, shyǵarýshylardyń biri. Alash zıalylarynyń taǵdyry týraly derekterdi jınastyryp, birneshe kitaptar kurastyrǵan ǵalym.
«JETİSÝDİŃ SHERLİ TARIHY»
HH ǵasyr náýbet-zulmattaryn saralap, qýǵyn-súrgin qurbandaryn ǵylymı-zertteý jumystary pandemıa ýaqytynda toqtap qaldy. Oǵan deıin biraz zertteý jumysymen aınalystyq. Ózimizdiń ǵalymdarmen qatar, sheteldik ǵalymdarmen, onyń ishinde qyrǵyzdarmen baılanys ornatyldy. Alashorda úkimeti tusynda Batys Alashordasy, Semeı Alashordasy, Torǵaı Alashordasy bolǵanymen, Jetisý Alashordasy degen bolmady. «Arys» qory «Jetisýdiń sherli tarıhy» atty ǵylymı-zertteý baǵdarlamasyn usyndy. Mınıstrlik bekitip, Almaty oblysynyń ǵalymdary qoldady. Kegen, Jarkent arhıvterinen buryn-sońdy zertteýshiler nazarynan tys qalǵan qundy arhıvtik derekter, shekarany zańsyz kesip ótken bosqyndardyń tizimderi tabyldy. Osy jumysty bastarda aldymyzdan birneshe másele shyqty. Óıtkeni, tarıhta eń kóp kóterilis bolǵan óńir – Almaty oblysy. Kóterilisterdiń tarıhy áli zerttelmeı tur. Eń kóp qyrylǵan da osy oblystyń halyqtary boldy.
ALASH ZIALYLARYN USTAZ TUTQAN
Qyrǵyz elinde «Alash» partıasynyń qyrǵyz fılıaly» máselesi jan-jaqty zerttelip, birneshe eńbek jaryq kórdi. Máselen, Qyrǵyz Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń eks-tóraǵasy, qyrǵyzstandyq ǵalym Zaınedın Qurmanov 2000 jyldary «Alashordanyń qyrǵyz fılıaly» degen kitap jazdy. Qyrǵyz qaıratkerleri Ahmet Baıtursynovty, Álıhan Bókeıhanov pen Halel Dosmuhamedovti, t.b. kóptegen Alash zıalysyn ustaz tutqan. 1922 jyldyń jeltoqsanynda Tashkentte «Qazaq-qyrǵyz mádenıetin kórkeıtýdiń talap qoǵamy» degen qoǵam qurylyp, onyń basshysy Halel Dosmuhamedov boldy. Tashkentte Túrki respýblıkasynda qyrǵyz halqynyń alǵashqy baspasózi jarıalanyp, etnografıasy zertteldi. Úlken jumystar júrgizildi. Bizdiń qazirgi kúni atqaryp jatqan eń úlken jumystarymyzdyń biri – burynǵy Almaty okrýgi Jetisý óńirindegi Alash qozǵalysynyń tarıhyn zertteý. Alash áskeri dep júrgenimizdiń bári osy Jetisý ólkesinde quryldy. Jańalyq aýylynda biraz adamnyń súıekteri shashylyp jatyr. Olardy ekspertızadan ótkizý kerek. Bıyl arheologıalyq qazba jumystary bastaldy. Boraldaı mańynda 19 komısarymyz jer- lendi degen áńgime bar. Bıyl Jańalyq aýylynyń mańy, kelesi joly Boraldaı qazylady. Tabylǵan adam súıekterin qaıtadan arýlap, jerlemekshimiz. Ol da úlken másele. Sondaı-aq, bıyl birneshe kitaptyń tusaýy kesiledi. Solardyń biri – Mońǵolıadan kelgen jazýshy Suraǵan Rahmetulynyń «Mońǵolıadaǵy 1937-1938 jyldardaǵy qýǵyn-súrginniń tarıhy» eńbegi. Bul eńbekte birneshe qazaqtyń aty-jóni kezdesedi. 1937-1938 jylǵy úlken terrordyń kezinde betke shyǵar adamdardyń bárin atyp tastaǵan. Mońǵolıadaǵy úlken terror týraly Suraǵan Rahmetulynyń osy eńbeginde tolyq baıandalǵan. Kitap birneshe tırajben jaryqqa shyǵady. Bıyl mamyrdyń 31-i kúni tusaýy kesiledi. Qazaqtan shyqqan zıalylardyń ishinde esimi aıtylmaı júrgen azamattar kóp. Ulttyq ıntellıgensıa ókilderiniń bárin zertteý kerek. Qazirgi baǵyttarymyzdyń biri – osy.
