Amerıkalyq stýdent ǵylymı eńbegin mánjúr tilindegi arhıvterge súıene otyryp jazǵan
Amerıkadaǵy Garvard ýnıversıtetinde jumys isteıtin tarıhshy Nurlan Kenjeahmet Óskemen qalasynyń kóne ataýy jaıly qundy qujattardy tapty, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz QazAqparat agenttigine silteme jasap.
Áıgili Garvard ýnıversıtetindegi Ferbank Qytaı zertteý ortalyǵynyń zertteýshi ǵalymy, tarıhshy Nurlan Kenjeahmettiń aıtýynsha, amerıkalyq Bendjamın Semúel Levı esimdi stýdent 2013 jyly «Jońǵar bosqyndary jáne qytaılyq Sın-Qazaq shekarasynda ımperıanyń qurylýy, 1759-1773» («Jungar Refugees and the Making of Empire on Qing China's Kazakh Frontier, 1759-1773») taqyrybynda doktorlyq dısertasıa qorǵaǵan.
Aǵylshyn tilindegi dısertasıany tek Garvard kitaphanasynan oqýǵa bolady. Onyń ǵylymı jumysynda Óskemennniń burynǵy, tarıhı ataýy – Keńgir-Tura sózi úsh jerde kezdesedi. Doktorlyq dısertasıanyń 212 betindegi túsiniktemede: «Kengger Tura is known as Ust-Kamennaya in Russian. It was the southern most outpost on the Russian «Irtysh Line» that marked the boundary of the Russian Empire» dep jazylǵan. Qazaqsha maǵynasy: «Keńgir Turany oryssha Ýstkamennaıa dep ataıdy. Bul Reseı ımperıasynyń shekarasyn belgileıtin «Ertis syzyǵynyń» eń ońtústigindegi forposy boldy».
«Amerıkalyq stýdent ǵylymı eńbegin mánjúr tilindegi arhıvterge súıene otyryp jazǵan. Mánjúr Qytaıdy 250 jyl bılegen ult. 1911 jyly qytaılar ult retinde joıyp jibergen. Bir ǵajaby, 1600-1911 jyldar aralyǵynda ómir súrgen mánjúrler ózderiniń tilderin 311 jylda dúnıe júzindegi eń uly tilderdiń birine aınaldyrdy. Qazir mánjúr tilin úırenýshiler latyn tilin úırenýshilerden kem túspeıdi. Suranys óte joǵary. Munyń bizge de qatysy bar. Sebebi, Abylaı han zamanyndaǵy qazaq tarıhynyń syry mánjúr tilindegi arhıvterde. Qazaq tarıhy týraly derekter neshe myńnan asady. Ózim mánjúrtanýshy emespin, alaıda mánjúr kartasyndaǵy toponımderdi zertteý úshin Garvardta mánjúr tilin úırenip júrmin. Qazir mánjúr kartasyndaǵy toponımderdi, mánjúrshe muraǵattardy oqı alamyn. Al biz sóz etip otyrǵan amerıkalyq stýdenttiń dısertasıasynyń qundylyǵy – 100 paıyz Shyǵys Qazaqstan týraly jazylǵandyǵynda. Bolashaqta bul eńbekti qazaq tilinde aýdarsa ıgi is bolar edi», – deıdi Nurlan Kenjeahmet.
Onyń aıtýynsha, Óskemen 1757 jyldarǵa deıin Keńgir-Tura dep atalǵan. Bul týraly Qytaı ǵalymy Tan Sısán qurastyrǵan «Qytaıdyń tarıhı atlasynyń» Vİİİ tomynda da jazylǵan jáne 1769 jyly syzylǵan «Sánlýn neıfý ıýıtý» («Sánlýn patshanyń orda kartasy») kartasynda Keńgir-Tura Ertis ózeni jaǵasynda dep kórsetilgen.
«Taǵy bir qyzyqty derek, Renat Iýhan Gýstav degen shvedtiń áskerı qyzmetkeri 1716-1733 jyldary jońǵar tutqynynda bolǵan kezde osy kartany syzǵan. Sol kartada Shyǵys Qazaqstanda Shúlbi, Úlbi jáne Buqtyrma ózenderiniń ortasynda Keńgir degen ózen ataýy kórsetilgen. Atalǵan karta aǵylshyn saıahatshysy Djon Baddelıdiń «Reseı, Mońǵolıa jáne Qytaı» dep atalatyn eki tomdyq monografıasyna da engen», - dedi tarıhshy.
