Ǵalamtor ómirimizdiń bir bólshegine aınalǵany anyq. Kúnimizdiń jartysy áleýmettik jelide otyrýmen ketedi. Aqparat alamyz, qyzyqty beınejazbalar kóremiz, ómirimizdegi mańyzdy sáttermen bólisemiz. Alaıda, altyn ýaqytymyzdy bos ketip jatqany ótirik emes. Ýaqyt joǵaltqannan bólek, arzan dafomınniń qurbany bolýdamyz.
Qazirgi ýaqytta áleýmettik jeli ómirimizden oıyp turyp oryn aldy. Adamdardyń bir-birimen sóılesýi azaıdy. Gadjetke telmirip, aınalamyzdaǵy zattardy baıqamaı qalyp jatamyz. Adamdar bir oqıǵa bola qalsa, kómektesýge asyqpaıtyn bolǵan. Birinshi oıǵa keletini telefonǵa túsirip, jelige salý. Adam áleýmettik jeliden alǵan emosıasyn qaıta alý úshin kiredi. Áleýmettik jelide otyryp, ol jerdegi aqparat qanshalyqty unasa, soǵurlym kóp ýaqytyn sonda ótkizedi. Iaǵnı, áleýmettik jeliden basqalardyń baqytty ómirin kóredi, qyzyǵady. Odan soń óziniń ómirine kóńili tolmaı psıhologıalyq aýytqýy paıda bolýy múmkin. Bunyń saldarynan shynaıy álem men áleýmettik jeliniń ara-jigin ajyrata almaıtyn jastarymyz qalyptasýda.
Álem halqynyń 76 paıyzy áleýmettik jelimen «tynys alady» desem artyq etpes. Adam mıynyń múmkindigi sheksiz. Al, ǵalamtor onyń jumysyn buzýy ábden múmkin. Ǵalymdardyń aıtýynsha áleýmettik jeliden alǵan jaǵymdy emosıalar «arzan dofamın» dep atalady. Árkez adam ózine unaıtyn pikirdi kórgen kezde mıda rahat, lázzat alý sezimine jaýapty júıke talshyqtary titirkenedi.
Áleýmettik jeliden aqparattyq toıymsyzdyq paıda bolady. Qaıta-qaıta kirip jańa aqparatty kórýge áýes bolyp turady. Bul nárseniń saldary mıdyń sharshańqy jumysyna alyp kelýi ábden múmkin. Balalarymyzdyń jastaıynan ǵalamtor tárbıeleýde. Ata-analar balanyń bolashaǵy jaıynda oılansa deımiz. Besikten beli shyqpaı jatyp áleýmettik jelige táýeldi bolý qorqynyshty jaǵdaı. Osy oraıda, áleýmettik jeliniń qoǵamǵa tıgizer yqpaly qandaı ekenin anyqtadyq.
Áıgerim Serikqyzy, pedagog-psıholog:
Áleýmettik jeli bala psıhologıasyna tóngen qaýip
Qazirgi ýaqytta mektep oqýshylaryna áleýmettik jeliler keri áserin tıgizýde. Balalardyń qyzyǵýshylyǵy men sengishtigi joǵary bolady. Olar kórgenin qaıtalaýǵa qumar keledi. Vırtýaldy ómir balalardyń kóńilin tolyqtaı aýlaýda. Sabaq úlgerimderiniń tómendeýine birden-bir sebep. Áleýmettik jeliniń oqýshylarǵa áser etip jatqanyn bilý qıyn emes. Tıktok jelisinen kórgenin, estigenin qaıtalap júrgeninen-aq baıqaı alamyz. Bir-birine «trendtegi» júrgen mádenıetsiz sózderdi aıtyp jatady. Iaǵnı, bul faktor bala psıhıkasyna óte zıan. Tipti, bolashaq mamandyqtaryn jelimen baılanystyrýda. Birneshe kún buryn meniń qabyldaýymda bir oqýshy boldy. Besinshi synyptyń oqýshysynyń armany «bloger» bolý eken. Aıtýynsha, sabaqty da sol sebepti de oqymaıdy. Bul jerde bir neni kóre alamyz? Oqýshylar kúnnen kúnge erinshek bolyp barady. Bar qyzyǵýshylyǵy áleýmettik jelimen baılanysty. Biz máseleniń sheshimin tárbıeden kóremiz. Ata-ana kúndelikti balany qadaǵalaýy mańyzdy. Balanyń ǵalamtordan ne kórip, kimmen sóılesip júrgenine mán berý kerek. Sonymen qatar, balanyń telefonyn qadaǵalaıtyn arnaıy baǵdarlama engizip qoıǵan jón bolady. Áleýmettik jeliler balanyń psıhıkasyna áser etetini anyq.
