AQSH–Qytaı teketiresi: Álemdik alpaýyttar áskerı qýatyn arttyryp otyr

AQSH pen Qytaıdyń qorǵanys salasyna bóletin qarjysy edáýir artyp keledi. Qurama Shtattar tutas álem elderiniń qorǵanys búdjetiniń 40 paıyzyna teń qarajat bóledi. Bul degenimiz, ózinen keıingi 15 eldiń qarjysyn qosqandaǵy somaǵa jýyq. Biraq soǵan qaramastan, shyǵystaǵy kórshimiz sońǵy 8 jyl ishinde qorǵanys shyǵyndaryna bóletin qarjysyn tolassyz kóbeıtip keledi. Sarapshylardyń pikirinshe, Qytaıdyń áskerı salaǵa bólgen qarjysynyń artýy Qurama Shtattarmen jaqyn arada teńespese de, bul Vashıngtonǵa úlken qysym túsiredi dep sanaıdy. Sebebi, AQSH álemdegi óz basymdyǵyn saqtap turý úshin tipti de mol resýrstaryn jumsaýyna týra kelmek.

AQSH PEN QYTAI  ARASYNDAǴY AIYRMA

Jasyrary joq, Qytaıdyń áskerı salany ınvestısıalaýy udaıy Batystyń baqylaýyn­da boldy. Al Beıjiń sol Batys elderiniń kóz aldynda qorǵanys búdjetin álemdegi ekinshi orynǵa deıin kóterip aldy. Bul jaǵdaı keıbir batystyq synshylar aıtatyndaı, «Qytaı qorǵanys búdjeti «Qytaı qaýpimen» birge ósip shyqty» degenge keledi. Vashıngton jyl saıyn qorǵanysqa jumsaıtyn qarjysy jaǵy­nan álemde teńdessiz. 858 mıllıard dollar, ıaǵnı Qytaı búdjetinen 4 esege kóp. Al qorǵa­nys shyǵynyn halyq sanyna shaqqanda Qytaı AQSH-tyń 16/1-ge teń bolady.

Buǵan qosa, shetelderde áskerı bazasy eń kóp el de – AQSH. Álemniń 80 elinde 750 shamasyndaǵy áskerı bazasy bar. Olarda 173 000 áskerin ornalastyrǵan (el ishindegi ásker sanynan tys). Batysty alańdatatyny – Beıjińniń bul jaǵyndaǵy turaqty ósimdi ustap turýy. Aıtalyq, 2022-2023 jyldary Beıjiń qorǵanys búdjetin turaqty túrde 7,1 jáne 7,2 paıyzben kóbeıtti. Bıyl naý­ryzda Beıjiń qorǵanys shyǵyndaryna 224,79 mıllıard AQSH dollaryn bóldi.

QYTAI SHETELDE ÁSKERI BAZALARYN QURA BASTAI MA?

Beıjiń óziniń qorǵanys saıasatyn tek «qorǵanys sıpatta» dep kórsetedi. Bylaısha aıtqanda, resmı Beıjiń «eshqashan gegemonıa­ǵa, ekspansıaǵa nemese yqpal etý aıasyna um­tylmaımyz» degen sózdi keltiredi. Degenmen, turaqty túrde ósip kele jatqan qorǵanys búdjeti jaqyn 5 jyl ishinde Qytaıdyń áske­rı yqpalyn shetelge deıin keńeıtýi múmkin degen boljamǵa ıtermeleıdi. Aıtalyq, AQSH- taǵy Ýılám men Merı kolejiniń ǵylymı- zertteý mekemesi AidData jańa zertteý qory­tyndysyn jarıalady. Onda Qytaıdyń sońǵy 20 jyldaǵy áskerı saladaǵy ınvestısıasy men sheteldegi porttarǵa, ınfraqurylymǵa salǵan ınvestısıalary baǵalanǵan. Baǵalaý nátıjesine qaraı otyryp, Qytaı aldaǵy 2 ne 5 jyl ishinde myna jerlerde áskerı bazalar ashýy múmkin dep boljady: Hambantota (Shrı-Lanka), Bata (Gvıneıa), Gvadar (Pákis­tan), Krıbı (Kamerýn), Ream (Kambodja), Lý­ganvıll (Vanýatý) Nakala (Mozambık) jáne Nýakshot (Mavrıtanıa).

