Ońtústik Kavkaz aımaǵy udaıy iri kúshterdiń nazarynda bolyp keldi. Qazir de bul aımaq óziniń geostrategıalyq mańyzyn áıgileýde. Patshalyq Reseıden keıin Keńes Odaǵynyń bul aımaqta óz baqylaýyn ornatýy ózge iri kúsh ortalyqtarynyń Ońtústik Kavkazǵa umtylysyn bir ǵasyr kóleminde toqtatyp turdy. Biraq qazir jaǵdaı ózgerý ústinde. Taýly Qarabaq soǵysy uzaq ýaqyt jabylyp qalǵan qazannyń qaqpaǵyn qaıta ashqandaı boldy. Búgingi jaǵdaıdan qaraǵanda Ázerbaıjan óziniń ulttyq múddesin alǵa jyljytyp, tarıhı enshisin qaıtaryp alǵanǵa uqsaıdy. Degenmen, tutas aımaqtyń bolashaǵynan qaraǵanda tartystardyń tamyry áldeqaıda tereńde jatyr.
«Turan áleminiń ortasyna túsken ótkir syna»
Eger biz batystyq basylymdardyń Taýly Qarabaqqa qatysty aqparattaryn saralasaq, tarıhı ádilettilik máselesinde basym kópshiligi Armenıaǵa yqtaı jaldap jazatynyn kóremiz. Negizinen Keńes Odaǵy qurylǵannan keıin Ońtústik Kavkazdyń Stalın sheshimimen qaıta bóliske túskenin alǵa tartady. 95 paıyz halqy hrıstıandyq armándardy yǵystyryp, ázerbaıjandardy kúshtep ornalastyrǵan degendi ýáj etedi. Shamalaýymyzsha, bul arada batystyq avtorlar armándardy álimsaqtan Qap taýynyń kúngeıinde paıda bolyp, sol jerde ǵasyrlar boıy otyrǵan halyq dep sanaıtyn bolsa kerek.
Tarıhqa tym tereń tartpasaq ta, budan týra bir ǵasyr buryn armándar hrıstıandyq Batys áleminiń úmitin jaqqan edi. Olar muny qıyrdaǵy kúnshyǵystan Kishi Azıaǵa deıin tutasyp jatqan Turan áleminiń ortasyna túsken ótkir syna qatarynda qabyl aldy. Aıtalyq, 1919 jyly áıgili amerıkalyq dıplomat Djeıms Ý. Jerard Vashıngtonnyń nazaryn Ońtústik Kavkazǵa aýdarýǵa kúsh salǵan. Ol AQSH-tyń Germanıadaǵy elshisi bolyp turǵan tutsa amerıkalyq iri basylymdarǵa maqalalar jarıalap, «Armán memleketi – pantúrkilik ambısıanyń keńeıýin toqtatatyn jalǵyz tosqaýyl» dep jar salǵan. Ol Orta Shyǵystaǵy geostrategıalyq múddelerin alǵa jyljytýda Ońtústik Kavkaz aımaǵynyń mańyzyn eskerte otyryp, «tek Armenıa ǵana túrikterdi qamaýǵa ala alady» degen oıdy ortaǵa salǵan. Árıne, onyń bastamasy birden AQSH-tyń aımaqtaǵy ustanymyna aınalǵan joq. Birer jyldan keıin AQSH Memlekettik departamentiniń arnaıy esebinde bul kózqarastar túrli jaǵynan tolyǵyp qabyldandy. Onda: «Armenıa Kavkaz arqyly ǵana emes, sonymen qatar Qytaıdan Kishi Azıa jaǵalaýyna deıin sozylatyn ıslam memleketteriniń berik tizbegin qurý jolyndaǵy jalǵyz kedergi sanalady» delingen.
Mine, bul jaǵdaılar sol kezdegi amerıkalyq saıasatkerlerdi Armenıaǵa tek gýmanıtarlyq maqsattarmen ǵana emes, ulttyq múdde turǵysynan nazar aýdarýǵa ıtermelegen. Árıne, ol kezde bizdi qamtyǵan eýrazıalyq alyp aımaqta pantúrkilik, panıslamdyq úrdister irgeles iri kúshterdi alańdatarlyq deńgeıde bolǵany ras. Biraq búgingi jaǵdaı ótken ǵasyrdyń bas shenimen salystyrǵanda múlde basqasha.