ÁLİ KÚNGE DEIİN JABYQ TAQYRYP
Bizdegi taǵy bir mańyzdy másele – asharshylyq. Áli kúnge deıin jabyq taqyryp bolyp tur. 1932- 1933 jyldardaǵy qazaqtyń basyna túsken ulttyq apattyń shyndyǵy áli ashylmaı keledi. Osy máselege kelgende eski keńestik ıdeologıanyń saryny baıqalypaq qalady. Ataqty 58-bap bar. 1936 jyly biz odaqtas respýblıka boldyq. Biraq 1937-1938 jyldary adamdardyń bári RSFSR-diń qylmystyq kodeksimen atylǵan. Sonyń konstıtýsıasymen ómir súrgenbiz. Ol baptyń birneshe tarmaǵy bar. Atylǵandardyń bári qazir tolyq aqtaldy deýge bolady. Al qazaq jerinde bolǵan eń úlken 30–40 kóterilistiń basshylary men kóteriliske shyqqandar 59- bap (bandıtızm) boıynsha jaza alǵan. Qupıa týraly zańda «Keńes úkimetine qarý alyp, qarsy shyqqan adamdardy aqtaýǵa bolmaıdy» degen bap tur. Sonyń kesirinen áli aqtaı almaı otyrmyz. El Prezıdentiniń 2020 jyly qurbandardy tolyq aqtaý týraly Jarlyǵy shyqqannan keıin osy ister qaıta qaralyp jatyr.
KEŃESTİK KEZEŃNİŃ EŃ ÚLKEN QUPIASY
Sottalsa da, atylsa da, jer aýdarylsa da, ol adamnyń isi bar. Arhıvte tur. Negizgi zań boıynsha da, álemdik tájirıbede de 50 jyldan keıin arhıvterdiń bári ashylý kerek. Tipti, óte qupıa degen memlekettik arhıvterdiń ózi halyqaralyq konvensıa boıynsha 70 jyldan keıin ashylady. Kez kelgen adam qaıtys bolǵannan keıin 70 jyl boıy onyń muragerligi saqtalady. Odan keıin muragerligi joıylady. Bizde qazir ne Keńes Odaǵy joq, ne olardy atqan, sottaǵan komýnıstik partıa joq. Biraq biz sol zańdy áli ustanyp otyrmyz. 2021 jyly Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵynda 30 kóterilistiń atylyp ketken basshysyna «Halyq batyry» ataǵyn berý týraly hat jazdyq. Olar shyn máninde halyqtyń batyry boldy. Qoldarynda qarýy joq bolsa da, komýnıstik rejımge qarsy shyqty. Bári sol jolda qurban boldy. Naǵyz halyq batyry – solar. Osy usynysymyzdy bıyl taǵy da aıtamyz. Shamamyz kelgenshe barlyq kóteriliske belgi qoıamyz. Qazir bári anyqtaldy. Ár kóterilisti kim bastady, basynda kim turdy odan keıin ol kisiniń taǵdyry qalaı boldy, qalaı atyldy, qalaı qurban boldy – bári jazylady. «Halyq batyry» degen ataq berip, oqýlyqtarǵa kirgizýimiz kerek.
ARYSMEDIA.KZ PORTALY ASHARSHYLYQ QURBANDARYNYŃ JOQSHYSY
Halyqtyń bastan keshken azaly tarıhyn tereńdeı taný úshin, asharshylyqtan, Keńes Odaǵynyń qýdalaýynan azap shekken, genosıdten ólgen adamdardyń aty-jónin anyqtaý maqsatynda Arysmedia.kz atty úlken ǵylymı portal ashylmaq. 40 shaqty saıt jumys isteıdi. Júkteletin materıaldar ár ýaqytta tolyqtyryla beredi. Qaı jerde atyldy, ne úshin atyldy, urpaqtary kim degen, sol kisi týraly barlyq aqparat saıtqa engiziledi. Atylǵan, qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardyń tipti, deportasıaǵa ushyraǵan adamdardyń tizimi bar. Biz asharshylyqqa ushyraǵan adamdardyń sanyn ǵana bilemiz. Qazaqstan komýnıstik partıasynyń basshysy Goloshekınge kúnde keshke taman qansha adam ashtan óldi, qansha adam ózin-ózi jep qoıdy degen sıaqty málimetter túsip turǵan. Biraq adamnyń aty-jóni joq. Halyqqa jar salyp osy portaldy ashýdaǵy maqsatymyz – ashtyqtan ólgenderdiń aty-jónin anyqtaý. Biz barlyq shejireni qarap shyqtyq. Ókinishke qaraı, shejirelerde «meniń pálenshe degen atam ashtan óldi» dep jazbaıdy eken. Qytaıda qyzaı degen rýdyń 40 tom shejiresi shyqqan. Ony da alyp qaradyq. «Pálenshe adam bosqyn bolyp óldi, shekarada óldi, qytaıdyń qolynan bolmasa sovettiń áskeriniń qolynan óldi» degen sóz joq.
