Jaqynda jýrnalıs, aqyn Dúısenáli Álimaqynnyń «Amerıka ashqan qazaqtar» atty jańa kitaby jaryq kórdi. Bul eńbek – avtordyń «Bolashaq» baǵdarlamasy aıasynda Vashıngton ýnıversıtetinde taǵylymdamadan ótip, AQSH arhıvterinde júrgizgen ǵylymı izdenisteriniń jemisi. Onda amerıkalyq kitaphanalar men muraǵattarda saqtalǵan, qazaq halqy men tarıhyna qatysty qundy málimetter toptastyrylǵan. «Amerıka ashqan qazaqtar» kitaby týraly avtordyń ózimen tildesýdiń sáti túsken edi. Suhbat barysynda qyzyqty jaıttarmen bólisip, tyń derekterdiń qalaı tabylǵanyn jáne bul eńbektiń mańyzyn aıtyp berdi.
«Bolashaq» – jaýapkershilik jáne paryzym
– «Amerıka ashqan qazaqtar». Kitaptyń ataýy erekshe ári qyzyqty eken. Maǵynasy qandaı? Bul eńbekti jazýǵa ne túrtki boldy?
– «Sóz qadirin – óz qadirim» dep bilgen ata Qazaq jylt etken jaqsy jańalyqqa qýanyp, súıinshi surasqan. Al keıin kele el arasynda birer jańalyq bolsa, «Amerıka ashtyń ba?» deıtin tirkester paıda boldy. Bul degenimiz «qandaı jańalyǵyń bar?» degenniń qazaqy ádebı túri bolsa kerek. Bul kitaptyń ataýy «men jańalyq ashtym» degendik emes, elimiz týraly Amerıka kitaphanalarynda, arhıvterinde jaqsy jádigerler, qundy derekter bar eken degendi bildiredi. Iaǵnı poetıkalyq ataý dep túsingen durys. AQSH-ta júrgenimde, qazir jumys istep jatqan «Egemen Qazaqstan» gazetine maqalalar jiberip turdym. Sol maqalalardy gazet basshylary aqyldasa kele «Amerıka ashqan...» degen aıdarmen jarıalady. Atalǵan gazettiń Bas redaktorynyń orynbasary, jastardyń janashyry Talǵat Batyrhan aǵamyz «bul aıdardy men qoıǵanmyn» dedi. Al men osy kitapty baspaǵa usynarda, ol kisiniń aldynan ótip, kitap ataýyn «Amerıka ashqan qazaqtar» dep qoıatynymdy aıttym, Talǵat aǵamyz súıinishin bildirdi.
Al endi bul kitapty jazýǵa ne túrtki boldy degen suraq maǵan jıi qoıylady. Anyǵynda, men bul taqyryppen sonaý 2018 jyldan beri aınalysamyn. «Bolashaq» baǵdarlamasymen AQSH-qa oqýǵa barǵanymda, ózime maqsat qoıdym. Amerıkada júrgenimde bir jyl bolsa da ýaqytty zaıa ketirmeı, ózime júktelgen jaýapkershilikti sezindim. Memleketimiz sonshama qarjy bólip, bizdi sheteldiń bedeldi ýnıversıtetterine oqýǵa jiberdi, endi el senimin aqtap, memleketimizge tıtteı de bolsa paıdasyn tıgizetin sharýa isteıin degen izgi maqsatta jumys istedim. Meniń túsinigim boıynsha, «Bolashaqpen» oqý – el aralap, jer kórip, kók tý jamylyp, ár qalada sýretke túsý emes. «Bolashaqpen» oqý – osy baqyt basyna buıyrǵan azamattyń jaýapkershiligin, senimin, elge ıgi ister isteý nıetin tarazyǵa salatyn is. Men osylaı oıladym. Sol úshin «Amerıka ashqan qazaqtar» kitabyn Amerıkada bastap jazdym.
– Qandaı oqıǵalar men keıipkerler qamtylǵan? Jazý barysynda qandaı derekkózderge súıendińiz?
– Bul kitapqa sonaý 1803 jyly jaryq kórgen «Reseı ımperıasyndaǵy halyqtardyń kıim mádenıeti» degen jazbadan bastap, Muhtar Áýezovtiń AQSH-qa saparyna deıingi kezeń qamtylǵan. Kitapqa engen ár derekti tańdap alyp, ár maqalany oqyrmanǵa túsinikti etip jazýǵa tyrystym. Negizi meniń qorjynymda Amerıka kitaphanalary men arhıvterinen alǵan ultymyzǵa qatysty derekter óte kóp. Onyń bári bir kitapqa syımaıdy. Al jaqynda shyqqan bul kitap meniń zertteý taqyrybymnyń alǵashqy nátıjesi. Batys álemi Ortalyq Azıa elderin, onyń mádenıetin, tarıhyn kezeń-kezeńimen zerttegen. Olar úshin osy aımaqtaǵy túrki mádenıeti, san ǵasyrlyq qym-qýyt tarıh pen alýan túrli mádenıet pen dinniń toǵysýy, Reseı ımperıasy odan keıingi Keńes Odaǵynyń ártúri saıası júıemen túrki halyqtaryna júrgizgen saıasaty bári-bári olardy qyzyqtyrǵany anyq. Kitapqa engen «Arynǵazy sultannyń aýylyna kelgen nemis ǵalymy», «Eset Kótibaruly Batys zertteýinde», «Shotland jıhangeziniń qazaq aýylyndaǵy sapary» syndy maqalalar bizdiń keıbir umytylǵan, tarıh betine jazylmaı qalǵan sátterimizdi qaıtadan ózimizben qaýyshtyrady.
