- Oraıy kelgen áńgime
Qymyzdyń san túrli emdik qasıeti ata-babalarymyzǵa erte zamandardan-aq aıan. Qazaqty bylaı qoıǵanda, Eýropa elderiniń ózi búginde qymyzdyń paıdasyn jaqsy biledi jáne ony turaqty túrde tutynýǵa aınalǵan. Olardyń janynda qaıta ózimiz onyń emdik, dámdik ereksheligin eskere bermeımiz. Qambar ata túligin qaster tutyp, «qymyz – Qazaqstan brendi bolýǵa laıyq birden-bir ulttyq ónim» dep maqtanysh etkenimizben, onyń óndirisin júıeli túrde jolǵa qoıýǵa qulyqsyzbyz.
Basqa-basqa, bul másele atalmysh salany damytý qupıasyn meńgerý maqsatynda sońǵy 20 jyl kóleminde álemdi sharlap júrip tájirıbe jınaǵan Aıtýǵan Muqashevqa jaqsy tanys. Kúlli qazaq ataýly sıaqty, ol da bala kezinen jylqyny jaqsy kórgen, qymyzdy qumartyp ishken. Biraq ony osy ulttyq ónimniń basqa sýsyndar sıaqty kópshilikke qoljetimdi bola bermeıtini, dúken sórelerinde qysy-jazy turmaıtyny oılandyratyn. Ol úshin qymyz shyǵarýdy óndiriske aınaldyrý kerektigin túsingen Aıtýǵan, bul sharýaǵa qulshyna kirisedi. Týǵan ólkesi – Qaraǵandy óńirinde aýyl-aýyldan bıe sútin jınaı júrip, alǵashqy jyly-aq 100 kúnde 100 tonna qymyz shyǵarady. Ónim úlken suranysqa ıe bolady. Qymyz sehynyń ashylýy nátıjesinde aýyl-aýyldaǵy jylqy sany da arta bastaıdy. Eńbegi elenip, oblystyń úzdik kásipkeri atanady. Ary qaraı «Bolashaq» baǵdarlamasymen Germanıada oqýdyń sáti túsedi. Bul Aıtýǵannyń jylqy sharýashylyǵynyń tıimdiligine jáne bıe sútinen qymyzdan basqa da kóptegen qundy ónimder jasaýǵa bolatynyna senimdiligi artýyna úlken septigin tıgizedi. «Ǵylymmen baılanystyrmaıynsha, óndiristi damytý múmkin emes» dep sheshken ol, jylqy sharýashylyǵynyń ekonomıkasy boıynsha doktorlyq dısertasıa qorǵaıdy. Bul áreketi de tekke ketken joq. Bastapqyda ınjener mamandyǵyn ıgergen ol – búginde ulttyq sýsyn óndirisiniń de úlken bilgiri, bıe sútin keptirip, odan túrli ónimder jasaýmen tabysty túrde aınalysyp júrgen aıtýly kásipker.
Al elimizde jylqy sharýashylyǵy, onyń ishinde qymyz óndirisi qanshalyqty jolǵa qoıylǵan, ol qaıtkende órkendeıdi, qymyzdyń paıdasy, ony jasaý mádenıeti, bıe sútin keptirý tásili jáne odan alynatyn ónimder týraly ne bilemiz? Bul jóninde biz Aıtýǵannyń ózin tyńdaǵandy jón kórdik.
