Syrbaı Máýlenov – 100
Bıyl aqıyq aqyn, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Aleksandr Fadeev syılyǵynyń jáne Qazaq SSR Abaı atyndaǵy memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń, «Juldyz» jýrnalynyń redaktory bolǵan qalamger Syrbaı Máýlenovtiń týǵanyna 100 jyl toldy. Soǵan oraı, biz búgin áke jaqqan otty óshirmeı, esimin ulyqtap júrgen uly – zań ǵylymynyń doktory, profesor, ǵylym salasy boıynsha Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy júldeniń laýreaty, Indıana ýnıversıteti (AQSH) zań mektebi Fýlbraıt baǵdarlamasynyń stıpendıaty Qasym Máýlenovpen syr-suhbat qurdyq.
Halyq jazýshysynyń kómekshisi
– Qasym Syrbaıuly, siz ákeńizben rýhtas bolǵanyńyzdy, áli kúnge saǵynatynyńyzdy, izdeıtinińizdi ylǵı aıtyp júresiz. Ákeden ne úırendińiz, ne aldyńyz?
– Ol ras, ákemniń orny áli kúnge oısyrap turady. Ortamyzdan ketkenine, mine, otyz jylǵa taıap qalsa da, ákemmen janymnyń egiz bolǵandyǵy sonshalyq, áli kúnge eske alyp, janaryma úıirile ketetin ystyq jasymdy syrt kózderden qymsynyp jasyryp ta jatpaımyn. Biz óte jaqyn boldyq. Ol meni «Qazaqstannyń halyq jazýshysynyń kómekshisi» deıtin. Sol qoly iske múldem jaramsyz bolatyn, soǵys salǵan jaraqattyń zardaby. Sondyqtan segiz jasymnan saqalyn qyryp beretinmin. Ákemniń betindegi ómir bederlegen árbir ájiminiń syzyǵyna deıin tanys ári ystyq bolatyn.
Ákem maǵan kez kelgen oıymdy qaǵazda shashyratpaı, ádemi túsire bilýdi úıretken. Ýnıversıtette alǵash sabaq bere bastaǵan kúnderimnen-aq tarıhqa qatysty, maǵan qajet degen qundy derekterdi izdestirip, kerekti ádebı málimetteri, siltemelerdi taýyp berip otyratyn.
Ákem ekeýmiz Brıtan kitaphanasy týraly jıi áńgimelesetinbiz. Sonyń áseri bolar, birde Londonǵa jol túsken saparymda, bara salyp birden áıgili kitaphanaǵa jazyldym. Ondaǵy ótken bir aı merzim ishinde, qyzyǵy sol, ákem ylǵı janymda otyrǵandaı, menimen birge qolǵa alǵan kitaptarymnyń bárin paraqtap otyrǵandaı áserde bolatynmyn. Ol – Baırondy, Geteni, Shıller men Mıskevıchti, Pýshkın men Lermontovty, Nekrasov pen basqa da álemdik deńgeıdegi klasıkterdi qazaq tilinde óte saýatty, erkin sóıletken kisi. Búgingi kúnderi Syrbaı Máýlenovtiń kitaptary AQSH Kongresi men Brıtan kitaphanalarynyń sóresinde tur. Bul da men úshin maqtanysh.
Men ákemnen adamzat rýhynyń ulylyǵyna jáne onyń sheksiz múmkindikterine senýdi, álemniń máńgilik sulýlyǵyna tabyna bilýdi úırendim. Ákem meni barlyq adamǵa qaıyrymdy bolýdy, qamyqqan janǵa súıeý bola bilýdi úıretti, sondaı-aq, jastardy ylǵı demep júrýdi, olardan maqtaýdy aıamaýdy úıretti. Kez kelgen maqtaý endi ósip kele jatqan jas óskinge shabyt beredi eken ǵoı, sony túısindim. Mine, ákem syılaǵan osy bir adamı qundylyqtar meniń ómirime únemi baǵdarsham ispettes bolyp turady.
Sezim seli
– Qalam men qaǵazdy serik etken lırık aqyn-ákeniń shabytty sátteri esińizde me? Ol kisini kóbine ne qanattandyrýshy edi?
