Álem moıyndaǵan uly qolbasshy

Jeńis merekesine – 80 jyl

Qazaq áskerı ǵylymynyń atasy Baýyrjan Momyshulynyń eshkimge uqsamaıtyn áskerı óneri men soǵys júrgizýdiń teńdessiz taktıkasyn tórtkúl álemniń áskerı mamandary túgeldeı moıyndady. Onyń «Máskeý úshin shaıqas», «Volokolamsk tas joly», «Qanmen jazylǵan kitap» (Soǵys psıhologıasy) degen eńbekteri jaýyngerlik ónerdiń altyn qazynasyna aınaldy. Áskerı ǵylymǵa negizdelgen bul kitaptarda urys taktıkalary, qorǵanys shepteri, tosyn shabýyl jasaý, áskerı aıla-tásil, temirdeı tártip, patrıottyq tárbıe, soǵys psıhologıasy túgeldeı qamtylǵan. Kýba, Nıkaragýa, Izraıl, Polsha, Bolgarıa, Vengrıa, Chehıa men Slovakıa memleketteri batyrdyń eńbekterin memlekettik oqý baǵdarlamasyna engizip, áskerı pán retinde oqytyp, sarbazdarmen jumys júrgizýde tárbıe quraly retinde paıdalanyp keledi. Izraıldegi áskerı ýchılıshede «soǵys psıhologıasy» – áskerı-teorıalyq pán. Ofıser shenin alatyndar osy pán boıynsha synaq tapsyrady. Qazaqtyń qaharman uly: «Óz elin maqtanysh etpeý – satqyndyqpen teń» degen. Al biz qashan Momyshulynyń eńbekterin áskerı oqý quraly retinde memlekettik baǵdarlamaǵa engizemiz?!

TAPQYR BASSHY

Qazaq – jylqy ústinde ómir súrip, joryqqa shyǵyp, at jalynda uıyqtaǵan uly dalanyń urpaǵy. Osy ór mineziniń arqasynda bizge ulan-baıtaq jerdi amanat etip, mu­raǵa qaldyrdy. Qazanatty qanat qylyp, dúnıeni dúr silkindirgen babalarymyzdyń jaýyngerlik san túrli taktıkalary men aıla-tásil­derine tótep bere alatyn jaý bol­maǵan. Onyń ishinde bizdiń bi­letinimiz de, bilmeıtinimiz de kóp. Jaratylysynan dara týǵan, bo­ıynda san ónerdiń ushqyny bar, baba jolyn ózine murat etken Uly qolbasshy Baýyrjan Momyshuly Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta tek qana qarý-jaraqpen qarýlanbaı, ata-baba jolynyń jaýyngerlik taktıkasyn tıimdi qoldana bildi. Baýyrjan Momyshulynyń eńbek­terin oqyp otyryp, onyń babala­rymyzdyń «kóz aldaý», «aı qora­landy», «qoıan qashty», «tulma», «mońǵol dıirmeni» syndy san túrli tásilderdi erkin meńgergenin anyq kórýge bolady. Ol shaıqas alańyn­da maıdangerlerge urys óneri tek qana atys-shabystan ǵana turmaı­tynyn talaı márte dáleldep berdi. Jaýdy jeńý úshin úlken ádis-amal kerek. Bul áreket – adamdy kóp shyǵynǵa ushyratpaı, aman alyp shyǵýdyń ǵajap tásili. Osy áskerı ónerdiń arqasynda babalarymyz alyp zeńbirekpen, muzdaı qarýmen, myltyqpen jasaqtanǵan jońǵar­lardy naızanyń ushy, qylyshtyń júzi, doıyr qamshymen, shoıyn bas shoqpar men uly jeńisterge jetkizip, kózin qan talaǵan dushpa­nyn jer betinen joıyp jiberdi. Qazaq halqynyń erlik pen batyr­lyqqa toly tarıhyn biletin ba­talon komandıri jetik strateg, asqan taktık, tamasha psıholog bolǵandyqtan shaıqas alańynda betpe-bet kelgen talaı ajaldyń betin qaıtaryp, kezikken qıyndyq­ty asqan sheberlikpen, úlken dana­lyqpen sheship, talaı ret jaýyn­gerlerin jaý shebinen aman-esen alyp shyqty. 