– Jalpy, qymyzben emdeý tarıhy 200 jyldan beri qarastyrylyp kele jatyr, – deıdi Aıtýǵan. – Ózimizde ótken ǵasyrdyń 60 jyldary ár respýblıkanyń ǵalymdarynan quralǵan komısıa úlken joba aıasynda muny 3-4 jyl boıy arnaıy zerttep, keıin dáleldemesi shyqqan. Qymyzben emdelgen aýrýlardyń barlyǵy jazylǵan. Dárihanada dáriler ótpeı qalǵan. Osyǵan baılanysty jylqyǵa qatysty ǵylymı sharýalardyń barlyǵy toqtatylǵan. Al sol kezde Qazaqstanda onshaqty jylqy zaýyty bolǵan, olar jylqy tuqymyn etti, sútti baǵytqa aýystyrýǵa kóp jumys jasaǵan. Biraq birtindep sonyń bári saıabyrsyǵan. Sebebi, aınalyp kelgende, qymyzdan, birinshiden, qazaqtar jazylyp ketedi, ekinshiden, dárihana bıznesi júrmeı qalady, úshinshiden, jylqysy kóp aýyldyń adamdary óte shıraq bolady. Sodan qazaqty qaıtadan atqa mingizse, erteń ıe bola almaı qalatynyn bilgen ortalyq, bárin toqtata bastaǵan. Osylaısha, bizdegi jylqy sharýashylyǵy kúıredi. Qazaqstanda eń jaqsy kóterildi degendegi jylqy sany 4 mln bolsa, 1991 jyldary ol 1 mln-ǵa deıin túsip ketken. Sol 1 mln mal qazir bizde 5 mln-ǵa jetip qaldy. Óıtkeni jylqyǵa degen suranys artty. Bir jaǵynan, basqa malǵa qaraǵanda ony asyrap-baǵý ekonomıkalyq jaǵynan asa tıimdi.
– Qalaısha?
– Jylqy jyl on eki aı dalada júredi, oǵan jylqyshydan basqa eshkim kerek emes, artyq shyǵyn joq. Negizi, baıaǵyda jylqy sharýashylyǵymen aınalysqan sovhozdardyń barlyǵy baı bolǵan.
Qazirgi jaǵdaıda bizde bir bıeniń jyldyq kirisi – 5 myń dollar. Bul tek – sútiniń kirisi. Al biz bolashaqta ónimder túrin kóbeıtý arqyly kiristi arttyrsaq deımiz. Sóıtip, mysaly, aýyldyń bir turǵyny 2 jylqy ustasa sonyń óziniń kirisi jylyna 10 myń dollar bolady. Qazir biz Talǵarda 2-3 sharýashylyqpen jumys jasap jatyrmyz.
Bizdiń qateligimiz – bárin ózimiz istegimiz keledi: biraq qazirgi naryqtyq jaǵdaıda árkim óz kásibimen aınalysýǵa tıis. Germanıada jylqy ósiretin adam tek ósiredi, ekinshi adam saýady, úshinshi adam sútti keptiredi, tórtinshi adam odan basqa bir ónim jasaıdy, besinshi adam ony satady. Iaǵnı ár nárseni óziniń mamany isteýi kerek. Aýyl sharýashylyǵynyń damymaı turǵan sebebi, biz qoı, sıyr, jylqy, bárin topyrlatyp bir qorada baǵamyz. Ol sanıtarlyq norma boıynsha da durys emes. Bul – sovet ókimetiniń mal baǵýda bizge kirgizgen qate túsinigi. Qazaq esh ýaqytta maldyń barlyǵyn bir qorada ustamaǵan: ol ne jylqyly, ne qoıly baı bolǵan. Qazir ókinishke qaraı, sıyr pul bolǵan zaman boldy, barlyq jerde – sıyrdyń súti, sıyrdyń qurty. Al qoıdyń súti, qoıdyń qurty joq, óıtkeni suranys bolmaǵannan keıin ony saýyp, jasap jatqan eshkim joq. Endi osynyń bári nemen keledi degende, ǵylym kerek. Adamdardy oqytyp, paıdasyn ekonomıkalyq turǵyda eseptep berý kerek. Óndiris sosyn baryp damıdy.
– Óziń bıe sútinen qandaı ónimder shyǵaryp júrsiń?
– Germanıada oqyp júrgende kórdim, bıeniń sútinen tek qymyz ǵana emes, nemister odan shokolad, balmuzdaq, ıogýrt, sabyn, shampýn sıaqty ártúrli nárseler jasaı alady. Men ózim de ony ınstıtýttarǵa berip, jasatqyzyp kórdim, bolady eken. Sóıtip, Qazaqstanǵa kelgen soń osy óndiristi jolǵa qoıýǵa kiristim. Biraz jumys jasap júrip tapqan qarajatqa sút keptiretin aspap aldyrttym, sosyn kepken sútti kapsýlaǵa salyp berdik. Súttiń untaǵynan sabyn, shampýn jasadyq. Sosyn sol untaqty aparyp, Koreıadan kosmetıka jasap ákeldim. Olardyń bári bir aınalymda jaqsy satyldy.