Bul boljamdy jasaý úshin AidData sarap­shylary sońǵy 20 jyl ishinde Qytaı tarapy­nan ınvestısıalanǵan 46 eldegi porttardy jiti zerttegen. Osy elderde Qytaı 123 teńiz portyna jalpy quny 29,9 mıllıard AQSH dollary shamasyndaǵy ınvestısıa salǵan. Budan tys, ınvestısıa deńgeıi, strategıalyq ornalasý, port kólemi men sý tereńdigi, son­daı-aq Beıjińniń sol eldermen qarym-qaty­nasy syndy kórsetkishter boıynsha anyqta­ǵan.

Sarapshylardyń boljaýynsha, Shrı-Lan­kadaǵy Hambantota porty alǵashqylardyń biri bolyp Qytaıdyń áskerı bazasyna aına­lýy múmkin. Sebebi, mundaı 2,19 mıllıard dollardy quraıtyn eń úlken port ınvestı­sıasy salynǵan. Ári Beıjiń nysandy tike­leı baqylap keledi. Joǵarydaǵy segiz port­tyń ishinde tórteýi Afrıka elderinde, olar Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jobasyn júzege asyrýda da asa úlken mańyzǵa ıe. Beıjiń óz avtorlyǵyndaǵy bul jobany túbe­geıli júzege asyrý úshin bul oryndarda úl­ken táýekelderge barýy da múmkin.

AQSH-TYŃ  «ARTQY AÝLASYNA TÚSÝ»

Amerıkalyq zertteýshilerdiń nazaryn aýdartqan bir másele bar. Qytaı geostrate­gıalyq oıyndarda AQSH-tyń «artqy aýla­sy» sanalatyn Karıb teńizindegi jáne Latyn Amerıkasyndaǵy elderge qarqyndy ınves­tısıalar salýda. Osy aımaqtarda 20-ǵa jýyq memleket Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jobasyna yntaly tur. Bul yntany Beıjiń ózine tıimdi paıdalana otyryp, Kýba, Vene­sýela, Antıgýa men Barbýda, Brazılıa, Pana­ma kanalyndaǵy porttarǵa jáne ózge de ınfraqurylymdarǵa úlken kólemde ınvestı­sıa salýda. Bul ınvestısıalar bolashaqta áskerı qorǵaýdy qajet etýi bek múmkin.

Qazirge Qytaıdyń sheteldegi jalǵyz ás­kerı bazasy Djıbýtıde ornalasqan. Muny AQSH-tyń 750 bazasymen salystyrýǵa kel­meıdi. Degenmen, qazirgi qarqynmen ulǵaıǵan jaǵdaıda, Qytaı 30 jylda Qurama Shtattar­men teń sheteldik bazalarǵa ıe bolýy múmkin. Óıtkeni, Beıjińniń álemdegi iri porttar men sý joldaryna salǵan ınvestısıasy joǵary deńgeıde. Zertteýde Qytaıdyń teńiz aktıv­teri qosarly maqsatta qoldanylatyny basa aıtylǵan. Áskerı kemeler sany boıynsha barlyq túrdegi kemelerdi qurastyratyny jáne Qytaıdyń eshbir sheteldegi áskerı al­ıanstardyń múshesi emes ekendigi de qaperge alynǵan. Bunyń bári Beıjińdi sheteldegi ba­zalardy damytýǵa ıtermeleýi múmkin. Tipti, boljamdyq múmkindikteri boıynsha AQSH- ty qýyp jetetini de aıtylady.

Qytaıdyń ishki áskerı óndirisin, moder­nızasıalaýdaǵy qarqynyn qaraı otyryp, 2030 jylǵa deıin Qytaıda 5 ushaq tasymal kemesi bolady degen boljam aıtylǵan. Birer jyl buryn aıtylǵan boljam rasqa aınalyp keledi, byltyr ǵana Qytaı úshinshi ushaq ta­symal kemesin synaq merziminde teńizge shyǵardy. Bul Qytaıdyń asa mańyzdy stra­tegıalyq aktıviniń biri. Sebebi, alys teńiz- muhıttarda áskerı is-qımyldardy júrgizý­degi múmkindikterin arttyrady. Qazirgi jaǵdaıdan qaraǵanda, AQSH pen Qytaı syn­dy iri derjavalar arasyndaǵy básekeniń teńiz-muhıtta kóbirek belsendi bolýy biz úshin tıimdi. Biraq oǵan shektesken shaǵyn elder úshin udaıy ósip kele jatqan qaterdi baqylap otyrýǵa týra keledi.

«Almaty-akshamý», №94. 8 tamyz, 2023 jyl