eńbegin búgingi jastar umytpaýy tıis
Toqyraý jyldary degendi tarıhtyń bir qıyn kezeńi retinde eske alamyz da, jyly jaýyp qoıatyn boldyq. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin eldiń turmysyn aýyrlatyp, sanasyna ózgeris ákelgen osy ýaqytqa qatysty biz nazar aýdarmaı kele jatqan túıtkil kóp. Bul qıyn jyldary myńdaǵan áıel tabys taýyp, bala-shaǵany asyraýdy, sóıtip, qıyn kezeńnen shyǵýdy óziniń abyroıly mindeti sanady. Ekonomıkalyq-áleýmettik aýyrtpalyq qoǵam ómiriniń túrli salasynda áıelderdi qajyrly, tipti azapty eńbek etýge májbúrledi. Toqyraý jyldarynyń bar kesapaty kásipten násip tabam degen qyz- kelinshekterdiń basyna tústi. Ala qappen aýyr-aýyr júk arqalap, beli talǵan da, bazardan nápaqa tabam dep aıazǵa tońǵan da, reketpen arpalysqan da – solar. Jaǵdaıymyz táýirlengen qazirgi mezgilde biz osy «toqyraý áıelderiniń» erligin umytpaı, olardyń sol kezdegi qajyr- qaıratyn tıisinshe baǵalaýymyz qajet sıaqty.
ELDİŃ TURAQTANÝYNA ÚLKEN SEPTİGİN TIGİZDİ
Bul jyldary elimizde óte qıyn jaǵdaı qalyptasty. Zaýyt-fabrıkalar jabylyp, eldi jappaı jumyssyzdyq jaılap, memlekettik salada qyzmet isteıtinderdiń aılyǵy, qarıalardyń zeınetaqysy keshiktirilip berildi. Jumys tapshy, aqsha joq, «eki qolǵa bir kúrek» taba almaǵan keıbir zińgitteı jigitter aqyry uıymdasqan qylmystyq top quryp, rekettikpen aınalysyp, eldi tártipsizdik jaılady. Al jumysynan bosap qalǵan er-azamattardyń deni sharasyzdyqtan maskúnemdikke salynyp, kóptegen shańyraqtyń yrysy men berekesi ydyrap, qoǵam áleýmettik qoparylystardyń sál-aq aldynda turdy.
Osyndaı qıyn-qystaý kezde ardaqty analarymyz qanshama aýyr jaǵdaılardy bastan ótkerse de, bárine tózimdilik tanytyp, memleketten kómek suramaı-aq tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn taýyp ketti. Jeńderin qaıyryp alyp, ala qap arqalaǵan analarymyz Qytaı, Qyrǵyzstan, Túrkıa, tipti búkil shetel asyp, taýar tasymaldap, saýda-sattyqpen aınalysty.
Osylaısha olar eń birinshi ózderin jumyspen qamtyp, bala-shaǵasyn asyraý arqyly el ekonomıkasyn daǵdarystan aman alyp qaldy. Shynynda da, analardyń ala qaby 90-jyldary memlekette taýar tapshylyǵyn joıyp, eldiń turaqtanýyna úlken septigin tıgizdi.
QAQAǴAN AIaZDA SAÝDA JASAÝ OŃAI EMES
Resmı emes derekterge súıenetin bolsaq, 90-jyldary elimizde 2 mıllıonnan astam qyz-kelinshek shetelden taýar ákelip, saýda-sattyqpen aınalysqan eken. Qalaaralyq, halyqaralyq avtobýstarmen jolǵa shyǵamyn dep, olardyń qanshasy jol-kólik oqıǵalarynan qaıtys bolǵanyn tıisti organdar naqty aıtyp bere almasy anyq. Biraq bir belgilisi, qazirgi dárigerlerdiń aıtýynsha, kezinde alypsatarlyqpen aınalysqan áıelder Aýǵanstan men Sheshenstanda bolǵan soǵysty kórgendeı strestik jaǵdaıdy basynan ótkergen eken.
Shetelge shyǵý, kedennen ótý, bóten memlekette ala qap arqalap, jaıaý-jalpy taýar satyp alý, zil batpandaı júkti qaıtadan shekaradan ótkizý, polısıaǵa, reketterge qaltasynan qaǵylyp, eń aqyr aıaǵy ury-qaryǵa tonalmaı, taýardy satýdyń ózi – bile-bilgen adamǵa úlken azap.
Onyń ústine, 35–40 gradýstyq qaqaǵan aıazda bir orynda turyp saýda jasaý, shildeniń shilińgir ystyǵynda uzaq jolǵa shyǵý ońaı emes. Munyń bári adam júıkesine keri áser etetini sózsiz.
TARIH ASHYLMAI, BOLASHAQ JARQYN BOLMAIDY
Ókinishtisi sol, kezinde eldiń damýyna birden-bir yqpal etken saýda salasyna qazirgi qoǵamnyń kózqarasy durys emes. Búginde bizde saýdamen aınalysatyndardy kópshilik oń baǵalamaıdy. El arasynda «saýdagerler aldap-arbap ketedi» degen sekildi jaǵymsyz pikir qalyptasqan. Degenmen, qalaı desek te, búgingi jastar ala qap arqalaǵan analarymyzdyń jasaǵan erligin, janqıarlyq áreketin umytpaýy tıis.