– Al túıe súti she? Ony da qarastyryp kórdiń be?
– Báriniń negizi sút qoı. Sondyqtan bıe sútinen ne isteýge bolsa – túıe sútinen de sonyń bárin isteýge bolady. «Aýyryp em izdegenshe aýyrmaıtyn jol izde» degen bar. Ol úshin bizdiń kúndelikti taǵamymyzda aǵzamyzǵa qajetti nárseler bolýy kerek. Tańerteń úıden saýmal iship shyqsaq, keshki tamaqtan keıin bir kese qymyz iship uıyqtasaq, bizge eshqandaı dári-dármektiń qajeti joq. Qazir biz nege aýyramyz? Sebebi genymyzdaǵy dárýmender jetispeıdi. Ony jemis-jıdekten ala almaımyz. Bala kezimizden jep óspegennen keıin asqazanymyzda ony qorytatyn ferment joq. Al túngi 12-de et jese de bizdiń qazaq aýyrmaıdy. Óıtkeni asqazanynda ony qorytyp jiberetin ferment bar. Sol sıaqty, sharap ishse nege ıtalándar, shampan ishse nege fransýzdar, syra ishse nege nemister mas bolmaıdy? Óıtkeni ol – ata-babasynan kele jatqan nárse. Olar úshin ol paıdaly. Al biz sonyń qaısysyn ishsek te mas bolyp qalamyz. Sebebi aǵzamyzda ony ydyratatyn ferment joq. Al qymyz ishsek qyzara bórtip otyra beremiz. Qymyz iship alyp bireýdi óltirip ketipti, mas bolyp, esin bilmeı qalypty degen áńgime joq. Iá, qymyz masaıtady, quramynda spırt bar ekeni ras. Biraq ol – bıologıalyq spırt. Ol súttiń quramyndaǵy ártúrli bakterıalardy óltirý úshin qajet. Ol ana sútiniń quramynda da bar. Biraq biz ony túsinbeımiz. Ne nársege bolsyn birjaqty qaraımyz.
Árıne, ár adamnyń bilimi, túsinigi ártúrli. Nege sen qymyzdy bilmeısiń dep aıta almaısyń. Óıtkeni ol oǵan sen sıaqty qaraǵan joq. Ortaq nárse bolǵan kezde ǵana adamdarda ortaq túsinik, ortaq áńgime paıda bolady. Sosyn baryp kózqarasy úılesedi. Buryn bárimiz batyrlar jyryn, qıssalardy jattap óstik. «Abaı jolyn», «Mahabbat, qyzyq mol jyldardy» oqydyq. Sondaǵy jaǵymdy keıipkerlerge uqsaǵymyz keldi. Sonyń arqasynda áńgimemiz de jarasatyn. Qazir biz nege qazaqtyń basyn qosa almaı otyrmyz? Óıtkeni ortaq eshteńe joq.
– Kosmetıka jasatýdyń qandaı mańyzy boldy? Másele – ótimdiliginde me?
– Bul naryqtyń talaby qandaı degenge baılanysty. Qaı jaqtan kóbirek suranys bolady, sony jasaý kerek. Biraq bul ıdeıa da bostan-bosqa týǵan joq. Aınalyp kelgende adal, aram degen nárse bar. Bizdiń qyz-kelinshekter tutynyp júrgen kosmetıkanyń kóbi zıan. Quramynda, negizinde, 99 paıyzǵa deıin shoshqa maıy bar. Ystyqqa da, sýyqqa da tózimdi, formasyn joǵaltpaıtyn bolǵandyqtan, ony ne nársege bolsa da qosa beredi. Ósimdik maıy qymbat turady, óndirýshilerdiń kóbiniń oǵan qoly jete bermeıdi. Al haram nárselerdi neǵurlym kóp tutynǵan saıyn áıel zatynyń soǵurlym qylyqtary da ózgere bastaıdy. Sodan muny da nege halal ǵyp jasamasqa dep, sony qolǵa alýdy uıǵardyq. Qazaqstanda kosmetıka zaýyty joq. Bir jaǵynan, ony júrgizetin, jumys isteıtin mamanǵa da zárýmiz.
