Bıyl kúmis kómeı ánshimiz Roza Baǵlanovanyń týǵanyna – 100 jyl!
Áleýmettik jelilerde Roza apamyzdyń ónerin dáripteý maqsatynda túrli heshtegter paıda bola bastady. Qala berdi, jastardyń arasynda tanymaldyqqa ıe Tık-tok áleýmettik jelisinde eski ánder jańa mýzykaǵa naqyshtalyp aıtylyp júr. Bul – qýantarlyq jańalyq. Sebebi, áýenderdi alys-jaqyn sheteldiń azamattary da uıyp tyńdap, óz sezimderimen bólisýdi umytpaıdy. Sondaı- aq, tanymal tulǵalar ánmen úndesetin beınerolıkterin júkteýde. Osy rette Roza Baǵlanovanyń shyrqaǵan áýenderiniń tarıhyna sholý jasaǵan edik.
«JADYRASHY, NAZDANSHY, ERKELESHİ»...
Qaıtalanbas ánshi ǵumyrnamasynda ózine arnap jazylǵan ánder týraly: «Elý jyldan asa ýaqyt boıy sahna tórinde talaı ánderdiń tusaýyn kestim: «Aqkógershin», «Meniń Qazaqstanym», «Beıbitshilik týy berik qolda», «Jasasyn, sovet halqy!», «Aqmańdaılym», «Jan qushtarym», «Týǵan aıdaı», «Qaıyqta», «Marjan qyz», «Jaılaý áni», «Mahabbat válsi», «Aınalaıyn», «Asyl arman», «Aıaýlym, armanymdaı asylym eń», t.b. ánderdi tyńdaýshy halyq alǵash ret meniń oryndaýymda tyńdady», – degen eken. Rasymen-aq, keńes zamanynda qazaq áıelderiniń arasynda erjúrektiligi men ánshiligin qatar alyp, soǵys kezinde de shyrqata án salǵan Roza apamyzdyń ónegeli ómir joly bárimizge aıan. Shámshi aǵamyzdyń «Aqmańdaılym», «Aqsuńqarym» ánderi bizdiń qulaǵymyzda Roza apaıdyń oryndaýynda máńgi saqtalady. Endigi kezekte sol ánniń tarıhyna toqtala ketsek. «Kók maısa Alataýdyń bókterinde, Gúl terdik jastyq shaqtyń kókteminde» dep bastalatyn óleń joldaryn kórnekti aqyn Muzafar Álimbaev jazǵan. Ánniń mátinine kóz salsańyz, sol kezderdegi er-jigittiń minezdiligin, sulý qyzdy «Baltańdaılym» dep erkelete otyryp, óz júreginiń qalaýyn bildirgen sátterin baıqatady. Óleń estigen qulaqqa jeńil, romantızmge toly, ásirese, yrǵaǵymen shoqaqtaıtyn válske saıma-saı. Qaıyrmasynda keltiriletin «Jaqsylyqtyń joq sáýlem, erte-keshi, Jadyrashy, nazdanshy, erkeleshi» degen tustary uıań qazaq qyzdaryna qylyqtaryńdy kórsetshi degendeı. Osyndaıda «Qyz qylyǵymen kórikti» degen sózder oıǵa oralady. Qazirgi ýaqytta bul sózderdi qarapaıym áńgimede de kórnekilik retinde paıdalanýda desek, artyq aıtpaǵanymyz bolar. «Aınaldym, aqmańdaılym» dep tanylǵan ándi oryndaý týraly usynys qalaı túskeni jaıly apaıdyń óz aıtqandaryn taýyp alǵan edik.
«Men Shámshiniń jazǵan ánderin súıip aıtamyn. Endi «Aqmańdaılymnyń» oqıǵasyn aıtaıyn. Bir kúni Shámshi inimiz Muzafar Álimbaevpen «Aqmańdaılymdy» alyp kelipti. Kelgennen keıin kúısandyqta oınaı bastady. Tyńdadym. Tyńdap edim, maǵan óte qatty unady. Sóıtip 1-2 kúnniń ishinde radıoǵa jazdyrdyq. «Aqmańdaılym» halyqtyń súıip aıtatyn áni dep aıtsam, jańylǵanym bolmas. Qazaq tilin bile bermeıtin elderde osy ánimiz keńinen tanymal bola bastady. Endi qazir Qaldaıaqovtaı kompozıtorlar – halyqtyń janyn tabatyn, jazǵan áýeni óte áserli bolatyn jandar az ǵoı. Muzafar ekeýiniń bul týyndysy máńgilik el jadynda saqtalady degen oıdamyn», – degen eken Roza apaıymyz bir suhbattarynda.
«DÚNIEDE SAǴAN ARÝ TEŃ KELGEN BE?»
