Búgingi tańda elimizdiń rýhanı ómirindegi mańyzdy máselelerdiń biri – memleket ómiriniń negizi bolyp tabylatyn dástúrli qundylyqtardy jańǵyrtý jáne saqtaý, jas urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleý. Al ulttyq bolmystyń saqtalýyna yqpal etetin eldiń áleýmettik ómiriniń negizgi faktorlary – ulttyq mádenıet, ádebıet, halyqtyq salt-dástúr, mentalıtet jáne dúnıetanym. Bul rette, til – qarym-qatynas quraly, mádenıettiń negizgi elementi ǵana emes, ulttyń mádenı kodynyń jáne patrıottyq tárbıeniń mańyzdy quramdas bólikteriniń biri, sonymen birge ulttyq bolmystyń, biregeıliktiń nyshany, tarıhı jadynyń irgetasy da.
Biz osy oraıda, Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń búgingi tynys-tirshiligi, osy saladaǵy mańyzdy jaıttar men atqarylyp jatqan jumystar jóninde atalǵan mekeme basshysy, belgili ǵalym Anar Fazyljanmen suhbattasqan edik.
– Qazirgi tańda Qazaqstanda ǵylym salasyna basa nazar aýdarylýda, – deıdi Anar Fazyljan. – Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen Qazaqstan Ǵylym akademıasy qaıta qurylyp jatyr. Endi ǵalymdardyń jalaqysy burynǵy deńgeıde qalmaıtyny anyq. Óıtkeni Prezıdenttiń ǵylymǵa qatysty bergen tapsyrmalarynyń oryndalyp jatqanyn jyl saıyn sezip kelemiz. Biz sıaqty Ǵylymı-zertteý ınstıtýttary qarasty QR Ǵylym jáne Joǵary bilim mınıstrligi jylyna birneshe márte baǵdarlamalyq-nysanalyq qarjylandyrý jáne granttyq-zertteý jobalaryna konkýrs jarıalaıdy. Buryn ol konkýrs 3 jylda bir ret jarıalanatyn da, sodan ótken ǵalymdardyń ǵana 3 jyl boıy jalaqy alýǵa múmkindigi bolsa, qazir ol ártúrli nomınasıalar boıynsha jylyna birneshe márte jarıalanady da, eshbir ǵalym jalaqy alý múmkindiginen aıyrylmaıdy. Bul bizge jaqsy kómek boldy. Mysaly, biz bıyl Ǵylym jáne Joǵary bilim mınıstrliginiń qoldaýymen eki baǵdarlamalyq-nysanalyq qarjylandyrý jobasyn utyp aldyq. Onyń birinshisi – «Jańa Qazaqstan konteksinde tildik sanany qalyptastyrý men damytýdyń tiltanymdyq quraldary men IT ázirlemeleri» dep atalady.
– Jobany bulaı ataýdyń jáne ony qolǵa alýdyń mańyzy nede?
– Kez kelgen qoǵam bir sarynda, bir arnada oılaý úshin, ıgi isterge jumylý úshin ol qoǵamda ulttyq sana bolýy kerek. Sol ulttyq sananyń ózi birneshe elementtiń tutastyǵynan turady. Ulttyq sana – tildik sanadan, tarıhı sanadan, estetıkalyq, ahlahtyq, quqyqtyq, saıası sanadan taǵy basqa da osy sıaqty sana túrlerinen jınaqtalǵan kúrdeli júıe. Osy aıtylǵandardyń ishindegi, barlyq sanalardyń ústinen tóńkerilip túsip, olardy tutas etip turatyn ulttyq sananyń mańyzdy elementi, ol – tildik sana. Eger bizdiń tildik sanamyz ózge tildiń negizinde qalyptassa nemese ulttyq sanamyzdyń men aıtqan elementteri, mysaly, qoǵamdyq sana, ǵylymı sana, dinı sana ózge mádenıettiń, ózge tildiń quraldary arqyly qalyptassa, onda onyń tutastyǵyna nuqsan keledi. Al ulttyq sananyń tutastyǵyna nuqsan kelse ol memlekettik biregeıliktiń álsireýine ákelip soqtyrady, memleket halqynyń birtutas halyq bolyp bir iske jumylýyna kedergi keltiredi. Sondyqtan biz osyndaı taqyryp usynyp otyrmyz. Iaǵnı bizdiń elimizdegi memleket qurýshy ulttyń tili – qazaq tili, ol – bizdiń jalpy memlekettik biregeıliktiń negizgi faktory. Sondyqtan jańa Qazaqstan konteksinde tildik sanany jańǵyrtý quraldaryn ázirlep jatyrmyz.