– Bizde bul máselede de olqylyq bary ras. Mysaly, qaı sala boıynsha maman tapshy degenge kóńil bólinbeıdi...
– Bireýinen bireýi týyndaıdy ǵoı. Áıtpese zaýyt ashý qıyn emes. Syrttan satyp alyp kelip, qoıa salýǵa bolady, biraq kimge istetesiń? Bizde sabynnyń, shampýnniń, kosmetıkanyń tehnologi joq. Ýnıversıtetterdiń barlyǵy jylda úırenshikti mamandyqtar boıynsha maman shyǵarady, kerek pe, kerek emes pe, qaramaıdy. Qanshama grant bólinip, aqsha dalaǵa ketip jatyr! Sol úshin qandaı maman kerek ekenin kásipkerlerden suraý kerek qoı, negizi. Bıznestiń damymaı jatqan sebebi de sol, kásipkerlerge qajetti maman joq. Sút tehnologterin oqytady, biraq solardyń ulttyq sýsyndarmen aınalysyp jatqan bireýi joq. Óıtkeni olarǵa ony oqytpaǵan, onyń ǵylymy qalyptaspaǵan.
– Oqytqan kúnde de, bizde áreketsizdik basym ǵoı. Joǵary oqý ornyn bitirip alyp jumys tappaı júretin jastar kóp...
– Negizi, biz adamnyń túsinigin retke keltirýimiz kerek. «Memleket maǵan ne istedi?!» emes, «Men memleketke ne isteımin?!» deý kerek qazir. Eger oqý bitirip, joǵary bilimdi bola turyp jumys taba almasaq, ol – bizdiń sorymyz. Joǵary oqý onyn bitirmeı-aq jumys istep júrgen adamdardyń janynda sen eshkim emessiń. Oqydyń ba – sen ózińe ǵana emes, óziń sıaqty 10 adamǵa jumys taýyp beretin jaǵdaıda bolýyń kerek. Sol kezde ǵana sen zıaly azamatsyń. Al joǵary oqý ornyn bitirip alyp: «maǵan jumys taýyp ber» deıtin bolsań, onda zıandy azamatsyń. Biz qazir osylaı, zıaly men zıandyny shatastyryp alǵan kúıdemiz.
– Eldegi jalpy jaǵdaıdyń ózińe, óndirisińe áseri qalaı bolýda?
– Shynyn aıtqanda, kedergiler kóp. Adamnyń bári sen sıaqty oılamaǵan soń, sen sıaqty istemegen soń, onyń bári – kedergi. Sondaı-aq, bizde qazaqtyń jasaǵan dúnıesine degen senim joq. Saýda úıine kirseńiz, mıllıon túrli zat turady. Sonyń eń bolmaǵanda ony Qazaqstanda istelingen be? Mine, úlken problema. Biz ózgeniń dúnıesin damytyp otyrmyz. Sonda ózimiz orystyń sútinen, pechenesinen jaqsy nárse isteı almaımyz ba? Olar nesimen alyp otyr: baǵasymen. Biraq Qazaqstanda shyǵarylǵan nárse báribir sapaly. Biz qymbat bolsa da óz ónimderimizdi alýǵa tyrysýymyz kerek. «Qazaqtyń zaty men Qazaqstanda jasalǵan zatty ǵana alamyz, basqanykin tutynbaımyz» desek óz óndirisimiz damıdy. Halyqta patrıotızm bolmasa, eshqandaı bıznes júrmeıdi. Mysaly, qaısymyz kúnine bir kese qymyz iship júrmiz? Esesine kola ishemiz. Apelsın, banan jeımiz. Sonda bul jerde ne nárse kerek degende, bizde ulttyq ıdeologıa joq. Bolsa – biz sony ustanatyn edik. Onda men kúnine 1 tonna qymyz shyǵarsam da satylyp ketetin edi. Odan men baıysam – qaıda aparam? Osy Qazaqstanǵa salam ǵoı.