Ǵasyrlyq qursaýdan sańylaý tabý
Bir anyǵy, túrki memleketteri Reseı men Iran Kavkaz aıdynynda negizgi oıynshyǵa aınalýdan buryn tutasyp jatty. Jáne qazirgi jaǵdaıdan qaraǵanda álsiz bolsa da ıntegrasıalyq qadamdar jasalýda. Ýaqyt óte kele bul da iri kúshterdiń nazaryna ilineri sózsiz. Kavkazdyń ońtústiginde ázerbaıjandardyń basymdyqqa ıe bolyp, aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaıǵa áser etetinin saıasattanýshylar men konflıktologtar erterek boljady. Mysaly, Zbıgnev Bjezınskıı óziniń áıgili «Uly shahmat taqtasy» (1997 j.) atty eńbeginde Ońtústik Kavkazdyń qazirgi jaǵdaıyn naqty boljaı alǵan. Tipti ol Ázerbaıjannyń iri kúshter arasynda kimder tarapynda bolýy Orta Azıa elderiniń ulttyq múddesine túbegeıli áser etetinin kórsetkeni bar. Bjezınskıı ásirese Ázerbaıjannyń Orta Azıa men Eýropa naryǵyn mol energıa resýrsymen toltyrýdaǵy mańyzyn aıryqsha ataǵan.
«[Ázerbaıjan] bul Kaspıı teńizi baseıniniń jáne Orta Azıanyń baılyq toly ydysynyń tyǵyny ispetti. Eger Ázerbaıjan tolyǵymen Máskeýdiń baqylaýynda bolsa, onda Orta Azıa elderiniń táýelsizdigin is júzinde esh máni joq uǵym retinde qarastyrýǵa bolady», – degen Z.Bjezınskıı. Naqty jaǵdaı atalǵan saıasattanýshynyń kózqarasymen bútindeı sáıkes kele bermeýi de múmkin. Biraq Ońtústik Kavkazdaǵy ózgeristerdiń bizdiń geosaıası aımaq úshin jasaıtyn yqpaly zor. Bul jaıynda buǵan deıin de aıtqan edik.
Qap taýynyń kúngeı betindegi jańa ózgeris belgili deńgeıde Orta Azıanyń geostrategıalyq qamaýyn jeńildetti. Reseı, Qytaı, Iran syndy Azıanyń iri kúshteri arasyndaǵy aımaq úshin ǵasyrlyq qursaýdan sańylaý tabý osy aımaqtyń bolashaq baıandy damýy men saqtalýynyń mańyzdy sharty. Árıne, aımaq elderi óziniń beıbitsúıgish, turaqtylyqty qoldaýshy, BUU-nyń ortaq erejelerin qorǵaýshy ustanymynan aınymaýy da óz aldyna óte mańyzdy.
Aımaq bolashaǵy men múddesi mańyzdy
Donald Tramp tusynda Vashıngton men Ankara qarym-qatynasy salqyndap ketti. Uzaq ýaqyttan beri eki el dıplomatıasyndaǵy keıbir qalyptasqan dástúrler buzylǵandaı boldy. Batystyq keıbir avtorlar Túrkıanyń sońǵy 20 jyldaǵy syrtqy saıasatyn Turannyń birtutas beldeýin qalyptastyrýdy jedeldetti dep qaraıdy. Bul kózqaras shynaıy jaǵdaıǵa sáıkes kelmeýi de múmkin. Orta Azıa elderi Turan álemimen syrtqy ambısıasyz, tek óziniń ulttyq múddesin qamtamasyz etý turǵysynda, mádenı-gýmanıtarlyq, ekonomıkalyq qadamdardy ǵana damytyp keledi. Alaıda, keıbir Batys saıasatkerleri jaǵynan Turan áleminiń qaıta oıanýy qazirgi Reseı faktoryna baılanysty kóleńkede qalyp kele jatqanyn emis-emis sóz ete bastady. Shyndap kelgende, Batystaǵy iri kúsh ortalyqtaryn bul ıntegrasıanyń bolashaǵy alańdatýy da múmkin.
Qazirgi kúrdeli halyqaralyq jaǵdaı keıbir tarıhı múmkindikterdi bere otyryp, aldaǵy uzaq bolashaqtyń qalybyn quryp jatyr. Qap taýyndaǵy qaıta qalyptanǵan keıbir erejeler munyń bir dáleli syndy. Degenmen, Orta Azıa elderi óziniń tutas álemdik beıbitshilik pen turaqtylyqqa jarshy, adamzattyń ortaq qundylyqtaryna qoldaýshy ekenin tanyta túsýi kerek. Bul osy aımaqtyń aldaǵy bolashaǵy men ondaǵy elderdiń ulttyq múddesi úshin mańyzdy bolmaq.