– Ol qandaı quraldar?
– Mysaly, «Qazaq tiliniń ulttyq korpýsy» degen úlken mega-joba osy zertteý aıasynda jalǵasyn taýyp jatyr. Ol bizdiń burynǵy zertteýlerimizdiń de nysany bolǵan. Qazaq tiliniń ulttyq korpýsy, jalpy, álemdik korpýstar sıaqty únemi tolyǵyp, jetilip, bazasy keńeıip otyratyn mátinderdiń aqyldy sıfrlyq keńistigi. Qazir onda qazaq tiliniń barlyq stılderi men janry boıynsha jınaqtalǵan 40 mıllıonnan astam sóz qoldanystan turatyn mátinderdiń aqyldy bazasy bar. Onyń saıtyna kirgen tutynýshy kez kelgen sózdi izdese sol sóz qoldanylǵan barlyq kontekster samsap aldyna shyǵady. Ol kontekster kimdiki ekeni týraly aqparat metabelgilenimde belgilenedi. Iaǵnı mátinniń aty, avtory, qaı kitapta, qaı jyly jarıalanǵany, qaı janr, qaı stıl ekeni túgel kórsetilip turady. Sonda siz kez kelgen qazaq sóziniń qoldanys keńistigin, aıasyn jáne sol sózdiń ózińiz izdegen kezde shyqqan barlyq kontekstegi gramatıkalyq, fonetıkalyq túrleniminen habar alasyz. Bul – til úırenýshiler úshin de taptyrmaıtyn qural. Al tiltanýshylar úshin qazaq tiliniń ulttyq korpýsy bıologtardyń mıkroskopy sıaqty qyzmet atqarady. Biz tildegi faktilerdi buryn kóz maıymyzdy taýysyp, barlyq jazba mátinderden jınaıtynbyz. Al aýyzsha kórinisterin ekspedısıaǵa shyǵyp, aýyl-aýyldy aralap, dıktofonǵa jazyp alatynbyz. Qazir korpýstyń bazasyna kire salyp, kez kelgen sózdiń alýan túrli qoldanysynan áp-sátte aqparat ala alamyz. Iaǵnı ol korpýs tiltanýshy úshin mıkroskop qyzmetin atqarady. Al til úırenýshi, tildi tutynýshy nemese sol tilde ónim jasaýshy maman úshin ol – taptyrmaıtyn aqparattyq qural. Mysaly, bıolog korpýstyń bazasynan bıologıaǵa qatysty ózin qyzyqtyrǵan kez kelgen termındi, sózdi, qoldanysty izdep tabady. Onyń semantıkasyn, túrlenimin, statısıkasyn jáne ol sózdiń ár jyldardaǵy qoldanys ereksheligin de kóre alady. Óıtkeni sóz de adam sıaqty ártúrli taǵdyrly kezeńderden ótedi. Bir kezeńde tilde belsendi bolady, kelesi kezeńde belsendiliginen aıyrylyp qalady, taǵy birde tipti umytylyp, qoldanystan shyǵyp qalady nemese jańǵyryp, qaıta qoldanylady, bir kezeńde óziniń bastapqy maǵynasynan basqa maǵynada qoldanylady. Qolyńyzda korpýs bolsa, uıaly telefonyńyzdaǵy saıtta búkil qazaq tiliniń matrısasy júredi.
– Ol qansha ýaqytta ázirlendi?