– Senińshe, ulttyq ıdeologıa degen ne sonda?
– Aınalyp kelgende, ulttyq ıdeologıa – ekonomıkany tartý kúshi. Mysaly, japondar ózderinikinen basqany tutynbaıdy: japonnyń mashınasy, japonnyń kıimi degen sıaqty... Biz de ózimizge tán nárselerge jumys isteýimiz kerek. Qarapaıym nárse: mysaly, «jylqy – qazaqtyki» deımiz. Ony nemen dáleldeısiz? Iaǵnı, joq degende jylyna bir jylqy soıyp jep, kúnine bir kese qymyz ishýińiz kerek. Siz sóıtip ulttyq ıdeologıany jasaısyz. Bylaısha aıtqanda, aýylda bir otbasyn baǵasyz. Siz úshin aýylda jylqynyń sany kóbeıedi, 2-3 bıe saýylady. Sondaı ulttyq ıdeologıa ekonomıkaǵa kerek pe? Árıne, kerek.
– «Qymyz mádenıeti joǵaldy» dep júrsiń. Bul rette, neni meńzediń?
– Mysaly, bıeni qalaı saýamyz, sútti qaıda quıamyz, qandaı temperatýrada saqtaımyz, ydysty qalaı jýamyz, qaı ýaqytta pisemiz, neshe ret pisemiz degen sıaqty, qymyzdy baptaýdyń ózi – úlken óner. «Tehnologıa» dep aıtqanymyzben, bul – jalpy, qymyz jasaý mádenıeti. Bizde sol joǵalǵan. Qazir qymyz istep júrgen adamdardyń 10 paıyzy ǵana kúbide isteıtin shyǵar. Saba degen joǵaldy. Qalǵandarynyń barlyǵy qolyna túsken ydysta jasaıdy. Biraq ol durys emes. Sol úshin biz jaqsy qymyz ishe almaımyz. Óıtkeni «qymyzdyń jaqsy bolýy – sabasynan» deıdi. Men, mysaly, qymyzdy ishem de, birinshiden, ol qaı óńirdiń qymyzy ekenin aıtyp bere alamyn. Ekinshiden, qymyzdyń jasalǵanyna qansha ýaqyt bolǵanyn, úshinshiden, qandaı ydysta jasalǵanyn bilemin. Iaǵnı, men – onyń mamanymyn. Eshkim ótirik aıta almaıdy. Bul – mádenıet. Al «joǵaltty» degenge kelsek, baıaǵyda úıdegi apamyz, atamyz: «áı, ana kúbini pispepsińder, kúbini jýmapsyńdar» dep bárin aıtyp, rettep otyratyn. Buryn ony árbir qazaq biletin. Al qazir ol mektep joq. Kelinder bıeni saýyp, plasmassa ydysqa quıa salady. Shyndyǵynda, ol qymyz ashymaıdy. Óıtkeni demalmaıdy. Al kúbide, sabada turǵan qymyzdar demalady. Ol ádemi ashıdy. Ony bir ishken adam ishe bergisi keledi. Qazir Semeıde Saryjaldan, Qaraǵandyda Jańaarqadan, Torǵaıdan keletin qymyzdar jaqsy. Suranys kóbeıgen saıyn mádenıet qalyptasady. Adamdar jaqsy qymyzdyń dámin biletin bolady. Kúbige, sabaǵa suranys kóbeıse sheberler jumysy jandanady. Sonda bir qymyzdy daıyndaýda qanshama adamnyń eńbegi bar! Osylaı, bir mádenıet bir mádenıetti damytady.
– Qazir endi óziń júrgizip otyrǵan qymyz sehynyń ónimdiligi qandaı? Kúnine qansha kólemde sút keptiriledi?
