Aıhan KORKMAZ Túrkıa Respýblıkasynyń Almaty qalasyndaǵy Bas konsýldyǵynyń Bilim ateshesi
Qurmetti Aıhan myrza, Túrkıanyń Almatydaǵy Bas konsýldyǵynyń Bilim ateshesi bolyp taǵaıyndalýyńyzben quttyqtaı otyryp, gazetimizdiń qadirmendi oqyrmandary úshin ózińizdi tanystyryp ótseńiz.
Eń aldymen Almatynyń bas aqparattyq basylymyna osyndaı múmkindik jasaǵany úshin rızashylyǵymdy bildiremin. Almaty aqshamyna suhbat berý men úshin úlken abyroı. Men on úsh jasymnan bastap «Túrki álemi» dep qolyna qalam alǵan, «Túrki álemi» dep áńgime aıtyp, bul álem týraly qıalǵa berilip, arman maqsatyn osy jolda qurǵan adammyn. 1974 jyly dúnıe keldim. Mektepti týǵan jerim Túrkıanyń Bolý aımaǵy Góınúk degen aýylynda bitirdim. Aýyldaǵy eń alǵashqy mektep bitirýshisi boldym. Bul men úshin maqtanysh, zor jaýapkershilik. Bul týraly meniń ylǵıda aıtatyn bir sózim bar: aýyldaǵy traktorshylar óz aralarynda kezek quryp, meni mektepke jetkizýge kómektesetin. Sol sebepti aýylymnyń traktorshylaryna, ata-anama, týǵan jerime alǵysymdy bildire otyryp, olarǵa degen qaryzymdy eshqashan da óteı almaıtynymdy bilemin, degenmen solar úshin barymdy salýǵa daıynmyn. Joǵarǵy synypty Eskishehırde oqyp, mektepti aıaqtadym.
Sodan keıin Ulydaǵ ýnıversıtetiniń Túrik tili men ádebıeti muǵalimi mamandyǵy boıynsha joǵary bilim aldym. Bul mamandyqty tańdaýymnyń sebebi árıne mekteptegi Túrik tili men ádebıeti páninen sabaq bergen aǵaıyma elikteý, sol sıaqty bolsam degen armanymnyń kórinisi edi. Pedagogıka boıynsha bilimimdi odan ári jetildirip, 1994 jyly Stambul ýnıversıtetine Túrik tili men ádebıeti oqytýshysy bolyp qyzmetke kiristim. Bir jarym jyldan keıin otan aldyndaǵy azamattyq boryshymdy ótep kelgennen keıin, mektepterde jumys istedim. Sabaq berýmen qatar dırektordyń orynbasary qyzmetin de qatar atqardym. Muǵalim bolyp qyzmet etý kóńil qalaýym.
2010 jyly Beshiktas mektebine dırektor bolyp taǵaıyndaldym. Alty jyl osy qyzmetti atqaryp, telearna shaqyrtýymen jýrnalısik qyzmet atqaryp, bilim, aǵartýshylyq baǵdarlamalar shyǵarýmen aınalystym. Keıinnen qaıta mektepke oralyp, jan qalaýy muǵalimdik qyzmetimdi jalǵastyrdym.
2020 jyly Túrkıanyń Ulttyq bilim mınıstrliginde basqarma basshysy sekildi qyzmetter atqardym. Elimnen uzaq ketip qyzmet jasaǵan eń alǵashqy el – baýyrlas Qazaqstan. Ásemdikterin aıtyp taýysa almaıtyn Almatyda qyzmet atqarýdyń qandaı ǵajap ekenin sózben jetkizý múmkin emes.
Aýylda eń alǵashqy bolyp mektepti aıaqtadym dedińiz, sonda sizge deıin mektep bitirgen eshkim joq pa edi, álde aýylyńyzda mektep joq pa edi?
Ol ýaqytta aýylymyzda jalpy bilim beretin mektep joq edi. Kóbisi besinshi synypqa deıin oqyp, aýylda turmystyq jumystarmen sonyń ishinde boıa isimen aınalysyp, boıashy bolyp aýylda qalyp qoıatyn. Aýylymyzdan shyqqan bir kásipker balalardyń barlyǵyn boıashy retinde qalaǵa jumysqa alyp ketetin.
