Biz ádette «Áke – asqar taý, ana – baýraıyndaǵy bulaq, bala – jaǵasyndaǵy quraq» degen ádemi sózdi jıi aıtamyz, jıi estımiz. Biraq kóptegen otbasylarda osy jarasymnyń joqtyǵy, naqtyraq aıtqanda, bul tujyrymnyń shyndyqpen sáıkese bermeıtini oılandyrmaıdy.
Ásirese másele – keıbir ákelerdiń otbasyndaǵy, bala tárbıesindegi óziniń ornyn, jaýapkershiligin sezinýine qatysty bolǵanda barlyǵy oıdaǵydaı deı almasymyz anyq. Árıne, perzentteriniń ne iship, ne jegenine ǵana emes, ne istep, ne oılap júrgenine, qalaı ósip kele jatqanyna da barynsha den qoıatyn otaǵasylar joq emes. Zamanaýı úrdiske qaraı, birqatar ákeler tipti sábıiniń dúnıege kelý prosesine de qatysyp, odan keıingi kútimin de jarymen birge jasap jasap, balany baǵyp-qaǵý, aman-esen ósirý, tárbıeleý mindetin birge atqaryp jatady.
Degenmen, bul – barlyq otbasyna tán jaǵdaı emes. Saıyp kelgende, óziniń januıadaǵy mindetin aqsha tabý, bala-shaǵany asyraý dep qana túsinetin ákeler jetip-artylady. Olar jumystan sharshap kelgenin nemese áldebir mańyzdy sharýamen basy qatyp júrgenin, ýaqytynyń joqtyǵyn jeleý etip, balaǵa kóńil bólmeıdi. Perzenti qaı balabaqshaǵa barady, qaı synypta oqıdy, úlgerimi, kóńil kúıi qalaı, ony ne mazalaıdy, oǵan bas qatyryp jatpaıdy. Mundaı otbasyndaǵy áke – tek qana asyraýshy nemese áıel adamnyń «ákeńe aıtam», «ákeń óltiredi» dep balalardy olarǵa jat, sýyq, áldebir susty «bójeımen» qorqytatyn «quraly». Osylaısha, qamqorlyq jasaý tolyqtaı ana quzyryna kóshedi de, bala áke tárbıesinen qaǵylady. Al shyndyǵynda, qyzdyń da, uldyń da tulǵa bolyp qalyptasýynda áke tárbıesiniń mańyzy orasan zor. Tipti bala bolashaǵynyń qalaı bolatyny da áke meıirimi men súıispenshiligine, qoldaýyna kóp baılanysty. Bul rette, Freıdke júginsek, «Balaǵa áke qamqorlyǵynan artyq muqtajdyq joq».
«Sońǵy kezde qoǵamda áke ınstıtýtynyń álsirep ketkeni ras. Negizi, ákeniń tárbıesi aǵzadaǵy bas sıaqty dúnıe. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) «Ákeniń balaǵa beretin tárbıesi asharshylyq kezde búkil elge un taratyp berip, ólimnen alyp qalǵannan joǵary» dep aıtqan. Óıtkeni, januıanyń, qoǵamnyń artynda keleshek bar. Sondyqtan muny oraza ustaý, namaz oqý sıaqty paryz dep aıtýǵa bolady. Ákeniń balaǵa qaldyrǵan eń úlken syılyǵy – tárbıesi, áke bola alýy. Qazir shyn máninde, ákelerimiz, ol – aqsha tapqandyqtan ǵana otbasynda sózi ótýshi, dúnıege baılanysty ǵana bári odan qorqady, ımenedi. Biraq ákelik róldi aqshamen ǵana ólshegen adam áke bola almaıdy. Kezinde ımam Razıdan: «Áke balany qalaı tárbıeleýi kerek?» dep suraǵanda: «Balany tárbıelemeı-aq qoı. Sen ózińdi tárbıele. Sonda balań sen bolyp shyǵady» degen eken. Sondyqtan áke eń birinshi ózin tárbıeleýi kerek. Onyń jarymen syılastyǵyna, jarasymdy qarym-qatynasyna qaraı urpaǵy da ary qaraı úılesimdi damıdy, – deıdi tanymal ımam Nurlan Baıjigituly.