– Bul korpýs bizde 1996 jyldan bastap daıyndala bastady. Til bilimi ınstıtýtynda qyzmet etken profesor Asqar Qudaıbergenuly Jubanov óziniń «Qazaq tilin avtomattandyrýdyń formaldy-tildik modelderi» degen doktorlyq dısertasıasynda osy korpýstyń lıngvısıkalyq negizderi týraly alǵash ret aıtyp, zerttep ketken. Biraq korpýs jasaý isimen ol kisi keıinnen 2000 jyldardan bastap júıeli aınalysty. Birneshe granttyq jobalar utyp aldy. Sóıtip korpýstyń bazasy ol kisiniń kezinde shamamen 3-4 mıllıondyq mátinnen turdy. Keıinnen ol kisiniń ıdeıasyn túsingen ınstıtýt ǵalymdary, sonyń ishinde profesor Aıman Jańabekova bar, ony jetildirdi. Endi 2020 jyldan bastap, osy ınstıtýtqa kelgeli men osy jobanyń ártúrli ishkorpýstaryn ázirleýdi qolǵa alýdy ujymǵa usyndym. Ujymymyz qoldap, qazir sony júzege asyryp jatyrmyz.
Maqsatymyz óte aýqymdy. Biz korpýstyń bazasyn 1 mlrd sóz qoldanysy deńgeıine jetkizsek deımiz. Onda jańaǵy men aıtqan lıngvısıkalyq belgilenim sanyn arttyrǵymyz keledi. Mysaly, tildi tutynýshynyń suranysy ártúrli bolýy múmkin. Ol tek qana sózdiń ártúrli kontekstegi gramatıkalyq qurylymyn ǵana emes, etımologıasyn bilgisi nemese basqa aýdarmasyn kórgisi kelýi, basqa da túrli aqparatty alǵysy kelýi múmkin. Mysaly, qazir poetıkalyq, termınologıalyq, onomastıkalyq ishkorpýstardy jasap jatyrmyz.
– Ártúrli ishkorpýstar jasaýdyń qajettiligi neden týyndady?
– Bir ǵana mysal keltirip keteıin. Mysaly, onomastıkalyq ishkorpýs ne úshin kerek? Biz qazir elimizdiń jer-sý, kisi esimderi sıaqty basqa da tolyp jatqan nysandar ataýlarynyń ortasynda ómir súrip jatyrmyz. Ol bizdiń qundylyqtarymyzdy, dúnıetanymymyzdy bildiredi. Ony tanyp-bilgen saıyn patrıottyq sezimiń, jerińe, Otanyńa degen súıispenshiligiń artady. Sebebi psıhologıada adam ózi tanymaıtyn, bilmeıtin nársesin súımeıdi, ony eshqashan qorǵamaıdy. Sondyqtan Qazaqstan azamaty óz Otanyn qorǵasyn, óziniń jerin súısin desek, biz qazaqtyń sol jer-sý attarynyń astarynda saqtalǵan dúnıetanymy, mádenıeti týraly bilimderin kórsetýimiz kerek.
Onomastıkalyq ishkorpýsty jasaǵannan keıin bizdiń armanymyz – qazaqtyń eń tanymal ataýlarynyń etımologıasy, shyǵý tórkini, tarıhy týraly málimetter usyný, eger ol qandaı da bir tarıhı oqıǵaǵa baılanysty bolsa sol oqıǵa týraly naqty derekterdi túgel kórsetý. Mysaly, eger siz qazirgi kezdegi onomastıkalyq korpýstyń bastapqy úlgisin paıdalanyp, «Marqakól» dep terseńiz, «bul eki sózdiń túbiriniń qosyndysynan jasalǵan, birge jazylady, bólek jazylatyn formasy qate bolyp sanalady. Marqakól Shyǵys Qazaqstandaǵy, teńiz deńgeıinen osynsha metrde ornalasqan kól» dep onyń geografıalyq ornalasýy týraly da aqparat beredi. «Kóne túrki tilinde «marqa» degen «úlken» degen maǵyna bergen, ıaǵnı bul «úlken kól» degendi bildiredi» dep etımologıasyn da kórsetedi. Mine, osyndaı aqparattardy bilgen adam qalaısha óziniń jerin jaqsy kórmeıdi, qalaısha qorǵamaıdy?
Osyndaı jumystardyń barlyǵy bylaı qaraǵanda qarapaıym ǵana tildik faktorlar sıaqty kórinedi. Al onyń astarynda úlken, aýqymdy, memlekettik, strategıalyq mańyzdy mindetter oryndalyp jatyr.
– Instıtýt ǵalymdary basqa qandaı jobalarmen aınalysýda?