Kókiregi ashyq, kórgeni mol bir naǵashym ákemmen daýlasyp júrip, meniń joǵary bilim alýyma, oqyǵan azamat bolýyma kóp septigin tıgizdi. Sol ýaqyttyń jaǵdaıy solaı boldy-aý, aýyldastarymyzdyń basym kópshiligi kedeı ómir súrdi. Menen keıin kóbisi balalarynyń mektepti tolyq bitirip, qalaǵa oqýǵa túskenin qalap, sol jolda áreket etti. Osyndaı jaǵdaıǵa sebep bolýdyń qýanyshy men maqtanyshy maǵan árqashan da zor jaýapkershilik júkteıdi. Búgingi tańda aýylymyzda oqyǵan adamdardyń qarasy óte kóp. Aýylymnan eń birinshi bolyp joǵary bilim alǵan, eń birinshi memlekettik qyzmet, dıplomatıalyq qyzmet atqarǵan men ekenimdi aýylymdaǵylar kezdesken jerde aıtyp, jigerlendirip otyrady.
Bul qyzmetke taǵaıyndalmaı turyp, Almaty ıakı týysqan qazaq topyraǵyna kelgen be edińiz? Almaty týraly pikirińiz qandaı edi?
Eshqandaı da pikir bolmady. Baýyrlas halyq retinde tanyp, túrki álemi bir bútin ekenin biletinmin. Túrkıa tarapynan qaraǵanymyzdy bul aımaqtyń ómir súrý erekshelikteri múldem basqasha eken. Aramyzda myńjyldyq týysqandyq bar. Sol qasıet bizdi jaqyn etip ustap tur. Almatyǵa kelgende qatty tań qaldym. Almatynyń munshalyqty ásem qala ekenin, munshalyqty qalalyq qaǵıdattarǵa saı qalyptasqan, qalalyq mádenıettiń barlyq standartyna saı ekenin múldem bilmedim.
Óz basym balalyq shaǵymnan muǵalim bolýdy armandap, sol jolda jan-tánimmen jumys jasap, basty nazarymdy bala oqytýǵa qoıyp, elime, jerime paıdam tısin dep júrip, týysqan halyqtardyń ásem qalalarynyń tarıhy men ómirinen alystaý qalǵan ekenmin. Almatyǵa kelmeı turyp jáne Almatyǵa kelgennen keıingi pikirlerimniń arasy jer men kókteı. Sóz basynda da aıtyp ótkendeı men Túrkıada bes jyl telearnada qyzmet atqardym. Azdy-kópti tanymaldyǵym bar. Sonyń arqasynda Almatyǵa qyzmet aýystyrǵanymdy estigen jurttyń kóńil jaǵrafıasyna Almaty endi. Bul men úshin ózinshe bir maqtanysh. Kelgenimnen beri jeti aı ótti. Osy aralyqta Túrkıadan jıyrmadan astam delegasıa kelip ketti. Bári de Almatyǵa dán rıza bolyp, erekshe kóńil-kúımen qaıtyp jatyr. Tipti ótken aıda, ustazdardan quralǵan bir top habarlasyp, ushaq bıletin qarastyryp jatqanyndaryn aıtty. Jalpy jınaqtap aıtar bolsaq, Almaty kórýge de, ómir súrýge de óte yńǵaıly qala.
Baýyrlas eki el arasynda otyz jyldan astam ýaqyt belsendi túrde júrip jatqan baılanystar bar. Bilim salasynda da jaqsy jobalar jetkilikti. Bulardan basqa da joba jumystaryńyz bolsa, oqyrmandarymyzben bólise otyrsańyz.
