Dombyra jasaý - qanǵa sińgen qasıet
Almatyda kásip bastaıtyn janǵa múmkindik joǵary. Shahar sharýashylyq jasaýǵa qolaıly ólke. Munda jastardyń kásipkerlikpen aınalysýyna, óz isin domalatýyna, servıstik qyzmetteri damytýǵa yńǵaıly. Sondyqtan Megapolıske yntyq jandar kóp. Ásirese qazaqı naqyshtaǵy dúnıelerdi ulttyq jaýharlardy áspettegen abzal.
Almatyda kásip istegen ozady. Eńbegin erinbeı istegen adal jandar alǵa ozady. Onyń kýásin adal tirlik qylyp, eńbektiń beınetin kórip júrgenderdiń ómir joly kópke úlgi. Sondyqtan ismer tulǵalardy baǵalaý, olardyń eńbegin zamanaýı qoǵamda tanytqan jón.
Aqyn Qadyr Myrza Áli «naǵyz qazaq qazaq emes, naǵyz qazaq dombyra» degen sóz aıtypty. Munyń tereń astary bar. Sonymen birge «ónerliniń qoly altyn» dep támsildeıdi. Buny da tekke aıtpasa kerek-ti.
Qazaqtyń rýhanı kókjıegin keńitip, aıbynyn asqaqtatyp turǵan aspap bar. Ol - kıeli dombyra. Endeshe ulttyq kolorıtimizdiń jasalýy, qurastyrylýymen meıilinshe tanys bola túseıik. Osyǵan oraı ulttyq muralarymyzdy jasaýshy týyndyger, dombyra sheberi Qýanyshbek RAHMANULYN suhbatqa tartqan edik.
– Dombyra jasaýdyń qyr-syryn qashan meńgerdińiz, kim áser etti?
– Bul óner men ilim degen dúnıede shekara bolmaıdy. Túbi joq der edim. Buny izdengen saıyn izdengiń keledi. Kórgen-bilgen saıyn kóre berýdi oılaısyz. Búgingi kóptegen dombyra jasaýshylardyń ustazy Turdyǵulov Jolaýshy degen kisiniń ózi áli de izdenip, tıtimdeı bolsa da, óziniń qoltańbasyn qaldyrýdy maqsut tutady. Baıqaǵanyńyzdaı, sheber adamnyń qıalynda shek bolmaı tur ǵoı. Oǵan qaraǵanda qyr-syryn tolyq meńgerdik dep aıta almaımyz. Degenmen ózimizdiń azdy-kópti tájirıbemiz bar. Soǵan shúkirshilik etip, ilgeri júrýdemiz.
Sońǵy kezderi «Óner ananyń sútimen, atanyń qanymen darıdy» degenge ılanyp baramyn. Óıtkeni, januıadaǵy basqa balalarǵa qaraǵanda, sál bólekteý bolǵan sıaqtymyn. Oıyn qýyp, dala kezgennen góri, qolyma shappa pyshaǵymdy alyp, aǵash jonyp, oıý jasaǵandy unatatyn edim. Sondaı-aq úıdegi isten shyqqan radıo, teledıdardy jóndeýge áýes boldym. Álginde arǵy tegimizde ustashylyq qasıet bolǵanyn meńzedik. Arǵy atalarymyz temirdi maısha balqytyp, altyn men kúmisten monshaq, alqa jasap, zergerlikpen aınalysqan. Baıaǵynyń kóshpeli qazaǵyna kerekti er-turman, úı aǵash syndy zattardy istepti. Aǵam es bilgeli qaıysty ılep, taspa tiletin. Janynda qolǵabys bola júrip, metaldan aıshyq jasap beretinmin. Osyndaı tirlik qyzyǵýshylyǵymdy arttyrdy. Ózim 25 jasyma deıin qazirgi Qytaıdyń aýmaǵynda qalǵan Altaıda 5 jasymnan at jalyn tartyp óstim. Qazaqı ortanyń da áseri bolar dep oılaımyz. Eń qyzyǵy, ózińiz sekildi tanyp-bilip otyrǵan tilshi, jýrnalıser dombyra sheberi dep oılaıdy. Arǵy bette bas-aıaǵy 10 jyldaı ánshi boldym. Ózim ánshilikti támamdaǵanmyn. Alǵashynda Altaı qalasyna aǵash sheberligine oqýǵa túskende bolatynmyn. Degenmen jalǵyz bala ǵana bir mamandyqqa túskenime baılanysty, oqýdy bastaýǵa múmkindik bolmady. Sóıtip, 19 jasymda Mádenıet úıine jumysqa qabyldandym. Ánshilikke bet buryp júrsem de, súıikti kásibimnen qol úzbedim. Sóıtip júrgende, osy jaqtan oqyǵandar túrli dombyralar alyp bara bastady. Ózim dáris alǵan ustazym Rahymbekov Erdostyń da dombyrasyna qol jetti. Sodan osy týyndyny jasaǵan adamǵa kezdesýdi kózdedim. Sóıtip, atamekemenge, Almatyǵa keldim. Erdos aǵamyzdy taýyp, kezdestim. Bar mán-jaıdy aıttym. Sóıtsem, ol kisi Temirbek Júrgenov atyndaǵy óner akademıasynda muǵalim eken. Aǵamyzdyń keńesimen 2013-2017 jyldary qolónerdi kásibı deńgeıde oqyp bitirdim. Bir qyzyǵy, arǵy bette Mádenıet úıinde júrgende, sahnalyq dekorasıany ázirleıtinbiz. Sonyń kádesin osy oqýǵa túserde, oqý barysynda sezindim. Sodan beri óz jolymyzben júrip kelemiz.