Ókinishke qaraı, bala tárbıesimen aınalysýdy er adamnyń mindeti sanamaıtyndar jeterlik. Mysaly, mekteptegi jınalysqa kóbine analardyń ǵana keletinin, balasynyń sabaq úlgerimi, damý deńgeıi, qatarlastarymen qarym-qatynasta óz-ózin qalaı ustaıtyny, jalpy, syrttaǵy minez-qulqy, tártibi biren-saran ákelerdi bolmasa, kópshiligin qyzyqtyra bermeıtinin ustazdar qaýymynan jıi estımiz. Iaǵnı bul, kóp jaǵdaıda, áıelder – áke de, ana da bolyp júrgeniniń aıǵaǵy.
Ádette áke ataýly perzenti kishkentaı kezinde ózin shetkeri ustap, jylylyq tanytpasa, qatygezdigimen kóńilin sýytsa, erjetkende balanyń da oǵan degen týystyq, syılastyq sezimi tómen bolatyny daýsyz. Sábıdiń ómirge kelýine sebepkerligi ǵana bolmasa, tárbıe bylaı tursyn, tipti asyrap, jetkizýshi turǵysyndaǵy mindetin de atqarmaı, kerisinshe, áıelge, balaǵa qol kóterip, qıt etse, balaǵattap, janjal shyǵaryp, otbasyn oıran etýge deıin baratyn adam kúni erteń urpaǵynan qandaı jaqyndyq, syılastyq kútpek?!
Osy oraıda, balanyń ata-anaǵa qurmeti jóninde jıi aıtylatyn bir áńgime oıǵa oralady. Sony tilge tıek etken áldekim jaqynda bir basqosýda: «Paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s.) bir jigit kelip: «Ákem «Anany pálenshege ber», «mynany túgenshege ber» dep, dúnıeme aralasa beredi. Meniń tapqan dúnıeme ákemniń úkim júrgizýge haqysy bar ma?» dep suraǵanda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Sen de, dúnıeń de – ákeńdiki. Ekeýińdi de jumsaıdy» depti. Demek, balaǵa, onyń búkil mal-múlkine, tabysyna ákesi ómir boıy ıelik etýge haqyly» degen sóz» dep ýaǵyz aıtqan boldy. Iá, ımandylyq turǵysynan durys-aq. Biraq balasynyń sondaı úlken jetistikke, dáýletke qol jetkizýine kezinde ákesiniń qanshalyqty eńbegi sińdi, qandaı úlesi boldy?! Ádildik úshin muny da eskergen jón.
Otbasyndaǵy qarym-qatynas, tárbıe durys bolǵan jaǵdaıda kez kelgen bala óz ákesin ıdeal tutyp ósedi, ony álemdegi eń dara, eń dana adam sanaıdy. Psıhologter tárbıege birdeı aralasatyn ákeler men analardy salystyra kele, balanyń damýyna analarǵa qaraǵanda ákelerdiń jaqsy áser etetinin anyqtaǵan. Sondaı-aq áke men ananyń tárbıeleý mánerin tarazylaý barysynda mamandar áke avtorıtarızmi balanyń oılaý qabiletine oń yqpal etse, ana ústemdiginiń kerisinshe jaǵymsyz áseri bolatynyn aıtqan.
Bastapqy áńgimege qaıta oralsaq, ákeniń asqar taý retindegi mindeti – balaǵa arqasúıer, qorǵan bolar qamqorlyǵymen, qalyptasý jolynda durys jol nusqar úlgi-ónegesimen, tárbıesimen ólshenbek. Eń bastysy, erteń balalardyń jadynda bolý úshin búgin olardyń ómirinde bolý mańyzdy.