Halyq qaharmany 1941 jyl­dyń qyrkúıek aıynan bastap, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qaty­syp, general-maıor I.V.Panfılov basqarǵan áıgili dıvızıasynyń quramynda Batalón komandıri boldy. Aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly Máskeý úshin shaıqasta 207 ret urysqa qatysty. 1941 jyl­dyń 16–18 qarasha kúnderi vermah­tyń Máskeý baǵytynda ekinshi márte jasaǵan joryǵy kezinde aǵa leıtenant Momyshuly basqarǵan batalón dıvızıadan qashyqta, Matronıno derevnásynyń janyn­da Volokolamsk tas jolynda asqan erlikpen urys júrgizdi. Bilikti kombattyń basshylyǵynyń arqa­synda 3 kún boıy az áskermen fa­shıster qorshaýynda qalǵan batal­on muzdaı qarýlanǵan jaý shabýylyn toıtaryp, urysqa qabi­letti jaǵdaıda qorshaýdy buzyp shyqqanda Keńes Odaǵynyń ásker basshylary qazaq qaharmanyn eriksiz moıyndap, tańdaı qaqqany bar. 

ATY AŃYZǴA AINALDY

Baýyrjan Momyshuly – áskerı pedagogıka men áskerı psıhologıa ǵylymyna baǵa jetpes mura qal­dyrǵan dara tulǵa. Erlik pen órlik­ke toly A.Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitaby nemis, cheh, evreı, aǵylshyn, fransýz tilderine aýda­ryldy. Bul shyǵarmany sarbazda­rynyń boıyna patrıottyq rýh da­rytatyn jalyn desek bolady. Batyrdyń áskerı óneri sonaý ǵun, saq, túrki taıpalarynyń kele jat­qan áskerı tásilderiniń jıyntyǵy. Ejelden attyń qulaǵynda oınap, uly dalanyń qyr-syryn meńgergen babalardyń jolymen júrgen she­ber qolbasshynyń aqyly men tap­qyrlyǵyna urys alańynda gene­ra l-maıor Ivan Vasılevıch Panfılov ta talaı márte tańqa­lyp, tamsanǵany bar. Moıseı ul­dary Izraıl memleketin qurarda qazaq ulynyń áskerı taktıkasyn ustanýǵa beldi bekem býdy. Muny Izraıldik tarıhshy Aron Ilıch Shneer Reseı prezıdenti Vladı­mır Pýtınniń Kremlde Búkilre­seılik konferensıaǵa qatysýshy­larmen kezdesýinde úlken maqtanyshpen aıtqanyn barsha álem jurty kórdi. Ol: 

– 1946 jyly Aleksandr Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitaby ıvrıt tiline aýdaryldy. Jańa Iz­raıl memleketi qurylýda bul ki­tap Izraıl armıasynyń árbir ofıserine qarý-jaraqpen birge beriledi. Bul tek oqý quraly ǵana emes, sonymen qatar is-áreketke nusqaý boldy. Izraıl armıasy bas shtabynyń basshysy bolǵan general Mota Gýr rota komandıri bolǵan kezindegi bir oqıǵany by­laısha sıpattaıdy: «Men boılaryn úreı men qorqynysh bılep, urys­tan qashyp ketken sarbazdardy sherý alańynda sapqa turǵyzyp: «Volokolamsk tas joly» kitaby­nyń bir taraýyn oqýǵa kiristim. Onda «Jas sarbaz, siz ózińizdi urys pozısıalaryn tastap ketip bara­myn dep oılaısyz ba, joq, siz Ota­nyńyzdy, Máskeýdi jaý qolyna tapsyryp ketip barasyz!» degen jerine kelgende toqtap, jaýynger­lerdiń júzine úńilgende, olar boı­laryndaǵy qoqynysh sezimin jeń­genin baıqadym.

TARIH TAǴYLYMY

Mine, tarıh taǵylymy. Bul – naǵyz erlik pen qaharmandyq úlgisi. Uly qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń patrıottyq rýhy­men sol kezdegi jas Izraıl áskeri tárbıelendi», – dep, general úlken maqtanyshpen estelik qaldyrǵan. Osydan artyq qandaı moıyndaý bolmaq?!