Osy «Aqmańdaılymnyń» izinen ile-shala kompozıtordyń «Aqsuńqarym» degen áni jarq ete qaldy. Munda ol qazaq qyzynyń ózi unatqan jigitine degen ystyq yqylasyn, súıispenshiligin, óziniń er-jigitke qoıatyn talap-tilegin, qıalyndaǵy sharttaryn, maqsat-muratyn mýzyka tilimen jetkizýge, bildirýge umtylady. Eki óleńde de sezimniń názik tustary beınelenedi. Qyz ben jigittiń bir-birine aıta almaǵan, ishteı laýlaǵan ǵashyqtyq sózderi dermisiz. Máselen, «Aqmańdaılymda» aıtylatyn myna bir shýmaqtarǵa toqtala ketsek.
«Sen» degen ystyq sóziń artyq edi,
Ózińe ishteı meni tartyp edi.
«Siz» degen salqyn sózden qorqamyn ǵoı,
«Sen» deseń kóńil qaıta shalqyp edi», – degen er-jigittiń sózderine «Aqsuńqarymda» jaqsy jaýap qaıtarylady.
«Siz» degen ázil sózden shoshyp qalsań, Sen deıin baıaǵydaı, aqsunqarym!», – dep, jigittiń mereıin asyra sóıleıdi. Árıne, bul jáı ǵana sáıkestik bolar. Sebebi, eki ánniń avtory eki túrli adam. Biri Muzafar aǵamyz bolsa, endigisi Tólegen Aıbergenovtiki bolatyn.
Budan bólek, Roza Baǵlanovanyń oryndaýynda asa tanymaldylyqqa ıe bolǵan ánder de jeterlik. Solardyń biri de biregeıi, aqyn Bákir Tájibaevtyń sózine jazylǵan, kompozıtor Eskendir Hasanǵalıevtiń «Ádemi-aý» áni. Bul shyǵarma ádemiliktiń sıqyrymen úndesken. Eskendir aǵamyzdyń jan-jaryna arnalǵan ásem áýenderiniń biri edi. Roza apamyzdyń erekshe yrǵaǵymen bastalǵan án júrekti eljiretip, mahabbattyń sazdy balyna terbeıdi. Ándi tyńdaı otyryp, sol kezderdegi shyt kóıleginiń etegi jelbiregen aqsary, qaratory, bıdaıóńdi, kórikti qazaq qyzdary eske oralady. Sol qyzdarymyzdyń erkeligin, nazyn ásem jetkize bilgen jigitterdi aıtsańyzshy. Ony ánniń myna bir shýmaqtarynan baıqaýǵa bolady.
«Óziń ǵoı ómirime sán bergen de,
Dúnıede saǵan arý teń kelgen be?
Sáýlem-aý, sen kelesiń, kóz aldyma,
Aq qaıyń samal jelmen terbelgende», – degen óleń joldary qyz balasy ómiriniń bir bólshegine aınalǵanyn, ol arýdy shyn júregimen súıgendigin jetkizip tur. Qazir qarap otyrsańyz, ánderdiń birazy maǵynasyz, mánsiz jazyla bastaǵan. Er-jigittiń qyz balasyna sezimin bildirýi, erkeletýi ersi sózdermen berile beredi. Tipti, «súıgenim sonshalyqty, ózime qol jumsaýǵa daıynmyn» degendeı, essiz áńgimeler de arasynda órip júredi. Sony jazǵan jas aqyn-jazýshylarymyz osy bir ótken kúnderdegi ánderdiń sózderine qulaq salsa, bir ǵanıbet bolary sózsiz. Endi áńgimemizdi Eskendir aǵamyzben Roza apaıdyń qalaı tanysqandyǵymen jalǵastyrsaq. Bul týraly kompozıtor Eskendir Hasanǵalıev Roza Baǵlanovany eske alý konsertinde aıtyp ketken eken.