Eń aldymen mynadaı súıinshi jańalyqpen bóliskim keledi: 26-sáýirden bastap eki el arasynda Bilim yntymaqtastyǵy týraly kelisimge qol qoıyldy. Osyndaı tarıhı kezeńde bizdiń de osyndaı qyzmette bolý baqyty buıyrypty. Bul da bizge zor jaýapkershilik júktep otyr. Baýyrlas eki eldiń Prezıdentteri jáne joǵary laýazymdy tulǵalary jıi-jıi kezdesýmen qatar, óte jaqsy kelisimderge kelip, yntymaqtastyqty bekemdeýmen keledi. Baýyrlastyq rýhtyq pen týysqandyq sheńber shebinde bizdiń úlken maqsattarymyz bar. Ol ortaq til birligi, ortaq álipbı. Árıne álipbı, til emes. Alaıda týysqan tilderdiń birligi men yntymaqtastyǵy úshin ortaq álipbıdiń atqarar rýhy óte joǵary. Osy tusta myna bir mysaldy aıtqym keledi: Adamzat tarıhynyń arǵy-bergi tarıhynda eshqashan ózge bir halyqtan jábir kórmegen, táýelsizdigine kóleńke túsirmeı kelgen dúnıe júzindegi jalǵyz memleket Túrkıa ekenin taǵy bir ret aıtqym keledi. Osyndaı rýhpen týysqan halyqtardyń janynda bolyp, bolashaqqa birge qadam jasap, bir bolý jolynda jumys jasap, túrik tili arqyly týysqan halyqtardyń birligi men yntymaqtastyǵyn damytqymyz keledi. Osynaý jobalardyń sheńberinde azamattarymyzdyń barys-kelisin jandandyryp, týysqandyǵymyzdyń artqanyn qalaımyz. Osy maqsatta Almatyda qalanyń tórt buryshynan túrikshe úıretetin jańadan túrik tilin oqytý ortalyqtaryn ashtyq. Atap aıtar bolsaq, ǵylymı-zertteý mekemelerine, jýrnalıserge jáne mektep oqýshylaryna arnalǵan kýrstarymyz alǵashqy jylyn sátti aıaqtady. Osy oraıda aldaǵy jyldyń da súıinshisimen bólise keteıin: Almatydaǵy 16 mektepte keler jyly túrik tilin oqytý boıynsha kelisim jasastyq. Ol metkepterde tańdaý páni retinde túrik tili oqytylatyn bolsa, olar úshin Túrkıadan 10 túrik tilin oqytýshylary arnaıy shaqyrtyp otyrmyz. Bolashaqta barlyq mektepterde túrik tilin oqytýdy da maqsat etip otyrmyz. Mektep túlekter túrik tilin bilip, Túrkıadaǵy JOO-daryna jáne mekemelerinde ózderine laıyqty baǵytta is-tájirbeden ótetindeı dárejede bolsa degen nıetimiz bar. Almatydaǵy 6 JOO-da túriktaný mamandyǵy oqytylady eken. Keler oqý jylynda biz 8 JOO-da túrik tilin úıretýge kómektesetin bolamyz. Eki týrızm kafedrasy bar ýnıversıtettiń ótinishi boıynsha olar úshin de túrik tili oqytýshysyn aldyrtamyz. Ýnıversıttetterde túrik tilin úıretetin 8 oqytýshymyz tek túrikshe úıretip qana qoımaı, Túrkıanyń ýnıversıtetterin tanystyryp, kelisimsharttar jasasýǵa dáneker bolady. Qazirgi ýaqytta Túrkıanyń 12 ýnıversıtetiniń kelisimsharty bolsa, aldaǵy oqý jyly ony 20-ǵa shyǵartýdy josparlap otyrmyz.
Osy tusta myna máselege erekshe toqtalǵym keledi. Qazaqstannan, Almatydan Túrkıaǵa barýshylar, saıahattaýshylardyń sany barshylyq. Al, kerisinshe Túrkıadan Almatyǵa keletinderdyń qarasy óte tómen. Osyny da eskerýimiz tıispiz. Almatyny, jalpy Qazaqstandy tanystyrý men áleýetin keńinen kórsetýimiz qajet. Bul da bizdiń aldyńǵy qatardaǵy jumystarymyzdyń biri. Aldaǵy ýaqytta osy jolda da maqsatty isterim men josparly jumystarymyz jalǵasa beredi. Solar arqyly barys-kelis arqyly baýyrlastyq tanystyǵymyzdy arttyra túsemiz.
Túrkıanyń JOO-da bilim alǵysy keletin talapkerler úshin ótetin YÖS «ÓÓS» dep atalatyn emtıhan kezeńi bar. Atalǵan synaq óte mańyzdy. Bul jaqtaǵy jastar Túrkıa JOO-da tegin ıakı óte az mólsherdegi aqymen joǵary bilim ala alady. Qyzmetti bastaǵan ýaqytta sol emtıhanǵa qatysýshylar sany 163 edi. Bıyl atalǵan emtıhanǵa 367 adam qatysty. Kórip otyrǵanyńyzdaı talapkerlerdiń sany 163-den 367-ge artyp otyr. Qyrkúıek aıynda da bul sandy odan ári arttyryp, 700-ge jetkizýdi maqsat etip otyrmyz. Qazaqstan jastary Túrkıa JOO talap bildirip, joǵary bilimge umtylyp jatsa, biz úshin qýanysh. Bul kezeńde de «Almaty aqshamy» gazetimen birge bolyp, keń kólemde habarlandyrý jasap sózimizdi jastarǵa jetkizip, jas talapkerlerge mol múmkindik ashqymyz keledi. Sol emtıhandardy uıymdastyrý ortalyǵynyń jetekshisi Qazaqstan jastarynyń óte bilimdi, tárbıeli bolyp keletinin, qoǵamdyq oryndar men basqa da jaǵdaılarda kóp qıyndyq týdyrmaıtynyn aıtty. Qazaq radıosyn paıdalana otyryp, Qazaqstandaǵy barlyq jastarmen otbasylaryna, ana-atalarymen qatar, ustazdaryna alǵysymdy bildirýdi ózime paryz dep bilemin. Taǵy da qaıtalap aıtqym keledi. Túrkıada álemniń barlyq jerinen sheteldik jastar kelip, bilim alady. Solardyń ishinde qazaqstandyq jastar men talapkerlerdiń tárbıesi, júris-turysy óte mádenıetti jáne joǵary deńgeıde.