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jeńis pen jalaýyn jelbiretkennen keıin de ult batyrynyń dańqy mu­hıt asyp, sonaý Kýbaǵa deıin jetti. 1492 jyly Hrıstofor Kolýmbtyń ashqan Kýba aralynyń batyr ulda­ry azattyq jolynda kúresip, Ispa­nıadan táýelsizdigin alǵan eldiń biri ekenin tarıhtan bilemiz. Mine, osy Kýba memleketiniń basshylary Baýyrjan Momyshulyn ofıser­lerge dáris berý úshin óz eline sha­qyrtyp, áskerı taktıkalaryn kú­sheıtip aldy. Bul jaıynda biz ǵalym, Baýyrjantanýshy Mamyt­bek Qaldybaıulynyń qaldyrǵan jazbalarynan jaqsy bilemiz. Onda ult batyry óziniń Kýbadaǵy sapary jaıynda bylaısha baıandaıdy:

– Kýbalyqtar meni Kýbanyń memlekettik ánuranymen qarsy aldy. «Sovet Odaǵynyń batyry – Baýyrjan Momyshulyna jalyndy sálem!» degen qyzyl matany kózge túser jerge ilip qoıypty. Túrli áserı bólimderde kezdesýde bol­dym. Kýba ofıserlerine dáris oqyp, olardyń suraqtaryna jaýap berdim. Ońasha sóılesip otyrǵany­myzda, Kýba Qorǵanys mınıstri Raýl Kastronyń: «Qymbatty Baýyrjan, ózińizdi úıińizdegideı sezinińiz» degen lebizin estisimen men galstýgymdy sheship, taltań- taltań basyp, bir kresloǵa ildim. Kostúmimdi sheship, kelesi kresloǵa ildim de, kózimniń qıyǵymen Raýl Kastroǵa qaradym. Ol qabaǵyn shytyp, jaqtyrmaı qaldy.

Men birden: «Siz maǵan ózińizdi úıińizdegideı sezinińiz» dedińiz ǵoı. Men ózimdi úıimdegideı sezinip edim, jaqtyrmaı qaldyńyz. Joq, men ózimdi qonaq retinde sezinemin» dep galstýgymdy moınyma taǵyp, kostúmimdi qaıta ústime kıgenimde, Raýl Kastro aqtaryla kúlip:

– Siz aýdıdorıany birden baý­rap alady ekensiz, munyńyzdyń qandaı qupıa-syry bar?», – dedi.

– Meni synamaq oıdasyz ǵoı. Synasańyz, synańyz! Sóıleýshi kisi kókeıkesti máseleden aýytqyp, mańyzsyz usaq, burynnan jurtqa belgili jaılardy sóz etip tyńdaý­shysyn jalyqtyryp almaýy kerek. Men óz tájirıbemde adamdar sezimine umytylmas áser etip, oıy­na oı qosatyn eń mańyzdy detal­darǵa, epızodtarǵa erekshe kóńil bólemin. Menińshe tyńdaýshy jú­regin jaýlap alýdaǵy eskerer eń basty másele shabyttana, rýhtana bilý. Aqyn shabyttanbaı, rýhtan­baı el júregin eljireter jyr jaza almaıdy. Sheshen shabyttanbaı, rýhtanbaı tapqyr sheshen sóıleı almaıdy dep jaýap berdim. Ol jaýabyma rıza boldy-aý deımin, qolymdy qushyrlana qysty.

Kýbaǵa týrıs retinde 10 kúnge bardym. Raýl Kastro Sovet Odaǵy Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy Nı­kıta Sergeıuly Hrýshevke telefon soǵyp, Kýba áskerılerine dáris oqý úshin taǵy bir aıǵa qaldyrýyn ótinip, ruqsat aldy. Men bir aıdyń kóp ekenin, dárisimdi 20 kúnde oqyp úlgeretinimdi aıtyp, 20 kúnge qalý­ǵa kelisim berdim». Bul áńgimeden kýbalyqtardyń Baýyrjan batyrǵa degen qımastyq sezimderin kórýge bolady.