– Ákeme óz jazǵandary unamaıtyn bolýy kerek, óleń joldary túsirilgen aq paraqtardy laqtyryp ne jyrtyp tastaıtynyn jıi kórýshi edim. Al anam álgi qaǵazdardy alaqanyna túgel jınap alyp, olardy erinbeı-jalyqpaı bir-birine jelimdep qoıyp, kúnderdiń kúninde ýaqyt óte kele, sol qaǵazdardy ákeme kórsetetin. Kórsetip qana qoımaı, keı óleń joldaryndaǵy maǵynaly tustaryna pikirin qosyp, qaıta shabyttandyryp qoıýshy edi.
Iá, ákemniń óleńderiniń eń alǵashqy resenzenti anam bolatyn. Ákemniń anama aıly túnderde óleńin oqyp berip otyratynyn bala da bolsaq talaı kórgenbiz. Biz osylaı bir-birin qadirleı, qoldaı bilgen, rıasyz súıgen ata-ananyń qushaǵynda meıirimnen kende bolmaı ósken balamyz.
Ákem bir ornynda otyryp jumys isteýge daǵdylanbaǵan kisi edi. Kún-tún yńyldap, oılanyp júredi eken de, bir kúni aqtarylady deıtin anam. Keıde tabanasty otyra qalyp nóser quıyp ótkendeı seldetedi eken. «Mundaı sátterde tordaǵy arystandaı arpalysyp, árli-berli teńselip ketetin, bir úıdi bir ózi toltyryp otyratyn. Óleń shirkin kádimgi taýdan qulaǵan bulaqtaı aryndap, sarqyrap tógilip jatatyn. Osyndaı bir shyryndy, shabytty shaqtar Syrekeń ómirinde kóp kezdesetin. Óleńdi ekpindetip, tasqyndatyp oqıtyn», – degeni bar birde anamnyń.
Ákemniń shyǵarmashylyq jolynda maıdan lırıkasy eń aldyńǵy oryndarda turdy. Onyń birqatar aıtýly poemalary da sol maıdan dalasynda, naqtyraq aıtsaq, Lenıngrad túbindegi Sınávınsk shyńdary maıdanynda týǵan. Olardyń qatarynda meniń aıaýly anam Kúljamalǵa degen syrly sezimin bildirgen óleńderi de bolǵan.
«Dúnıe emes, dos jıdy»
– Shyǵarmashylyq adamy, árıne, sol ortamen bite qaınasyp jatatyn tulǵa. Ákeńizdiń óz tustastarymen, qalamdastarymen qarym-qatynasy, olardyń ortasyndaǵy bedeli qandaı edi?
– Meniń ákem dúnıe emes, dos jınaǵan adam. Áli esimde, ár aptanyń sońyna qaraı, ıaǵnı juma saıyn ákemniń dostary – Muzafar Álimbaev, Ádı Sháripov, Juban Moldaǵalıev, Ábý Sársenbaev, Muqaǵalı Maqataev, Jumeken Nájimedenov, Qabdykárim Ydyrysov, Qasym Toǵyzaqov, Serik Qırabaev, Ǵafý Qaıyrbekov, Járdem Tilekov, Ánýar Álimjanov, Qýandyq Shańǵytbaev, Balǵabek Qydyrbekuly, Ǵabbas Jumabaev, Safýan Shaımerdenov, Tumanbaı Moldaǵalıev, Sherhan Murtaza jáne basqa da aǵalar bizdiń úıge qonaqqa keletin. Tipti, keıbiriniń dúısenbige deıin qonyp qalatyny esimde. Anam olardyń jeıdelerin jýyp keptirip, aıaqkıimderin súrtip tazalap, al biz shalbarlaryn útiktep berip, dúısenbi bárin birge sergek qalpynda jumysqa shyǵaryp salatynbyz. Anamnyń jaıǵan dastarhanynan dám tatyp, bir qabaq shytpastan usynatyn kesesinen talaı márte ystyq sháı ishken osy jas aqyndar men jazýshylardyń kóbi keıin qazaq ádebıetiniń klasıkterine aınaldy.
Ákem ınternasıonalıs adam bolatyn. Onyń Sergeı Narovchatov, Vadım Kojevnıkov, Sergeı Mıhalkov, Evgenıı Evtýshenko, Mýstaı Karımov, Davıd Kýgýltınov, Berdy Kerbabaev, Shyńǵys Aıtmatov, Platon Voronko, Muhtar Áýezov, Juban Moldaǵalıev jáne basqa da irgeli aqyn-jazýshylarmen dostyǵy myqty bolǵan. Qalamdastary bas qosqan kez kelgen úlkendi-kishili basqosýlarda bárin kúlkige kómip, aınalasyna shýaq shashyp otyratyn qasıetin de maqtanyshpen aıtyp ketkim keledi. Iá, meniń ákem ómirdiń bar ólshemi men qadirin dostyqpen baǵalaǵan jan. Sonyń arqasynda úıimizden bekzat kisiler úzilmedi. Talaı tulǵanyń qolyna sý quıdyq. Biz úshin bul ómir, ónege, oqý, taǵylym mektebi boldy.