ULTTYQ JÁDİGERİMİZDİŃ QUNDYLYǴY ARTÝDA
– Taǵy da qandaı aspaptar jasaısyz?
– Qazaq ulttyq qundylyqtarǵa baı. Taý men tasyn túrtseńiz, shejire bulaqtaı sarqyraıdy. Halqymyzda birtalaı jaýhar dúnıeler barshylyq. Sonyń birshamasyn - dombyra, qobyz, jetigen syndy túrlerin jasaımyz. Eń kóp qoldanysqa ıesi – dombyra. Qansha degenmen, bul aspaptyń mán-maǵynasy erekshe der edim. Sonymen birge halqymyzǵa berer taǵylymy - ulttyq tárbıelik jaǵy basym.
– Ulttyq jádigerlerimizge naryqta suranys bar ma?
– Árıne. Nege bolmasyn?! Qazaq elinde, qazaqtyń jer júzindegi jalǵyz otanynda suranys óte kúshti. Qansha degenmen, dombyra tartqanda delebesi qozbaıtyn qazaq joq shyǵar, sirá?! Biz arǵy bettegi aǵaıynǵa da jóneltip turamyz. Elimizde dombyra sabaǵy mektepterge qosymsha sabaq retinde enip otyr. Onyń ústine Ulttyq dombyra kúni atalyp ótilip keledi. Osynyń bári balasynyń eki shekti qosyp tartyp, birer kúıden habary bolýyn qalaıtyn ata-anaǵa da erekshe oı týdyryp otyr. Sonyń arqasynda dombyra suranysqa kóptep ene bastady. Bul da úlken serpin der edik.
DOMBYRA - EKSPERIMET ALAŃY EMES
– Erekshe stıldegi dombyra jasaý oıyńyzda júr me?
– Keı-keıde ony da oılap qoıamyz. Erekshelikti barlyǵy kútedi. Dese de, dombyraǵa jańalyq, jasampazdyq jaratam dep, búldirip alýdan saqtanamyz. Negizi dombyranyń formasy qalyptasqan. Qalaq dombyrany "Abaı dombyra" dep qoıamyz. Shanaqtysyn "Jambyl dombyra" deımiz. Osy 6-7 qyrly etip, pishinin ózgertip jiberýdiń qajeti joq. Ózgerte qalǵan kúnniń ózinde dástúrli joldan aınymaǵan jón. Qalybyn basqasha etip júrgender de bar. Al óz uıǵarymymda dızaınerlik jaǵyna kóńil aýdarǵan abzalyraq. Ol úshin oıý-órnegin, áshekeıin áspettese, qubyltsa, sonyń ózi aıryqshalyqty ańǵartady.
– Qazaqtyń ulttyq muralaryn qandaı zattardy qoldanyp isteısizder?
– Eń bastysy, aǵash materıaldardy qoldanamyz. Sonyń ishinde qaıyń, qaraǵaı, shyrsha syndy taldar paıdalanylady. Zamannyń damyǵan sáti óz paıdasyn tıgizýde. Arasynda jaqsy ári sapaly materıaldar bolsa, ony da aldyrtýdamyz. Dálirek Amerıka, Afrıkadan da zattar keledi. Máselen, damyǵan elderdiń skrıpka, gıtara jasaýǵa arnalǵan myqty, keremet materıaldary barshylyq. Bular ystyq pen sýyqqa da tózimdi. Keıde bir óńirdiń aǵashy kelesi jaqqa shydamaýy múmkin. Mysaly. qaıyńnan jasalsa, sýyqqa shyqsa, dymqyl tartyp, dybysy shyqpaı qalyp jatady. Sol jaǵdaıattardyń barlyǵyna tózimdi materıaldar bar. Mysaly, Eben, grab, qyzyl aǵashtyń túr-túrin jolyqtyra alasyz. Úıeńkiniń ózi Kanadadan tasymaldanady. Jalpy, qarajat bolsa, bári tabylady. Eń bastysy, erinbeı tirlik qylýda dep bilemiz.