Osy sapar jaıynda Mamytbek Qaldybaıuly Kýba gazetterinde, jýrnaldarynda batyrdyń fotosý­retteri, sóılegen sózderi jarıa­lanǵanyn jazady. Baýyrjan ata­myzdyń soǵys taktıkalary Kýba, Izraılde ǵana emes, basqa da el­derdiń áskerı oqý quraldaryna engizildi. Bul tarıhı derekter Baýyrjan batyrdyń ótken tarıhy­myzdaǵy álemdi aýzyna qaratqan Attıla, Shyńǵys han sıaqty qol­basshy bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Al qazirgi bizdiń ásker áli kúnge qolda bar asyl qazynamyzdy halyq ıgiligine aınaldyra almaı otyrǵa­ny eldigimizge úlken syn. Baýyr­jan Momyshuly Sovet Armıasy Bas shtabynyń Joǵary áskerı aka­demıasyn bitirip, Áskerı-pedago­gıkalyq jumyspen aınalysyp, Sovet Armıasy áskerı akademıa­synda sabaq beredi. Mine, jer-ja­handy dúr silkindirgen alyp ımpe­rıany óziniń aqyl-parasatymen moıyndatqan batyrymyzdy biz áli kúnge óz deńgeıinde baǵalaı almaı kelemiz.

BATYRDYŃ ÓSIETİ

Baýyrjan Momyshuly shyǵar­malary jastarǵa áskerı-patrıot­tyq tárbıe berýdiń tamasha úlgisi. Onyń ár qanatty sózi adamdy rýh­tandyrady, boıyńa alaýlaǵan ja­lyn beredi. Máselen, myna qanatty sózderden tebirenbeıtin adam, eljiremeıtin júrek joq:

«Ómirde jaltaq bolmańdar, bi­reýdiń aýzyna qaraılap, sonyń aıtqanyna kónip, aıdaýynda júrýdi izettilik eken dep jańsaq túsinbeń­der. Úlkenniń aıtqanyn eki etpeý, sózge toqtaý – syılastyqtyń, ádeptiliktiń álippesi ekeni ras. Bi­raq tek sonymen shektelip qalýshy­lyq jas adamǵa paıda bermeıdi. Oǵan qosymsha ózińniń kisiligiń, jol biler azamattyǵyń bolý kerek. Áıtpese, bireýdiń aıtqanyna kónip, aıdaýymen júrý nemese «baryp kel, alyp keldiń» adamy retindegi qolbala bolý jasqanshaqtyqqa, kiriptarlyqqa ushyratady».

«Ashý-yzamen emes, aqyl-para­satpen úıret, meıirimdilikpen, yn­ta-yqylaspen úıret, biraq jónsiz maqtama, orynsyz jekip sókep, dattama, qoıanshyǵy ustaǵan adam­daı qur bosqa aıqaılap, baqyrma. Oryndy jerde qatal bol. Qataldyq ádil bolsyn, eshýaqytta sarbazdyń boıyndaǵy adamgershilik sezimine, namysyna tıip qorlamaıtyndaı bol!».

«Men Otanymdy súıemin, ol úshin janymdy beremin», – degen jaı kúmpildegen sóz emes. Óz jerin súıý naqty ispen dáleldenedi. Meniń ómirden toqyǵanym: Otanǵa degen súıispenshilik ata-anańa, baýyryńa, týyp-ósken aýylyńa, qalańa, óz ultyńa degen mahabbat­tan bastalady. Óz aýylynyń tasyn qadirlemegen basqa aýyldyń taýyn da syılaı almaıdy. Halyqtar ara­syndaǵy qasıetti dostyq osy sezimnen bastalady». Qazaqta «Ás­keri myqtynyń saǵy synbaıdy» deıdi. Sondyqtan elimizdegi jas­tardyń boıyna patrıottyq sezim uıalatýda Otanymyzdyń abyroıly uldary jaıynda keshter, sharalar ótkizýdi halyqtyq deńgeıge kóte­rýimiz kerek.

Baýyrjan Momyshuly qorqynysh pen qorqaqtyq jaıynda bylaı deıdi: «Naǵyz qorqaqtyq ólimnen qorqý emes, sol saǵatta bolyp jatqan qıyndyqty, shyndyqty jasyrmaı aıtýdan taısaqtaý, jaýapkershilikti ózine almaı basqa bireýge aýdarý. Soǵysta odan ótken qaýipti, odan ótken qaterli nárse joq. Mundaı qorqaqtyqtyń arty bireýdiń qymbat ómirin qıýmen, qurbandyqqa jol berýmen aıaqtalady». Iá, qorqaqtyqtyń arty satqyndyqqa aparady. Al ár memlekettiń el irgesi myqty, qorǵany kúshti bolýy úshin – ójet, batyl, batyr, erjúrek urpaq tárbıeleýi basty mindet.

«Almaty-akshamý», №1 (6563) 7 qańtar, 2025 jyl