Ala qap arqalaǵan analardyń qaısarlyq áreketi, bul – myńdaǵan otbasynyń basynan ótken umytylmas tarıh. Sondyqtan mundaı analardy ardaqtaý kerektigin barsha halyq qoldaıdy dep senemiz. Degenmen, ókinishtisi, qazir osyny kóp jastar bile bermeıdi. Endeshe, 90-jyldary eldiń bastan keshken qıyn oqıǵalary tóńireginde nege kıno túsirip, jazýshylarymyz kitap jazyp, teatrlarda túrli qoıylymdar qoımasqa? Bul bizdiń tarıhymyz emes pe? Al tarıhyn umytqan halyq máńgúrt bolyp esepteledi. Bul jaqsy emes. Sondyqtan tarıhymyz ashylmaı, bolashaǵymyz jarqyn bolmaıtynyn umytpaýymyz kerek.
TAQYRYPQA ORAI
Amantaı NURLANULY, Almaty qalasynyń turǵyny: ANALARDYŃ ARQASYNDA AMAN QALDYQ
Jasyratyny joq, 90-jyldary elimizde jaryq joq, sý joq, azyq-túlik, kıim-keshekterdiń barlyǵy talon boıynsha berildi. Elimizde paraqorlyq jaılap, halyqtyń bolashaqqa degen senimi azaıyp, áleýmettik jaǵdaı qorqynyshty deńgeıde boldy.
Degenmen, Qazaq eli – tózimdi halyq. Analarymyz ala qapty qolmen arqalap, shetel asyp, taýar tasydy. Osylaısha kúıeýin, bala- shaǵasyn jumyspen qamtyp, qandaı qıyn jaǵdaı bolsa da, kún kórýge, ómir súrýge beıimdedi. Biz aýyr jaǵdaıda ómir súrip, analardyń arqasynda aman qaldyq. Biz ǵana emes, jalpy Qazaq eli, memleketimiz de ala qap arqalaǵan analardyń tózimdiligi men tabandylyǵynan daǵdarystan aman ótti. Olar Úkimetke salyq tóleý arqyly memleket búdjetin qampaıtty.
Baqytjan JEKSENULY, zańger: OLARǴA ESKERTKİSH ORNATÝ KEREK
Meniń oıymsha, syrttan júk tasyǵan, alypsatarlyqpen aınalysqan áıelderge eskertkish ornatýymyz kerek. 90-jyldary ústine «Adıdas» kıip alyp, ala sómkesin arqalap júrip Qazaqstandy daǵdarystan qutqarǵan – osy áıelder. Kerek deseńiz, mundaı eskertkish Reseıde bar. Biraq onda er adam beınelengen. Qolynda – aýyr sómkesi, ıyǵynda – úlken qorap, belinde aqsha salatyn belbeýi bar eskertkish ornatylǵan. Endeshe, nege bizge de osyndaı eskertkish ornatpasqa?
Sonymen qatar, olardyń zeınetaqysyn, múgedektik járdemaqysyn kóbeıtýimiz kerek. Óıtkeni, kezinde saýdamen aınalysyp, qazir múgedek bolyp qalǵan áıelder óte kóp. Eń bolmasa dári alyp, komýnaldyq tólemderin tólep, ózderine jetetindeı múgedektik járdemaqysyn tıisti deńgeıde bersek, bul áldeqaıda saýapty is bolar edi.
Ulbosyn QUDABAEVA, İİ toptaǵy múgedek: QAZİR RETTELMESE, BURYN TÁRTİP BOLǴAN JOQ
Men Qazaq soqyrlar qoǵamy Túrkistan qalalyq fılıalynyń kásipornynda 27 jyl jumys istedim. Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary jumysymyz toqtap, sodan kúnkóris qamy úshin saýdamen aınalystym. Qyrǵyzstannan taýar ákelip, ony Baıqońyrda sattyq. Osylaısha ala qap arqalap júrip, úsh stýdent oqyttym. Bishkekten alǵan taýarlarymyzdy sol jaqtyń taksısteri kedennen ótkizip beretin. Sol úshin qosymsha aqy tóleıtinbiz. Onyń ústine buryn reketter, ury-qarylar kóp bolatyn. Reketter áıel adamǵa tımeıdi, biraq erkekterdi «schechıkke» otyrǵyzyp qoıatyn. Qyrǵyzstanǵa ár kelgen saıyn er jigitter olardyń «stavkasyn» berip turatyn edi. Degenmen, Bishkekte syǵandar óte kóp boldy. Baıqap júrmeseń, olar qaltańdaǵy barlyq aqshany, tipti taýarlaryńa deıin qaǵyp ketetin. Qazir endi-endi rettelmese, bizdiń kezde tártip bolǵan joq.