– Biz Ahmet Baıtursynulynyń murasyn tiltanymdyq refleksıa turǵysynan qaıta qaraýdy qolǵa aldyq. Refleksıa – tanymdyq analız. Ahmet Baıtursynulynyń murasy týraly biz kóbinese emosıonaldyq turǵyda sóıleýdi jaqsy kóremiz. Al ony naqty ǵylymdarmen baılanystyryp zerttese, tańqalarlyq aqıqattar ashylady. Sondyqtan Ahmettaný bólimi qazir qyzý jumys ústinde.
Sosıolıngvıstıka bólimin ashtyq, ol «Áleýmettik tiltanym» dep atalady. Sebebi bizdegi zertteýshi bólimderdiń kóbi tildiń qurylymdyq bólimderine arnalǵan. Mysaly, fonetıka, leksıkologıa, gramatıka sıaqty bólimder. Árıne, olar klasıkalyq fılologıalyq izdenisterden turady. Biraq qazirgi kezde til men qoǵam arasyndaǵy baılanysty zertteý asa ózekti bolyp tur. Sebebi til – qoǵamdyq qubylys. Qoǵamnyń tutastyrýshy quraly bolǵandyqtan, til – saıasattyń da quraly. Osy turǵydan tildik problemalardy qaraýymyz asa qajet eken. Mysaly, bir qyzyq aıtaıyn: keńestik kezeńde sosıolıngvıstıka boıynsha júrgizilgen zertteýlerde ádette qazaqstandyq ǵalymdar reseılik ǵalymdardyń statısıkalyq derekterine kóp súıenetin. Al sol Qazaqstan boıynsha tildi bilý deńgeıine, taǵy basqa máselelerge qatysty derekterdi keltirgen Reseı ǵalymdary Qazaqstanda turmaǵan, mundaǵy jaǵdaıdy bilmeıdi. Demek olardyń derekteri qanshalyqty obektıvti ekenin de biz sol kezde baǵalaı almadyq, biraq únemi soǵan súıendik. Osyny oılana kele, biz «Nege ózimizdiń sosıolıngvıst ǵalymdarymyzdy tárbıelemeımiz?» dep sosıolıngvıstıka bólimin ashtyq.
Qazirgi kezde bólimniń aınalysyp jatqan problemalarynyń biri – til men ekonomıkanyń baılanysy.
– Al tildi ekonomıkamen baılanystyrýda qandaı mán-maǵyna bar?
– Biz ádette tildiń ekonomıkaǵa qatystylyǵy týraly múlde oılanbaıdy ekenbiz. Naryq bılegen zamanda tildiń ekonomıkany damytýǵa áser etetin, myqty dıvıdent ákeletin qural ekenin eskermeppiz. Eger ekonomıka ulttyq tilde damysa, onda ol ulttyq tildiń búkil qurylymdyq, termınologıalyq, leksıkologıalyq júıesin jańa bir úlken deńgeıge kóterip tastaıdy eken. Iaǵnı ekonomıka men tildiń arasynda tikeleı baılanys bar eken. Biz osyny zerttep jatyrmyz.
Odan keıin bul jerdegi taǵy bir qyzyq másele, mysaly, qandaı da bir tildik qaýymdastyqtyń ishinde onyń ókilderiniń kapıtaly, ekonomıkalyq damý deńgeıi ártúrli. Ǵalymdar endi buǵan til faktory áser ete me, áser etpeı me degen saýalǵa jaýap izdegen. Sóıtse áser etedi eken.
– Qalaısha?
– Mysaly, orys ǵalymy Stanıslav Beleskıı «Amerıkada aǵylshyn tilin biletin mamandardyń kapıtaly kóp bolsa kerek» degen gıpotezany zertegen. Sóıtse, onyń boljamy durys bolmaı shyqqan. AQSH-ta ıspan tilin biletin adamnyń qaltasy aǵylshyn tilin ǵana biletin adamnan áldeqaıda qalyń eken. Nege? Óıtkeni ol jerde ıspantildi mıgranttar óte kóp. Olarǵa sol ózderiniń tilinde qyzmet kórsetken adamnyń taýary nemese qyzmeti basqalarǵa qaraǵanda ótimdi bolyp turady eken. Osyndaı problemalardy alǵa qoıyp, biz qazir qazaq tilin lıngvoekonomıkalyq aspektide sosıolıngvıstıka bóliminde zerttep jatyrmyz.
