Qazaq eli jańa ári ádil qoǵamǵa qaraı qadam basty. Ata Zańymyzda Qazaqstannyń zaıyrly memleket ekeni kórsetilgen. Árkimniń óz senimi bar jáne dinı senimge qatysty shekteý joq. Deıturǵanmen, qoǵamnyń tynyshtyǵyn saqtaý – bárinen mańyzdy. Sondyqtan azamattardyń beıbit, baı, jaıly ári yńǵaıly ortada ómir súrgenine asa mán beriledi. Búgingideı qubylmaly geosaıası jaǵdaıda eldikti saqtap, egemendik tuǵyryn bıik etýdiń tetikterin qarastyrý ózgeshe mańyzǵa ıe. Zaıyrly qoǵamdaǵy dinı qundylyqtarymyz jaıly dintanýshy mamandar, teologtar ne deıdi? Salada qordalanǵan máselelerdi aıqyndaý men sheshýde dintanýshylardyń róli qandaı bolmaq? Osy jáne basqa da saýaldar aıasynda Dintaný ortalyǵynyń dırektory, dintanýshy ǵalym Almasbek DÚISENBEKULYMEN suhbat qurǵan edik.
Dástúrdi joqqa shyǵarýǵa jol berýge bolmaıdy
– Áńgimeni «Ádiletti Qazaqstan kontekstindegi Dinı qundylyqtar» tóńireginde uıymdastyrylǵan alqaly basqosýdan bastasaq...
– Bul ózi bolashaqqa ıgiligi mol quptarlyq is boldy. Qoǵamdaǵy ulttyq qundylyqtardy ártúrli sala bilgirlerimen bas qosyp, talqylap, aldaǵy sharýany retteýdiń qamyn jasaı bilgen jón ǵoı. Jańa dılem qajet. Ultqa tán dombyrany haram dep, dástúrdi joqqa shyǵarýǵa jol berýge bolmaıdy. Keleli jıyndarda osyndaı qordalanǵan máselelerdiń sheshý joldaryn aıqyndap, tıisti memlekettik ýákiletti organdarǵa usynys jetkizemiz. Bul arada dintanýshy, teologıa salasynyń mamandary óz hal-qadirinshe eńbektenip jatqanyn aıta ketken jón.
Tarıhqa qaraıtyn bolsaq, dinniń qoǵamdaǵy mańyzy joǵary bolǵanyn kóremiz. Adam nege sense de bul eń kúshti qural, senimniń alar orny zor. Bizdiń pikirimizshe, dinsiz qoǵamdy elestetý qıyndaý, ondaı jaǵdaıda orynsyzdyqqa alyp keletin ártúrli faktor, oqıǵalar oryn alyp ketýi múmkin. Dinı senim bostandyǵy bar, ári bul da mańyzdy másele. Oǵan eshkimniń daýy bolmas. Zertteýlerge zer salsaq, 15% ateızm bar. Olardy «agnostık» dep quqyǵyn shektemeımiz. Ondaılar óz seniminde. Bul erteden kele jatqan «seniń diniń saǵan, meniń dinim maǵan» deıtin uǵym-túsinikten týady. Minekı, osylardyń barlyǵynyń bir qoǵamda ǵumyr keshýi – zaıyrly memleket degendi ańǵartady. bazbireýler osyny durys túsinbeı, bura tartady.
Keıbireýler dinı memleket bolýdy kókseıdi. Bizde túrli ult pen ulys bir shańyraq astynda turyp jatyr. Sondyqtan bárin bir baǵytqa burý ábestik bolar. Biz ondaı joldy qalamaımyz.
Ulttyq rýhanıatymyzdy ulyqtaý – paryz
– Qoǵamdyq sanada «rýhanı qundylyqtarymyzdy musylmanshylyqpen úılestirý» jóninde san túrli pikir qalyptasqan...