ASHTYQ QURBANDARYNYŃ SANY ÁLİ TOLYQ ANYQTALMADY
Qazaqtyń basynan ótken asharshylyqtyń qupıasyn ashý máselesi tur. Ulttyq sana silkinetin ýaqyt keldi. Mektep baǵdarlamasyna engizilip, halyqtyq pedagogıkada aıtylmasa, keıingi urpaq bul tragedıanyń zardabyn túsinbeıdi. Shyn máninde, asharshylyqqa ushyramaǵan, onyń zardabyn kórmegen birde-bir qazaq joq. Qazaqtyń otbasynda eń kemi bir adam ashtyq zardabyn kórgen. Buryn qazaqtyń úshten biri ashtan óldi dese, qazir qazaqtyń úshten ekisi ashtan óldi. Tek ashtyqtan emes, bosqynǵa, qýǵynǵa ushyraǵany bar, bárin qosqanda 7 mıllıon adam Keńes úkimetiniń zardabyn shekti. Muny buryn da aıtqanmyn. Sonda áleýmettik jelide «Barlyq qazaqtyń sany 6 mıllıon bolsa, qalaı 7 mıllıon adam ashtan óledi» dep bári shýlap ketti. Qazaqtyń sany áli kúnge deıin durys anyqtalmaı júr. Qazaq qaı ýaqytta da balalarynyń sanyn naqty aıtpaǵan. Soǵysqa almas úshin sa- nyn kemitip aıtqan. Malyna salyq tólemeý úshin sanyn kemitip aıtqan. Áli kúnge deıin qazaqtardan «neshe balań bar?» dep surasań sanyn aıtpaıdy. «Bar ǵoı» dep qoıa salady.
JALǴYZ QAZAQTYŃ ǴANA EMES, BÚKİL ADAMZATTYŃ TRAGEDIASY
Sońǵy kezderi osy taqyrypta suhbat berýge tartynatyn boldym. Sebebi, eldiń bári qazir jańalyq kútedi. Ashtan ólgen, atylyp ketken, qýǵyn-súrgin kórgen adamnyń sany neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym sensasıa bolyp kórinedi. Ekinshiden, bul bir atyńdy shyǵaryp, bilgish bolyp kóringiń keletin sıaqty qubylys. Al shyn máninde halyqty tutas alǵanda aldyńǵy býynmen qazirgi urpaqqa deıin ózimizdiń tragedıamyzdy júregimizden ótkizip, sezinip otyrǵan joqpyz. Ashtyqtan osynsha mıllıon adam óldi deseń, óz ultyńnyń emes, basqanyń basynan keshken oqıǵa retinde qaraıdy. Qazaqtyń basynan ótken eń úlken zardapty júrekten ótkizip, sabaq almaı keledi. Ózimizdiń atamyzdyń, týysqanymyzdyń tragedıasy ekenin sezine almaı otyrmyz. Qaıta qaıtalanbaýyna kim kepil? Bireýler «onyń ne qajeti bar, bolar is boldy, ótken isti qazbalaǵannan ne shyǵady?» dep aıtyp jatady. Qalaı bolǵan kúnniń ózinde bul – úlken másele. Bir adamnyń bolsyn aty-jóni tabylsa deımiz. Tarıh, shejire degen qyzyqty nárse ǵoı. Búginginiń ózi tarıh. Ózimizdiń tarıhymyzdy ózimiz jazbasaq, bizge eshkim jazyp bermeıdi. Sondyqtan árkim jeti atasyn, ata-babalaryn qaıta qarap, qansha adam ashtyqtan nemese basqa da sebeppen ólgenin jazsa deımiz. Arysmedia.kz portaly sol úshin ashyldy. Jalǵyz qazaqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń tragedıasy. 15–20 jyldyń ishinde bir halyqtyń úshten ekisi quryp ketý, onyń ishinde ashtan ólý degen – úlken tragedıa.