Endi taǵy bir bólimdi ashý josparlanyp otyr. Ol – psıholıngvıstıka bólimi. Búginde adam balasy realdy keńistikte ǵana emes, soǵan paralel ırrealdy keńistikte ómir súrýge kóshti. Iaǵnı tek qana realdy keńistikte ómir súrgendegi til men qazirgi adam eki keńistikte ómir súrip jatqan kezdegi tildiń aıyrmashylyǵy kóp. Realdy keńistikte ǵana ómir súrgen adamzattyń tili atqarǵan qyzmetterdi qazirgi til atqara almaıdy, basqasha, jańa qyzmetter atqarady. Tilde basqasha prosester, teńdensıalar paıda bola bastady. Nege? Óıtkeni biz bárimiz eki keńistikte ómir súrip júrmiz. Qazir mysaly, aqıqat dúnıede siz barsyz jáne vırtýaldy keńistikte sizdiń akaýntyńyz, elektrondy pochtańyz, áleýmettik chattarda vırtýaldy tulǵańyz bar. Sosyn mynaý ınternet, dıdjıtal, uıaly telefon, sıfrlyq zamanda balalardyń tili de birtúrli bolyp bara jatyr. Kóp jaǵdaıda baıaý shyǵady, jartykesh tildilik kóbeıip barady, ásirese jas balalardyń qaı tilde sóılep turǵanyn bilmeısiń. Sosyn tildiń kórkemdeýshi quraldary kómeskilenýde. Kóneden bárimizge belgili aıqyn frazeologızmder, beıneli oralymdar, turaqty tirkester, maqal-mátelder qazirgi kúndelikti turmystaǵy tilimizde az qoldanylady. Osynyń barlyǵyn zertteý úshin biz tildi psıholıngvıstıka turǵysynan qaraý kerektigin túsindik.
Qazirgi tańda alsgeımer, demensıa sıaqty aýrýlar da kóbeıip barady. Ol da sıfrlandyrýmen, jahandanýmen baılanysty bolsa kerek. Munyń aldyn alý úshin osy aýrýǵa shaldyǵý qaýpi joǵary tildik tulǵalardy anyqtaýdyń joldary bar jáne olar tilmen baılanysty. Alsgeımerdiń de, demensıanyń da alǵashqy kórinisteri adamnyń tilinen baıqalady eken. Álemde ony anyqtaǵan kóp ǵalymdar bar. Biraq biz otandyq bir ǵalymymyzben áriptestikte granttyq joba usynǵaly jatyrmyz. Sol joba ótse onda biz sonyń bazasynda psıholıngvıstıka bólimin ashamyz. Buǵan deıin biz halyqaralyq psıholıngvıstıka seksıasyn ashyp, ol seksıanyń qataryna reseılik, eýropalyq ǵalymdardy qosyp, úlken semınar, jıyndar ótkizdik. Mysaly, reseılik ǵalymdardyń ishinde eń belgilisi – Tatána Vladımırovna Chernıgovskaıa degen ǵalym, kórnekti neırolıngvıst, neırolog, mıdyń jumysyn zerttep júrgen áıgili ǵalym. Al eýropalyq ǵalymdardyń ishinde ataqty psıholıngvıst Hrısto Kýchýkov bar. Jaqyn arada Hrısto Kýchýkov bizdiń ınstıtýtymyzǵa kelip, psıholıngvıstıka boıynsha bilimizdi jetildiredi, óziniń erkimen, qyzyǵýshylyǵymen kele jatyr. Qazir ol – bizdiń ınstıtýttyń osy psıholıngvıstıka boıynsha halyqaralyq keńesshisi.
Jumystyń túr-túri júrip jatyr. Ondaǵy bizdiń kózdegenimiz – jurttyń, eń birinshi, ǵylymı qaýymdastyqtyń suraýyn óteý, solar arqyly qazaqtyń til bilimin álemdik til bilimi damyp jatqan deńgeıge jetkizý, burynnan joǵary deńgeıde kele jatqan salalardy sol mejeden tómendetpeý. Negizgi maqsatymyz – osy.