Qurmetti Aıhan myrza, jaqsylyq pen qýanyshtyń osylaı jalǵasýyna tilektestik bildire otyryp, kelesi suraǵymyz mynadaı: Siz úshin túrki álemi degenimiz ne?
Túrki álemi ulttyq negiz. Tarqatyp aıtar bolsaq, túrki halyqtarynyń birligi men yntymaqtastyǵynan da tereń ortaqtyq. Tereń ulttyq túsinik. Túrki álemi túrki halyqtarynyń birligi. Túrki áleminiń birligi ne úshin kerek? Jeke tulǵa retinde muǵalim bola júrip, tarıhty jaqsy zerttegen adam retinde aıtaıyn túrki halyqtary álem jaratylysynan beri bar. Túrki eń tereń, eń eski ádep-ǵurypqa ıe halyqtar. Qarapaıym ǵana mysal: Orhon jazýlary qaı ǵasyrǵa tıesili? B.z.d 7 ǵasyr. Burynǵy zaman týraly aıtýǵa basqa halyqtar bara ala ma? Biz sol ýaqyttan beri jer betinde ómir súrgen, úkim aıtqan halyqtarmyz. Túrkiler jahanǵa úkim aıtqan kezeńderde zulymdyq pen zalymdyq, jaýlyq pen qastyq bolmaǵan. Túrki halyqtary óte ádil jáne meıirimdi. Ádildik pen meıirim bolmaǵan jerde aǵash tamyr jaıyp, búrshik jarmaıdy. Túrkiler ádil ári meıirimdi bolǵandyqtan birin-biri eshqashan qıyndyqta qaldyrmaǵan. Búgingi tańda táýelsiz túrki elderiniń halqynyń sany 180 mıllıon, 5 mln. sharshy shaqyrymnan astam jer aımaǵyna ıe. Aýqymdy saýda-sattyq múmkindigi bar. Aıta berseńiz, áńgime bitpeıdi. Qazaqstannan bastap, osynaý túrki memleketteri sansyz qazba baılyǵy, qyrýar energıa kózi men mol múmkindikke ıe túrki halyqtary bir bolýy kerek. Bir bolý arqyly kúshti de, qaıratty bolady. Bul jolda qajetti dúnıeniń bári de óz qolymyzda. Osynaý úlken isterdiń negizi men alǵysharty bilimde, tilde jáne mektepte jatyr. Árıne memleket, úkimet, basshylarynyń ózara túsinistigi men ortaq maqsattary da úlken mańyzǵa ıe.
Týysqan halyqtyń ókili bolǵandyqtan Almatyǵa kelgennen osy kúnge deıin eshqandaı jattyq kórmedik, sheshtetý sezbedim. Úzdiksiz shaqyrtýlar men ystyq-yqylastarǵa erekshe rızamyn. Munyń bári de meniń túrik bolǵanym úshin. Túrikshe sóıleı bastasam boldy, adamdardyń júzderi kúlimdep, Túrkıanyń qalalaryn aıtyp, qaı qalasynan kelgenimdi suraı bastaıdy. Mundaı yqylasty basqa shet elden kezdestire almaımyn. Stambulda, Ankarada qazaq Abaıdan bastap, qazaq zıalylaryna kóshe, dańǵyl ataýlary berildi. Bul óte mańyzdy. Jaqynda Almatyda Atatúrikke arnap, eskertkish ashyldy. Basqa memlekette júrip, memleketimizdi qurýshy prezıdentimizdiń eskertkishin kórý sózdiń bereri seziminen asyp túsetin hal.