QASİRETTİ JYLDAR TARIHY ZERDELENETİN BOLADY
Bizge Jańalyq aýylynyń qujattaryn áli kúnge bermeı otyr. Adamdardy qazirgi NKVD-nyń ǵımaratynyń aldynda atyp, 35 shaqyrym jerge aparyp kómgen. Nege ol jerge aparyp kómgen? Ol jerde polıgon boldy ma, álde oq atatyn strelbıshe boldy ma, naqty qujatyn bermedi. Mysaly, Máskeýde 6-7 aýmaqta adamdar jerlengen jerler bar. Bókeıhanov pen Nurmaqovtyń jerlengen jeri belgili. Al bizde tabylǵan súıekter kimdiki, tipti qaı jerde jerlengeni belgisiz. Basty kedergi – osy. Mal ólse de akt jasaıdy ǵoı. Úsh degen jerden 163 adamnyń súıegin qazyp aldyq. Ekspertızaǵa bergenimizde jartysy qazaq, jartysy slaván halqy, 5-eýi áıel ekenin anyqtap berdi. Bolashaqta narkomdardyń súıegin qazyp alyp, genin anyqtaýymyz múmkin. Jalpy, kimniń qaı jerde jerlengenin bilmeıdi. Olardyń bári tek qana osy saıtqa engizilip, anyqtalyp, mármár taqtaǵa aty-jónderi jazylý kerek dep oılaımyn. Sol úshin jumys júrip jatyr. Halyqtan saıtqa ata-babalarynyń aty-jónderin jazyp, qol ushyn berýlerin suraımyn. Aldaǵy ýaqytta barlyq kóterilistiń, qazaq basynan ótkergen qasiretti jyldardyń tarıhy zerdelenip, saıtqa engiziletin bolady. Tizim boıynsha ashtyqtan ólgen adamdardyń sany – 2 mıllıondaı adam. Bul tek elimiz boıynsha anyqtalǵan málimet. Al elden tys jerde ólgenderdiń sany belgisiz. Qytaıdaǵy, Mońǵolıadaǵy, t.b. elderdegi halyqtyń esebin bilmeımiz. Tórebek Osmanov degen qazaqtyń tuńǵysh bankıri bolǵan. Onyń 3 qyzy boldy. Ózi tóre, áıeli qoja bolǵan. Ol kisiniń áıelin «Aljırge» alyp, 3 qyzyn 3 bólek balalar úıine tapsyrǵan. Qazaqstannyń emes, úsheýin 3 respýblıkanyń, birin Ýkraına, ekinshisin Belarýs memleketine, úshinshisin Reseıge jibergen. Bizge belgisiz qanshama adamnyń tarıhy bar. Tórebek Osmanovtyń qaryndasy 3 qyzdyń basyn qosyp, joǵary bilim bergen. Kenje qyzynyń kózi tiri. «Men ólip qalsam, ákem týraly aıtyp beretin eshkim qalmaıdy» dep júregi aýyrsa da, operasıa jasatpaı keledi. Qyzyl orda qalasynda Tórebek Osmanovqa kósheniń atyn berdik. Mundaı faktiler mıllıondap kezdesedi. Onyń bárin anyqtaý kerek. Anyqtap qana qoımaı, aıtyp jarıalaýymyz kerek. Oqýlyqtarǵa engizilýge tıis. Árıne, munyń bári bir adamnyń ǵana qolynan keletin sharýa emes. Búkil halyq bolyp jumylý kerek. Portal da sol úshin ashyldy. Qazir dúnıeniń bári shoý sıaqty. Kóbine shoý qyzyq bolyp kórinedi. Teledıdar tragedıalyq, asharshylyq týraly habardyń ózin shoý qylyp kórsetedi. Shoýdyń zamany bolyp ketti. Ómirdiń bárin shoý jasaýǵa bolmaıdy... 31 mamyr – Saıası qýǵyn súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni. Bul kúni gúl shoqtaryn qoıyp, ótirik jylap-syqtap, tústen keıin toıǵa barǵannan órkenıet bolmaıdy. Órkenıetti elderde Tý túsiriledi. Barlyq jerde Quran oqylady. Olardyń aty-jónderi atalady. Eń bolmaǵanda, bir kúndi ata-baba árýaǵyna arnaǵan jón. Bul kún adamdy oılandyratyn kún bolýy tıis.
Ázirlegen Gúljanat SEMBAEVA.