«Qazaq» ataýy:
júrekti tolqytqan jańalyq
– Sizdi erekshe tańqaldyrǵan derekter boldy ma?
– Ár derekti tapqan saıyn balasha qýanǵan sátim esimde. Sebebi, bizdiń halyq ótken nemese odan arǵy ǵasyrlarda tipti odan keıin de kóptegen jádigerin joǵaltyp aldy. «Myń ólip, myń tirilgen» qazaqtyń basyna ne ótpedi deısiz? Al qazaqtyń tarıhyna, mádenıeti men ádebıetine qatysty derekterdi Batys bilgirleri óz jazbalarynda jazyp ketse, onyń ózi biz úshin qundylyqtar qatarynda. Mysaly, birde Vashıngtondaǵy Gelman kitaphanasynda katalogty aqtaryp otyryp, brıtandyq jýrnalıs, qalamger Ralf Fokstyń «Dala halyqtary» atty kitabyn kezdestirdim. Avtor osy kitabyna «Qazaq bolmysy» degen taraý qosypty da, halqymyz týraly kóptegen derekter jazypty. Ózińiz bilesiz, solaqaı saıasattyń kesirinen kezinde bizdiń ultymyzdy «Qyrǵyz», «Qyrǵyz-qaısaq» dep aǵat tańbalap júrdi. Bul úrdis arydan bastap 1923–1925 jylǵa deıin jalǵasty. Al sonaý aǵylshyndar elindegi Ralf Foks 1923-1924 jyldary jazǵan kitabynda qazaqty óziniń tól ataýymen «Qazaq» dep jazady. Osyny alǵash kórgenimde qatty tolqydym. Sol sátti bastan ótkergen adam ǵana ondaı sezimde bolary shyndyq. Demek, adamnyń sana-sezimi de óziniń aınalysyp júrgen isimen jymdasyp, soǵan beıimelip ketedi eken.
Birde Djordj Vashıngton ýnıversıtetindegi jetekshim Pıter Rollbergke baryp, sonaý 1938 jyly Garvard ýnıversıtetinde qorǵalǵan qazaq týraly dısertasıanyń alǵashqy basylymyn kórsettim. Jetekshim ózi úlken profesor bolsa da, meniń bul qadamyma súıinishpen, birtúrli jylylyqpen qarady. Sol ǵylymı jumysty alyp, paraqtap kórdi de: «Men osynda qanshama jyl jumys isteımin, biraq amerıkalyq profesordyń qazaq týraly mundaı qundy dúnıe jazǵanyn bilmeıdi ekenmin, munyń ishinde seniń halqyńnyń tarıhynyń keıbir beti ashylmaǵan tustary bar bolýy ábden múmkin, jaqsylap zertte» degen jaqsy lebizin aıtty. Osyndaı tolqıtyn sátter óte kóp. Men tek esime túskenderin ǵana aıtyp otyrmyn.
– AQSH arhıvterindegi zertteýińizdiń óz qıyndyqtary da bolǵan shyǵar?
– Meniń qolyma túsken kóptegen kitaptardyń elektrondy nusqasy bolmaǵandyqtan, olarmen tek qaǵaz, kitap nusqasymen ǵana jumys isteýime týra keldi. Sol úshin ár kitapty kitaphanadan úıge alyp, asyqpaı oqýdy jón sanadym. Kóliksiz júrgen men aýyr tomdardy kitaphana men metronyń arasyna sómkege salyp alyp, kóterip baryp júrdim. Sol sátte men bul ýaqytsha ári maǵynaly sharshaý ǵoı dep ózime dem beretinmin. Sonymen birge, men bir jyl ishinde tek Vashıngton qalasyndaǵy kitaphanalardy araladym. Al ózge shtattardaǵy kitaphanalar men arhıvterge barýǵa qarjylyq jaǵdaı jar bermedi. Osy zertteýimniń mańyzdylǵy men onyń elimizge berer paıdasyn aıtyp, sol kezde quzyrly oryndarǵa, laýazymdy tulǵalarǵa hat jazyp, kómektesýin suradym. Biraq nátıjeli jaýap bolmady.
– Bul eńbeginińiz AQSH kitaphanalarynda saqtalǵan qazaqqa qatysty derektermen erekshelengenin aıtasyz. Qazaqqa qatysty derekterdiń mańyzy nede?
– AQSH kitaphanalarynda saqtalǵan ultymyzǵa qatysty derekterdiń mańyzy – jańa tarıhı kózqaras ornatýǵa, keıbir jeke tulǵalardyń ómirine, tarıhı oqıǵalardyń shynaıylyǵyna baǵa berý. Men ár derekti jarıalaýdan buryn onyń budan ilgeri elimizde jaryqqa shyqqan-shyqpaǵanyn tekseremin jáne osy salaǵa qatysty keı mamandardan keńes suraımyn. Al kitabyma engen derekter elimiz úshin jańa tarıhı derekter bolyp jatsa, onda meniń jyl boıy kóz maıym taýsylyp, qos ıyǵym talyp alpaýyt eldiń ádemi kitaphanalarynda tekke otyrmaǵanym.
Osy kitapty shyǵarýǵa demeýshilik jasaǵan «Zeınolla Sánik» atyndaǵy mádenıet qoryna alǵysym sheksiz.
– Ýaqyt bólip suhbat bergenińizge rahmet!
Suhbattasqan
Gúljanat SEMBAEVA.