«Roza apaıǵa jaqyndaýdyń ózi qıyn boldy. Óıtkeni, biz aýyl balalary uıalshaq bolatynbyz, ózderińiz bilesizder. Bylaı, alystan ǵana syılasyp júremiz. Áli esimde, myna «Qazaq radıosynda» men mýzykalyq redaktor bolyp qyzmet istedim. Radıoda «Erden ataıdyń ertegisi» degen erteginiń aldynda bir án aıtylýy kerek eken. Sol ándi jazý maǵan tapsyrylǵan edi. Endi alǵashqy qadamym, bul ándi kimge bersem, ony oınaqy qylyp kim aıta alady dep uzaq oılandym. Osylaısha Roza apaı esime tústi. Shirkin-aı, sol kisi jaqsy keltiretin edi dep oıladym. «Kel balalar turmańdar, Bizde qyzyq dýman bar», – dep, oınaqtatyp apamnyń aıtatyny, daýsy, beınesi kóz aldyma keledi. Sosyn, táýekel dep «Qazaqkonsertke» bardym. Kútip júrip, mashınadan túskende, «Apaı, sálemetsiz be! Men Eskendir degen inińiz bolamyn. Myna «Qazaq radıosynyń» redaktory edim», – dedim. Sodan ne kerek, «Iá, janym, aınalaıyn» dep, birden baýyryna basa bastady. Men de erkinsip kettim. «Apaı, meniń jazǵan alǵashqy týyndymnyń biri edi, balalarǵa arnalǵan. Sol bir án sizdiń daýsyńyzǵa keletin tárizdi» dedim. Ol kisi bolsa, «júr, aınalaıyn, kóreıin» dep, bir klasqa aparyp, «kúısandyqta oınap bershi» dep tyńdady. «Mynaý meniń daýsyma rasymen-aq laıyqty eken, aıtamyn» dedi. Sodan radıonyń stýdıasyna kelip jazdyrdyq. Osylaısha biz tanys boldyq. Keıinnen apamyzben jaqsy aralasyp kettik. Men jazǵan birneshe ándi naqyshyna keltirip oryndady. Ol kisi maǵan ónerde ápkelik kómegin aıamaǵan edi», – depti Eskendir Hasanǵalıev.
«ÓZİMDİ HOR QYZYNDAI SEZİNETİNMİN»
Qazirgi ýaqytta jańasha leppen aıtylyp júrgen «Bárinen de sen sulý», «Sáýlem-aı», «İńkárim-aı», «Aqtamaq», «Syr gúli» týyndylaryn áý basta Roza Baǵlanova oryndaǵandyqtan, áýeni máńgi esimizde saqtaldy. Keıingi jyldary orta býyn, jas tolqyn óz naqyshtaryna keltirip oryndap júrgeni kóńil qýantady. Bul degenimiz esti, mándi óleńderdiń óship qalmaı, urpaqtar arasynda óz jalǵasyn taýyp jatqandyǵyn kórsetedi.
Maǵan Roza Baǵlanovanyń oryndaýyndaǵy «Aınalaıyn» áni erekshe qatty unaıdy. Eń alǵash tilim shyǵa bastaǵanda «Aınalaıyndy» aıta bastaǵan ekenmin.
«Jarqyn qushaq jaıǵan aıym,
Nıetińe saı bolaıyn.
Meni súıgen júregińniń
Lúpilinen aınalaıyn», – dep, 4-5 jasymda ánniń osy bir shýmaqtaryn tebirenip aıtatyn ediń dep ata-anam kúle eske alady. Rasymen-aq, qazirgi ýaqytta birinshi esime osy áýen oralady. Ánniń sózderine kóz júgirtsem, ǵashyq jannyń jan tebirenter sózderi sheber aıtylady. Osyndaıda án arqyly mahabbattyń ushqynyn názik, taza kúıde jetkizseńiz, qaı zamanda bolmasyn, ol eshqashan óshpeıtindigine kózimiz jetedi. Tek laýlap, jandanyp, jańara beredi. Óner qudireti degen, mine, osy bolar! Sovet odaǵy kezinde qazaq qyzdarynyń jarqyn beınesin qalyptastyrǵan Roza Baǵlanova óner jolynda ulttyq kıimderimizdi de áspettep júrdi.
Ánshi Býdapeshtke barǵanda, úlbiregen dúrıa jibekten tigilgen kóılek kıip, ánniń áýenimen qozǵalǵan saıyn, kóılek maıda samal soqqandaı terbelgeni aıtylyp jatady. Osy bir saparda qalaı kıingendigi jaıly ánshi óz suhbatynda bylaı dep aıtqan eken: «Beldiń qynalyp kelgen tusyna kemer beldik taqtym. Beldik taza kúmisten jasalyp, altynmen aptalǵan. Sol birkıer kóılekti kıgende, qýyrshaqtaı bolyp jaınap shyǵa keletinmin. Basymda úkilengen barqyttan tikken taqıa. Taqıa nebir asyl tas, alýan marjanmen kómkerilgen. Shaǵyn qyzyl púlishten tigilgen qamzol. Kóılek ashyq sarǵysh, qyzyl qamzol. Qamzoldyń eki óńirin jıekteı júrgizilgen áshekeı qymbat tastarmen oıýlanyp, jibek kestemen aıshyqtalǵan. Osy kıimde ózimdi hor qyzyndaı sezinetinmin. Bir maqtanysh sezimi meniń kóńilimdi sharyqtata jóneltetin», – depti.
Qulaǵymyzda ásem daýsy, kózimizde úlbiregen erjúrek beınesi qalyptasqan apamyz bizdiń jadymyzda máńgi saqtalady. Alashtyń aqmańdaıly arýy atanǵan Roza Baǵlanova óner maıdanynda óshpes iz qaldyrdy.