Basqa elderdiń tarıhynan shekten shyqqan bopsalaý men janshyp taptaýǵa toly jaǵdaılardy kóresiz. Bizdiń tarıhymyzda asqan qatigezdik pen naqaqtan-naqaq bireýge soqtyǵysý sekildi oqıǵalardy kezdestirmeısiz. Qaıta túrki balasynyń tabany tıgen jerde beıbitshilik pen jaqsylyq qalyptasyp, jaıdary mádenıet saltanat qurǵanyn kórýge bolady. Sol túrki balasy búgin birigý arqyly bolashaqqa úkim aıtar tulǵalardy qalyptastyrady. Endigi álemdik lıderler túrki halyqtarynyń arasynan shyǵatyn bolady. Bizdiń eńbegimiz kólge tamǵan tamshydaıyn osy jolǵa jarap jatsa qandaı baqyt?! Jastarǵa osyny túsindirýimiz kerek. Almatydaǵy keıbir JOO oryndarynyń stýdentterine osy taqyryp boıynsha dáris te berdim. Osy oılarymdy qazaq jastarymen bólisip otyramyn.
Túrki álemi túrkilerdiń jahandyq, ulttyq meni. On úsh jasymnan beri men osynaý ulttyq, ultshyldyq rýhta er jettim. Jazyp júrdim, aıtyp júrdim. Ómir jolymda túrki áleminiń ishinde jumys jasap, qyzmet atqaratynyma senetin edim. Sol senim meni búgin Almatyǵa alyp keldi.
Ustazdyq jáne dıplomatıalyqtan aqyndyq ta ónerińiz bar eken. Áńgimemizdi shyǵarmashylyǵyńyz týraly suraqpen jalǵastyrsaq.
Eń alǵashqy kitabym, óleńder jınaǵy jarıalanǵanda jasym 18-de edi. Sońǵy shyqqan kitabymnyń aty «De bólek». 26 jyldyq ustazdyq tájirıbeler men muǵalimdik pikirlerimdi, estelikterimdi toptastyrǵan eńbek. Adam balasynda sypaılyq pen qarapaıymdylyq bolmasa, odan erteńin oılap áreket etetin kisi shyqpaıdy. Tereń tulǵa bolyp qalyptaspaıdy. Mansap ýaqytsha berilgen synaq qana. Bılik ıesi bolyp, turǵanda sypaıylyq, qarapaıymdylyq jáne adamgershilik sıaqty qasıetterińizdi qanshalyqty qorǵaı alasyz, sonshalyqty mańyzdy. Osynaý qasıetterdi túsindirip, uǵyndyryp adam boıyna sińiretin árıne ustazdar. Atalǵan sońǵy kitabymda osyndaı dúnıelerdi jetkizýge tyrystym. Meni jetildirgen, bul kúnderge kelýime sebepker bolǵan, sol jolda eńbek etken ustazdarymyz úshin kitabymnyń atyn «De bólek» dep qoıý arqyly olardyń isteriniń osynshalyqty tereń ári tyńǵylyqty ekenin, nárseni búge-shúgesine deıin túsindirýdi talap etetin jaýapkershilikteri joǵary ekenin kórsetkim keldi.
Meniń eń úlken abyroıym da, maqtanyshym da ustaz bolǵandyǵym. Almatyǵa ornalysyp, osy qyzmettiń ózindik erekshelikterin meńgerý barysynda ustazdyqtan biraz qol úzip qaldym. Alaıda, kóp uzatpaı, Qazaq ulttyq pedagogıkalyq Qyzdar ýnıversıtetinde dáris berýdi bastadym. Bilgenimdi jastarmen bólisýden artyq ǵanıbet joq sıaqty. Sabaqtarymnyń bárinde muǵalimdik týraly aıtýdan sharshamaımyn. Ustazdyq baǵasy bıik abyroı. Dál osylaı aýmaly-tókpeli zamandy túrki tildes elderdiń ustazdary moıyndarynda úlken jaýapkershilik bar ekenin tereńinen túsiný kerek. «De bólek» kitabym da osy maqsatta týǵan eńbek.
«De bólek» kitabyńyzda qansha bólim bolsa, bárine de «Ustaz kim?» degen taqyryp qoıypsyz. Sizdiń she, ustaz kim?
Ustaz jaqsylyqtyń – jarshysy. Ustaz saǵynyshtyń saǵymy. Bárinen buryn ustaz bolashaqtyń – jarqyn jetekshisi. Igilikke tolyq bolashaq qalasańyz, jetekshińiz ben bet túzer baǵytyńyz – ustazyńyzdyń ulaǵatty sózi bolýy tıis.