– Bizdiń qazirgi apparatqa kúnine 200-250 lıtr ǵana sút sıady. 22 saǵattyń ishinde sútti keptirip shyǵady. Ol óte úlken óndiris emes. Biraq qazirgi suranysymyzǵa jetedi. Eń birinshi ishki naryqty qamtamasyz etip alýymyz kerek. Árıne, meniń ónimderimdi Amerıka, Fransıa, Germanıa, Túrkıa, Qytaıdan da tapsyrys berip alatyndar kóp. Biraq bul arnaıy sol jaqqa shyǵaryp jatyrmyn degen sóz emes, ol úshin kólem bolýy kerek. Osy máselege kelgende: «Nege osy mashınany ózimiz jasamaımyz?» dep oılandyq.
Negizi, arnaıy sút keptiretin aspap joq. Nemistiń aspaby dári jasaýǵa, qytaıdyki jemis keptirýge arnalǵan. Sodan men bıyl joba jasap, úlken kólemde grant utyp aldym. Sóıtip, Qytaıdyń birneshe kompanıasymen kelisimshart jasastyq. Keıbir detaldaryn shetelden ákelgenimizben, bıe jáne túıe sútin keptiretin aspapty ózimizde, Qazaqstanda qurastyryp shyǵaramyz. Aldaǵy ýaqytta nemistermen de sóılesemiz. Óndirister jumys isteýge daıyn. Biz qazir, eń bastysy, sony jasaýǵa bolatynyn dáleldep jáne mamandardy oqytyp-úıretip shyǵarýdy maqsat etemiz.
Biz qurastyratyn apparatta dári de, sút te, shóp te, ártúrli nárselerdi keptirýge bolady, tek temperatýrasyn, basqa da rejımderin týralap qoıý kerek. Ol nemistiń aspabynan arzan, qytaıdykinen sapaly bolady, bolashaqta oǵan suranys artady. Óıtkeni álemde «sút keptiretin apparat kerek» dep ony izdep júrgender kóp. Biz bireýin jasap shyǵaramyz da, sosyn ony serıalyq óndiriske qoıamyz.
– Ideıańdy túsinetin, birge jumys istep, ary qaraı alyp kete alatyn mamandar tabyldy ma? Jalpy, óndiristiń bolashaǵyn óziń qalaı elestetesiń?
– Joba jasaǵan kezde kimdi qosatynymyzdy da oılastyrdyq. Ákeniń, kókeniń balalary keregi joq, osy jumysqa qajetti salalar boıynsha naqty nátıje kórsete alatyn adamdardy taýyp aldym. Tehnologymyz Malaızıada oqyǵan, sútti zerttegen jigit eken, «keptirilgen súttermen jumys jasaǵanbyz, biraq onda paıdaly eshteńe bolmaıtyn» deıdi. Al bizdiń keptirýimiz sýyqpen keptirý ǵoı, «bul tásil arqyly keptirgende eshqandaı dárýmen joǵalmaıtyny meni tań qaldyrdy» deıdi. Sóıtip, ol da iske kiristi. Jobaǵa 20 shaqty maman tartyldy, barlyǵy – jastar. Bári ońynan bolyp oıymyz iske assa – erteń barlyǵy zaýyttyń bir-bir bólimin basqaratyn bolady jáne árqaısysy ózinen keıingilerdi úıretedi. Ǵylym, óndiris adamdardy birigýge ákeledi. Ózimiz birdeńe óndirmesek óndiris damymaıdy. Saýsaq birikpeı – ıne ilikpeıdi.
Memlekettik grant utyp alǵanymyz úlken dáreje boldy. Endi ıdeıany júzege asyrý da – úlken jaýapkershilik. Bir anyǵy, búginde jastardyń kópshiligi jańalyq izdeýge qumar emes. Sebebi jańalyq oǵan aqsha ákelip turǵan joq. Al biz óndiristi ǵylymmen ushtastyrýdyń paıdasyn jáne jańalyq ashsań – eńbegiń zaıa ketpeıtinin dáleldegimiz keledi. Jastar soǵan qulshynsa deımiz. Adam bir nársege qyzyqqan keıin jańalyq ashady. Jańalyq ashsa – óndiris bolady. Óndiris bolsa – ekonomıka damıdy.
– Áńgimeńe rahmet. Jumysyń jemisti bolsyn!