– Keıbir din ókilderi arabtyń tarıhyn qaýzaýǵa áýes. Óz rýhanıatymyz shettep qalatyn kezder bolady. Bul – qoǵam tarapynan aıtylyp júrgen syn-pikir. Alaıda, «kósh júre túzeledi» dep, kútip kelemiz. Ata dińgekti ustaıyq. Óz oıshyldarymyz ál-Farabı, Ahmet Iúginekı, Máshhúr Júsip, hakim Abaı, Shákárim sıaqty uly tulǵalarymyzdy nasıhattasaq bolady ǵoı. Osy ǵulamalardyń qoǵamǵa jetkizgisi kelgen oılary, kótergen máseleleri álige deıin ózektiligin joımady. Biz óz danalarymyz hám bilgirlerimiz salyp ketken joldy ustaı almaı kelemiz, olardyń aıtqan tujyrymdaryn uǵa almaı kelemiz.
Qazir ýaǵyz aıtyp júrgenderge óz shejiremizdi, ulttyq rýhanıatymyzdy aıtý jaıly keńes berip, olardy ulyqtaý paryz ekenin aıtyp-aq júrmiz. Qazaqtyń jyraýy, aqyny, batyry tunyp turǵan qundy jádiger ispetti ǵoı. Burynǵy myqtylardyń qaı-qaısysy bolsa da dinge soqpaı ketpegen.
Jastardy ǵylym men bilimniń ozyq jetistikterine baýlý kerek
– Jurtty jappaı dinge tartyp, ýaǵyz aıtý qanshalyqty durys?
– Suraǵyńyz oryndy. Iá, din ókili ýaǵyz aıtatyny ras. Keıbiri resmı tirkelgen bolýy múmkin, biren-sarań óz hal-qaderinshe, bilgenimen bólisedi. Aqyretti aıtyp, qorqytyp-úrkite berýden eshkim eshteńe utpaıdy. Ǵıbadattan bólek qanshama ǵylym, bilim týraly aıtylǵan tustar bar. Alaıda, bizdegiler qasıetti kitaptyń bir baǵytyn ustap alǵan, qalǵany qalys qalýda. Biz qasıetti jazbany arǵy dúnıelik qural retinde qaraımyz. Orta ǵasyrda ǵylymı tehnokratıa bizden shyqty. Al qazir ol dárejege jete almaı qaldyq.
Qazirgi tańda İT, nanotehnologıa, bıotehnologıa paıda boldy. Mine, osyndaı HHİ ǵasyrdyń ǵylymı tehnologıalyq prosesine mán bereıik. Óz qajettiligimizge jarataıyq. Jastardy ǵylym men bilimniń ozyq jetistikterine baýlý kerek.
Ǵylymda «teologıa» degen termın bar. Ol ıslam, hrıstıan dinderin ishki jaǵynan zertteıdi. Al dintanýshylar dindi nasıhattamaıdy. Qaıta obektıvti turǵydan zerdeleıdi. Halyqqa mynaý shamanızm, anaý sıntoızm dep aq pen qarasyn ajyratyp, jiktep túsindirip beredi. Dintaný – ǵylymı salanyń bir bóligi.
– Orta ǵasyrda ár salanyń myqty ǵalymdary bizden shyqty. Al qazir nege olaı emes?
– Órkenıettiń qos qanaty bar. Bir qanaty – ǵylym, ekinshi qanaty – din. Bular bir-birinsiz jóndi samǵaı almasy anyq. Fılosof, aqyn Abaı, bilgir Shákárim Qudaıberdiuly atalarymyz «ǵylymsyz – bilim bolmaıdy» dep uıǵarǵan. Búginde osy ekeýin teńestire almaı dal bop júrmiz. Óz tarapymyzdan din men ǵylymdy teń ustaý úshin bar yqpaldy jasap kelemiz. Bálkim, zaman ózgerip, jańa kózqaras týyp, seń qozǵalyp qalar.
Batys órkenıeti «Bıblıada» jazylǵan ǵylym-bilim jetistikterin alǵa qoıdy. Sóıtip, ǵylymı tehnologıalyq prosesti bastap jiberdi. Sonyń nátıjesinde AQSH, Eýropa tehnokratıanyń ózegine aınaldy. Dúnıe júzi boıynsha kólik óndirisi, mashına jasaý, ushaq oılap tabý, túrli ónim óndirý boıynsha alǵa ilgerilep ketti. Osylaısha damyǵan elder tehnologıany qoldanady. Al bizder sol baıaǵy soqpaq «ólim men ómirdi» qur sóz qylyp aıta beremiz.
Ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq tanym-túsinikti joqqa shyǵarmaǵan lazym
– Din men dástúr – egiz degen de pálsapa bar, bul ekeýiniń bir-birinen aıyrmashylyǵy nede?
– Bul saýaldy biraz tolyqtyra túseıik. Din men dástúrdi birinen ekinshisin bóle jara almaımyz. Ekeýi bir-birin tolyqtyryp turady desek, artyq aıtpaǵandyq bolar. Árıne, tym aralastyryp jiberýge bolmas, dese de dástúr men dinniń araqatynasy, bir-birine demeý bolǵanyn quptaımyz.
Ata-babalarymyz «Jańbyrmenen jer, batamenen el kógeredi» dep shegelep aıtqan. Úlkennen bata alý, sálem salý, tusaý kesý, bári-bári qazaqtyń ata joly. San ǵasyrlar boıy qalyptasqan altyn dińgek, dástúr-saltty, ádet-ǵurypty, ulttyq tanym-túsinikti joqqa shyǵarmaǵan lazym.
Keıbiri shetelge baryp oqyp, 2-3 aı kýrsqa qatysyp, sol jaqtyń daǵdysyn bizge tańǵysy keledi. Sóıtip júrip eldi búldiredi. Bizdiń tarıhta neniń durys, neniń burystyǵy áldeqashan naqtylanǵan, hatqa jazylyp, tasqa tańbalanǵan.
Qazirgi ǵalamtordyń qýaty kúshti. Áleýmettik jeli aqparat taratatyn aıdynǵa aınaldy. Internet kózderinde jańsaq pikir qalyptaspaýy úshin bilgir, sol salanyń maıtalmandary keńesip, ortaq sheshimge kelse, quba-qup.
Qazaqı bolmysqa saı ómir súrgenimiz abzal
– Qazir balaǵa esim berý múlde ózgerip ketkendeı. Qazaqtyń uǵym-túsinigine saı esimder arhaızmge aınalyp bara jatqandaı...
– Qazaqtyń óz bolmysyna saı keletin esim bolǵanyn qalar edik. Máselen, «Hasan-Hýseın» degendi ata-babalarymyz «Asan men Úsen» dep atady. Arab-parsy jalpy shetelden kelgen ataýlardyń qazaqsha balamasy bar. Óz ulttyq bolmysymyzy saqtaýymyz kerek. Bir kezderi teleserıaldardaǵy ataqty adamdardyń esimi trendke aınaldy. Eldiń bári ul-qyzdarynyń esimderin solarǵa uqsatyp qoıatyn boldy. Teginde túriktiń ataýy túrikke tán, úndiniń ataýy úndige saıady. Al qazaqtyń ataýlary qazaqtyń rýhanı dińgegine, qazaqshaǵa saı kelgeni durys. Óńin aınaldyryp, ózgertip, syrt jaqqa elikteýdi doǵaraıyq. Bundaı burmalaýshylyq ulttyq rýhanıatty daǵdarysqa ushyratady.
Keıbir kezderi osyndaı kemshil tartyp turǵan tustardy aıtyp, kórsetip, dáleldep jatamyz. Kóbisi muny túsinbeıdi. Qaıtken kúnde de qazaqı bolmysqa saı ómir súrgenimiz abzal.
– Elimizde túrli din ókilderi, túrli dinı ǵıbadathanalar bar. Olardyń barshaǵa ortaq zań men qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligi qandaı?
– Bizde din bostandyǵy bar ekendigin aıtyp óttik. Árbir dinı uıymdar óz baǵdarymen jaıly ortada ómir súrip jatyr, zań aıasynda ózderiniń ǵıbadathanalarynda ýaǵyz-nasıhatyn aıtady. Ǵıbadathanalardan tys qoǵamdyq oryndarda ýaǵyz-nasıhat júrgizbeıdi. Buǵan zań boıynsha tyıym salynǵan.
– Áńgimeńizge rahmet!