Ádette, asa daryndy adamdardyń ómirde qarapaıym, usaq-túıekpen isi joq bolatyny, pendeshilik ataýlydan bıik turatyny, kúıki tirliktiń yzyńyn mise tutpaıtyny, sharýaǵa qyry joq ekeni belgili. Ákem de sondaı qyzyq jan edi. Ómirbaqı gazǵa ot jaǵyp sháınek qoıýdy bilmegen, dúkenge aıaq baspaǵan, esikti de ózi ashpaǵan, tipti ózine kisi bolyp bir jeıde satyp almaǵan. Ony mundaı kúıki tirlikke aralastyrmaǵan, árıne, meniń bekzat bolmysty anam ǵoı.
Ahmet Baıtursynulynyń nemeresi
– Qasym Syrbaıuly, anańyzdyń Ahmet Baıtursynulynyń nemeresi ekeni ras pa? Osy jóninde tolyǵyraq tarqata otyrsańyz?
– Bala kúnimde ákemnen atam (Syrbaı Máýlenovtiń ákesi – Taı Máýlenov) týraly kóp suraıtynym esimde. Al anamnyń ákesi, týǵan-týysy jaıly suraý bizdiń otbasynda jabyq taqyryp bolatyn. Naǵashy atam Ámir Qalıev «halyq jaýy» atanyp, Sibir jerinde GÝLAG-ta qaıtys bolǵan desedi. Tek 1997 jyldyń aıaǵyna qaraı ol týraly naǵyz shyndyqty bildim. Dálirek aıtsam, Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasyna joldap suraý salǵan hatyma resmı túrde jaýap aldym. Onda Ahmet Baıtursynulynyń nemere inisi – naǵashy atam Ámir Qalıevtiń aqtalǵandyǵy týraly málimet kórsetilgen bolatyn. Ámirdiń ákesi – Qalı Baıtursynuly Ahmet Baıtursynulynyń eń úlken týǵan aǵasy. Mine, sheshem Kúljamal Ámirova osylaısha Ahmet Baıtursynulynyń nemeresi bolyp keledi.
Naǵashy atam Ámir 1929 jyly Qostanaı okrýgindegi kóteriliske qatysqany úshin túrmege jabylǵan. Qostanaı dalasyndaǵy sol bir kóterilis sol dáýirdegi Keńes ókimetine boıusynǵysy kelmegen qazaq ultynyń rýhty minezin kórsetse kerek. Bul kóterilister memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynuly syndy Alash azamatynyń esimimen de tyǵyz baılanysty. 1929 jyly Ahmet Baıtursynuly Qostanaı okrýgindegi kóterilisshilerge arnap jazbasha túrde málimdeme jasaıdy. «Orys sharýalaryna kóp jeńildik qarastyrylǵan. Mysaly, jeke aýyl sharýashylyǵy salyǵyn, májbúrlep nan jınatýdy alyp tastaý jáne t.b. Jalpy, orystar talap etken quqyqtaryna qol jetkizdi. Al biz, qazaqtar, áli kúnge úreımen, qorqynyshpen ómir súrip kelemiz. Bulaı jalǵasa berse, bizdiń qur súıegimiz ǵana qalady. Sondyqtan qazirden bastap halyqty kolhozǵa jazylmaýdy úgitteý kerek. Kolhozdan keıin bári kommýnhozǵa birigedi, sonda ózimizden eshteńe de qalmaıtyn bolady. Iaǵnı jekemenshik degen uǵym múldem joıylady. Osy kúnge deıin osynshama kolhoz birikti dep aqparat taratyp jatqan gazetterge senbeńizder. Bári jalǵan. Muny komýnıser eldiń ishine iritki salyp, arandatý úshin aıtyp otyr. Ártúrli ókiletti organdardyń jáne aýdan agentteriniń sózderin bas shulǵyp maquldaı bermeı, olardan nan, basqa da taýarlar berýdi talap etý kerek. Osy jyly (1929 jyl) kózdegen maqsatqa ońaı jetýge bolady. Óıtkeni, bólshevıkter kóterilisshilerge qysym kórseteıin dese, jan-jaqtan jappaı bas kóterip jatqan qostanaılyq orys mujyqtarynan da tartynyp otyr. Osy sátti ońtaıly paıdalanyp, ashyq áreketke kóshken jón. Biraq asa saq bolǵan durys, eshkimdi mertiktirmeý kerek. Áıtpese, olar qarýly ásker shyǵaryp, halyqqa ses kórsetip taratyp jiberýi múmkin. Ol kezde uıymdasý, bas biriktirý qıynǵa soǵyp qalady. Keńes ókimeti kóp oılanyp jatpastan aldymen qatal zańdaryn ózgerte bastaıdy. Sol tusta biz ókimetti óz qolymyzǵa ala qoıamyz», – deıdi Alash qaıratkeri Ahmet Baıtursynuly. Mine, Qazaqstan tarıhynda osy tektes áli de az zerttelgen, tereń zerdeleýdi qajet etetin tarıhı derekter bar.