Taǵy da qosa keteıin. Sıyrdyń súıeginen oıyp, ony bezendiremiz. Oǵan qosa kúmispen árleýge bolady. Ártúrli tastardy qoldansańyz, ol da jarasady. Ózderizge málim, «elektrondy dombyra» degen shyqty. Buǵan, bir jaǵynan, kóptegen óner maıtalmandary qarsy bolyp jatady. Ol kisilerdiń alańdaýshylyǵynyń jóni joq emes. Qaı halyq bolsyn, óziniń rýhanı qundylyǵynyń saqtalǵanyn qalaıdy. Osy orıdaǵy pikir-tilekterdi eskerip, is qylýǵa nıettimiz.
SHEBERLİK QANMEN DARIDY
– On saýsaǵynan óner tamǵan sheber bolý úshin aldymen neni ıgerý kerek?
– Álginde osy saýalǵa az-kem jaýap qattym. Endi has sheber birden týylmas. Dese de, qannan daryǵany mańyzdyraq. Kóptegen talapkerler kelýde. Sonyń arasynda ilýde bireýi úıretkenińizdi qaǵyp alyp ketedi. Sonda zer salyp baıqasańyz, arǵy ata-teginde sheberliktiń syrlary jatady. Sonymen qatar úırenýshiniń boıynda mýzykalyq qabilet bolýy kerek eken. Bylaısha aıtqanda, kásibı ereksheligi asyp turmasa da, aspapty tarta bilse, qulaq kúıin keltirse, jetkilikti bolmaq. Bul arada qoldyń ıkemdiligi de mańyzdy ról oınaıdy. Bir sózben baıandaǵanda, dızaınerlik, oı-qıaldyń ushqyrlyǵy qatar órbise, odan myqty sheber shyǵaryna senim mol bolmaq.
Qazirgi tańda janymda bir shákirtim sheberlikke úırenip júr. Ol kelgeli 4 jyl boldy. Alǵashynda aspap jasamaq túgili, pyshaqty ustaı almaıtyn. Biraq dombyramen án aıtyp, kúı tartatyn. Ózi de sol ónerine senip kelse kerek-ti. Ýaqyt óte kele, sheberligi shyńdaldy. Ábden qyr-syryn meńgerip qaldy. Búginde óz betinshe dombyra jasaýǵa deıin jetti. Bylaı qaraǵanda, qanynda bar qaıet bolyp tur ǵoı. Sol sebepti de úırenýshilerge aıtarym, eńbek etýge erinbeý kerek. Sonda ǵana is alǵa jyljıdy.
Almaty iskerler shahary
– Ózińiz dombyra sheberi bolǵandyqtan, sizden ult aspabynyń qandaı da bir qasıeti, kıesi jaıynda suraýdy jón sanaımyz.
– Osyǵan deıin ár salada istep kórdik. Ózim oqyǵan oqý ornyna muǵalim bolýǵa da bolar edi. Basqa kásipti dóńgeletsek te jarasady. Deıturǵanmen dombyranyń qasıeti bólek. Áıteýir, basqa salaǵa moıyn burýǵa bir nárse jibermeıdi. Bálkim, kıesi shyǵar. Muynymen aınalyspasam bolmaıtyndaı. Bir jaǵynan, boıǵa bitken qasterli óner dep sanaımyn. Kelesi taraptan, osy isimizdiń arqasynda nan taýyp jep jatyrmyz. Negizi óz isiniń sheberi bolyp, sodan lázzát sezinýden artyq baqyt bola qoımas dep uǵynamyn. Kıeli ónerdi tabys kózi retinde ǵana kórmeı, qulshynyspen jáne ulttyq qundylyqtarǵa qurmet sıaqty qarasańyz, oılaǵan sharýańyz oryndalady demekpin.
Almatyda is atqaryp júrgen jandarǵa tabys tileımiz. Qazaq elindegi megapolıstiń orny joǵary. Sol sebepti qalany ár salanyń mamandary gúldendirgeni durys. Tabysty bolaıyq!
– Raqmet, tabysty bolyńyz!
Suhbatty júrgizgen Oljas JOLDYBAI