– Instıtýttyń qoǵammen baılanysy, júzege asyrylyp jatqan sharalardyń naqty tájirıbede qoldanylýy qalaı?
– Qoǵammen baılanysty nyǵaıtý úshin biz ınstıtýtymyzda birneshe tiltanymdyq alańdar ashtyq. Tiltanymdyq alańdar degenimiz – ǵalymdar jáne sol ǵalymdardyń zertteýin paıdalanatyn qaýymdastyq birge otyryp máselelerdi talqylaıtyn, nasıhattaıtyn orta. Mysaly, biz 2000 jyldan beri «Tiltanymdyq mektepter» alańy bar. Olar ártúrli formatta, ıaǵnı dárister sıkly, semınar, konferensıa, qoǵamdyq dáris, kóshpeli semınar, dóńgelek ústel bolýy múmkin. Sharalarymyzdyń barlyǵy áleýmettik jelidegi feısbýk paraqshamyzda, ınstagramm arnamyzda tur, tık-tok ashyp qoıdyq, telegramm arnamyzǵa jazylýshylar sany biraz bar. Sol sıaqty, biz ony ınstıtýttyń óziniń saıtynda da nasıhattaımyz jáne bizde YouTube arnamyzda búkil jıyndardyń vıdeolary qoıylǵan, kirip, tyńdap, kórýge bolady. Tiltanymdyq mektepterde biz óz mektebin qalyptastyrǵan otandyq ǵalymdardyń murasyn nasıhattaımyz. «Ahmet oqýlary» degen alańda Ahmettaný boıynsha júrgizilgen zertteý nátıjelerin, Ahmettanýǵa qatysty basqa da máselelerdi talqylaımyz. «Til jáne qoǵam», «Til jáne sana», «Til jáne mádenıet», «Asqar Jubanov oqýlary» degen alańdarymyz da bar.
– Ahmettanýdyń naqty ǵylymdarmen baılanysta zerttelip jatqanyn aıtyńyz. Osy oraıda qandaı tyń derekterge, nátıjelerge qol jetkizildi?
– Mysaly, Ahmet Baıtursynulynyń mátinderi, ol kisiniń sol zamanda jazǵan «Til quraly» oqýlyǵy, álipbıi qazaq qaýymyna nege birden túsinikti boldy? Ol kisi qalaısha óz eńbeginiń jemisin, ózi jazǵan oqý quraldary arqyly qazaqtyń saýattanǵanyn kózi tirisinde kórip ketken baqytty ǵalym boldy? Sonyń syry nede degende E.Polıvanov degen ataqty shyǵystanýshy ǵalym: «A.Baıtursynovtyń álipbıi matematıkalyq formýla negizinde jasalǵan. Biz ony áli zertteýimiz kerek» deıdi. Endi qazir qarap otyrsaq ol kisiniń mátinderinde artyq qoldanylǵan bir sóz joq, maǵynasyz turǵan, qyzmeti joq bir qurylym kezdespeıdi. Sh.Jalmahanov degen ǵalym bar, sol kisi Baıtursynulynyń termınderin sanap shyǵady. Sıtse, ol kisi óziniń eńbekterinde 300-den astam termın jasaǵan eken, sonyń 118-i qazirgi qazaq tilinde belsendi qoldanysta. Al orystyń ataqty akademıgi V.Vınogradov: «Eger ǵalym óziniń zertteýlerinde 3 termınniń ataýyn berip, ony belsendi qoldanysqa engizse, ol – uly ǵalym» dep aıtqan. Osynyń bárin zertteýimiz kerek. Bul – adamnyń tanymymen baılanysty nárse. Ahmet Baıtursynuly termın jasaǵanda qazaq ulty tanymynyń eń kishi birlikterine, olardy kognıtalogıada «konsept» deıdi, solarǵa súıenip jasaǵan. Sondyqtan da ol termınder ómirsheń. Bul – biz anyqtaǵan alǵashqy nátıje. Odan da zor nátıjeler anyqtalatynyna senimdimiz.
– Áńgimeńizge rahmet! Jumystaryńyz jemisti bolsyn!
Tegı: Ahmet Baıtursynuly, til bilimi, ǵylym