Jánerke Murat, stýdent:
Maımylǵa berilgen banan
Kúndelikti bir qalypty súrip jatqan ómirimizdiń máselesi qolyna «smartfon» ustaǵandardyń bárine ortaq. Qazir tom-tom bolyp jatqan kórkem ádebıetti bireýin túsinip oqýym úshin, kem degende bir aı kerek. Kitap oqyp bastaǵan alǵashqy 5-10 mınýtta ózime kerek lázzát garmonynyń bólingenin sezbesem, kitap betin jabýym tez. Sebebi men áleýmettik jeliden 5-10 mınýtta «dofamın» alyp úırenip qalǵanmyn. Saǵattap otyryp fılm qaraı almaımyn. Sebebi, fılmniń qysqa ári, qyzyq jerlerin ǵana kórý yńǵaılyraq. Men dostarymmen uzaq ýaqyt bir taqyrypty talqylaý ońaı emes. Sebebi kóptegen qysqa-nusqa sóıleıtin, ekspertterdiń beınejazbasyna úırenip qalǵanmyn. Buǵan sebep arzan dofamınge táýeldi bolyp qalý. Jaqynda ǵalymdar shımpanzege eksperıment jasaǵanyn oqydym. Olarǵa kýbık rýbıktyń ońaı formasyn quraýdy úıretken. Ár quraǵan saıyn syıǵa banan berip otyrǵan. Eksperıment maqsaty barlyq proses barysynda mıdyń lázzát garmonynyń qaı sátte kóbirek bólinetinin anyqtaý. Ǵalymdardyń boljaýynsha «dofamın» garmony, maımylǵa banan bergen kezde bólinýi kerek bolǵan. Alaıda, garmon kýbık-rýbıkty jınap bolǵan sátte kóp bólingen. Bul sapaly dofamın ekenin kóre alamyz. Shımpanze mıyn iske qosty. Banandy alǵan kezde de dofamın bólindi, biraq ol sapasy jaǵynan báseńdeý. Dofamınge sıpat bersek. Shımpanzege banandy jaı beretin bolsaq, biraz ýaqyttan soń, ol kýbık rýbıkten jalyǵady. Óıtkeni, ol “banan” degen daıyn ónimge úırenip qaldy. Dámdi asty arzanǵa alǵannan keıin shımpanze kýbık-rýbıkty jınap, mıyn qınaǵysy kelmeı qalady. Bul-dofamın shuńqyry. Kóp adam shaldyqqan aýrý. Aqparattyń sapasyna qaramaı, barlyǵyna úlgergimiz keledi. Alaıda, biz dál qazirmen ómir súrýdi umytyp, jeńil ári sapasyz ómirge úırenip qalǵandaımyz.
Eńlik Bolatbek, mobılograf:
Áleýmettik jeli ýaqyttyń qas jaýy
Qazirgi ýaqytta ǵalamtorsyz ómir súrý múmkin bolsa da, óte qıyn. Jeke óz basym áleýmettik jelige kóp ýaqyt jumsaımyn. Qazir «mobılograf», «SMM» salasynda qyzmet etemin. Kúnimniń kóp bóligin áleýmettik jelide ótkizemin. Sol arqyly tabys tabamyn, ózimdi damytamyn, basqalarǵa kómektesimin. Internet bolmasa ómirim qıyn bolatynyna senimdimin. Sebebi, jumystyń bárin onlaın túrde istep úırenip qalǵanmyn. Jalpy aıtqanda, áleýmettik jeliniń paıdasy kóp. Bireýler nanyn tapsa, endi bireýlerdiń ómir saltyna aınalǵan. Tanymal bolý biz oılaǵannan da tez. Keıbireýler áleýmettik jelide kásibin domalatýda. Árıne ýaqytyńdy qadaǵalaý qajet. Áıtpese, áleýmettik jeli altyn ýaqyttyń qas jaýyna aınalýy ábden múmkin. Bálkim, ǵalamtor bolmaǵanda ómirim qyzyq emes bolar-ma edi. Sebebi, janymda telefonym bes mınýt bolmaı qalsa, nesterimdi bilmeı ketemin.
Nursulý Ýtjan, kóp balaly ana:
Balany ózimiz tárbıeleıik
Buryndary ǵalamtor joq kezde ómirdi qalaı súrdik. Jańalyqtyń barlyǵyn gazet, radıo, teledıdar arkyly biletinbiz. Al qazirgi zamanda ǵalamtorǵa da úırenip qaldyq. Dúnıe júzindegi bar jańalyqty áleýmettik jeliden bilip otyrmyz. Balalarǵa telefondy sabaq oqyǵan kezde ǵana berýge bolady. Qalǵan kezde, jylasa da berýdiń qajeti joq. Sebebi, ǵalamtor balanyń oılaý qabiletin, til baılyǵynyń damýyn tejeıdi. Kózdiń kórý qabileti nasharlaıdy. Bar bos ýaqytyn gadjetke jumsaıdy. Balanyń jasyna laıyqty emes aqparat kóp. Psıhıkasyny keri áserin tıgizedi. Ǵalamtordan alǵan bilim tez umytylady. Balanyń tili kesh shyǵýyna de sebep osy. Bir jasqa tolmaı jatyp telefon berý qaýipti. Ata-analar balalaryna zıanyn tıgizip otyr. Kishketaıynan gadjetke áýes bolý armansyz, maqsatsyz bala qalyptastyrady. Al bizdiń bolashaǵymyz bilimdi jastar. Sondyqtan, tárbıeni besikten bastaǵanymyz jón bolar.
Túıin.
Áleýmettik jeliniń adam ómirinde aıryqsha orny bar. Paıdaly jaqtary kóp bolǵanymen, zıany jaıynda da umytpaǵanymyz jón bolar. Altyn ýaqyttyń qadirin bilip, qazirgi ýaqytpen ómir súrip úırengen durys. Áleýmettik jeliniń júıesi ýaqytty urlaýǵa baǵyttalǵan. Ózine qaıta-qaıta kirýge tartatyndaı psıhologıaǵa ıe. Jaqyndarymyzben vırtýaldy ómirde emes, shynaıy ómirde baılanys quraıyq.