Sheshem 1934 jyldan 1937 jylǵa deıin Ahmet Baıtursynulynyń otbasynda turǵan. Syrqat Ahmet pen onyń zaıyby Badrısanyń janynda bolyp, ekeýine kútim jasaıdy. Sheshem bala da bolsa sol kezdegi NKVD jendetteriniń Ahmet Baıtursynulynyń úıine jıi-jıi jasalatyn tintý jumystaryn eshqashan umytpaǵanyn, bári kóz aldynda ekendigin bizge áńgimelep otyratyn.
Júregimniń túkpirinde
– Qazaqstannyń halyq jazýshysy Syrbaı Máýlenovtiń atyn máńgilik etý jolynda búgingi kúni qandaı ıgilikti is-sharalar atqarylýda? Áńgimemizdi osy saýalǵa berer jaýabyńyzben túıindesek.
– Anam ómiriniń ár sátin, ár mınýtyna deıin ákeme jáne bizge arnaǵan eń aıaýly jan edi. Sol kisiniń tabandylyǵynyń, ákemniń murasyna degen janashyrlyǵynyń arqasynda Qazaqstan Úkimetine de hat joldady, mınıstrlikterdiń de esigin qaǵýdan, tabaldyryǵyn tozdyrýdan sharshamady. Almaty qalasy men oblystardyń ákimderiniń qabyldaýyna da jazyldy. Nátıjesinde elimizde ákemniń atymen ashylǵan mektepterdiń, kóshelerdiń saltanatty jıyndarynyń tórinde otyrdy. Mektepter ishinen Syrbaı Máýlenov atyndaǵy mýzeılerdiń ashylýyna muryndyq boldy. Ákemniń shyǵarmalarynyń basyn biriktirip, birtalaı kitap ta basyp shyǵardy. Anam, ásirese, sheftik qamqorlyǵyna alynǵan mektepterdiń oqýshylaryna, olardyń alyp jatqan bilimine kóp kóńil bóldi. Búgingi kúni Qazaqstannyń tórt qalasynda, atap aıtsam, Almaty, Qostanaı, Arqalyq jáne Qyzylordada ákemniń atymen atalatyn kósheler bar.
Ákem kóz jumǵan soń, 1993 jyly «Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Aleksandr Fadeev syılyǵynyń jáne Qazaq SSR Abaı atyndaǵy memlekettik syılyǵynyń laýreaty Syrbaı Máýlenov atyndaǵy qor» quryldy. Onyń prezıdenti, tizginshisi de ózim. Qordyń emblemasynan ákemniń «Lashyn» (qus) degen búrkenshik ataýynyń oryn alǵany da men úshin maqtanysh. Búginde men de ózimniń keıbir jekelegen ǵylymı maqalalarymnyń sońyna «Lashyn» dep qol qoıamyn. Sebebi, ómirimniń aınymas bir bólshegi bolyp ketken marqum ákemniń esimi únemi jadymda júrse, júregimniń túkpirinde bolsa deımin. Men Syrbaı aqynnyń uly ekendigimdi maqtan etemin! Surapyl soǵystan da aman qalyp, elge oralyp, Dúısen, Jeńis, Beıbit, Ǵazız esimdi baýyrlaryma, Baqytjamal men Saqypjamal esimdi ápkelerime ómir syılaǵandyǵy úshin de rızamyn. Biz bir qursaqtan jeteý edik. Ókinishke qaraı, úlken eki aǵam men kenjemiz ómirden ótip ketti. Qalǵan perzentteri áke jolyn jalǵap kelemiz.
– Áserli áńgimelerińiz úshin rahmet!
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA.