Aınalaıyn, qońyr qozym!

Avtor Aınur SENBAEVA
03:34, 22 maýsym 2023

nemese balańyzdy qalaı erkeletesiz?

Bir dana ǵalymnan «Balany erkeletý kerek pe?» dep suraǵan eken. Sonda ol: «Árıne, erkeletý kerek. Óıtkeni, ony aldynda qandaı taǵdyr kútip turǵany belgisiz» degen eken. Ras, ata- anadan balaǵa keregi – eń aldymen jyly sóz, meıirimdilik. Balasyna degen bar mahabbatyn «aınalaıyn» degen bir sózge syıdyrǵan dana halqymyzda balaǵa qatysty aıtylatyn nebir ádemi sózder bar. Biraq jahandanýdyń áserinen bolar, búgingi ata-ananyń leksıkonynda qulaqqa túrpideı tıetin ózge tilden engen «jargondar» kóp.

Balalardyń oıyn alańynda ul-qyzyn oınatyp júrgen analar balasyn «docha», «syna», «botashka», «balapashka» dep shaqyryp jatqanyn jıi estımiz. Onyń ústine, qazirgi kezde qazaq balalaryna ózge ulttyń esimderin qoıý da sánge aınalǵan. Tipti, qazaqy e simderdiń ózin qysqartyp, «Janı», «Donı», «Danık», «Lıka», «Aıka», «Maks» dep aıtýdy maqtan kóretindeı. Táp-táýir tól sózimizdi túrlendirýden ne utamyz? Keıbir adam óz balamdy qalaı erkeletsem de ózim bilemin deıtin bolar, biraq óz halqymyzǵa tán ádemi, maǵynasy tereń sózderimizdi qoldansa, tamasha emes pe...

Ájelep etegine oralǵan balaǵa ertegi aıtatyn ájelerdiń qatary sıregeni de jıi aıtylyp júr ǵoı. Besik jyryn aıtý bylaı tursyn, búginde balany qazaqsha erkeletýdiń ózi armanǵa aınalǵandaı.

Buryndary qazynaly qarttarymyz ul balalarǵa batyrlar jyryn jattatyp, kishkentaıynan namystaryn janyp, ulttyq qundylyqtardy qulaqtaryna quıyp ósirgen. Sondaı-aq, dana ájelerimiz ben analardyń balalaryn erkeletip «aınalaıyn» degen jyly sózi kez kelgen adamnyń jan-júregin eljiretip, tula boıyn tebirentedi. «Aınalaıyn, qulynshaǵym», «qarashyǵym», «qońyr qozym», «sadaǵań keteıin», «qylyqtarynan aınalaıyn», «Allam bere salǵan, aınalaıynym» degen jyly sózdermen nemerelerin erkeletip, mápeleıtin ata-ájesi bar bala baqytty. Óıtkeni, mápeleı aıtylǵan sózdiń astarynda úlken mán jatyr. Bul jaı ǵana sóz emes, ǵasyrlar boıy sóz túrinde saqtalyp kele jatqan ejelgi saltymyz, ulttyq bolmysymyz.

Kóneniń kózindeı bolǵan qarıalar balanyń azan shaqyryp qoıǵan atyn atamaı, maǵynaly sózdermen erkeletetin bolǵan. Mysaly, uly Abaıdyń azan shaqyryp qoıǵan nyspysy Ibrahım. Zeredeı dana ájesi súıikti nemeresin Abaı dep atady. Osy atpen aqynnyń esimi kúlli álemge tanyldy. Al Shoqan Ýálıhanovtyń shyn esimi Muhammedqanafıa ekenin kópshilik biledi. Ony da ájesi Aıǵanym Shoqan dep erkeletken. Adamǵa tilge de jeńil, qulaqqa da jaǵymdy, qysqa da nusqa at berýdiń ózi óner.

Qazirgi zamanda keshegi Zere, Aıǵanym ájeler sekildi mán-maǵynasy tereń esim bere almasaq ta, balalarymyzdy qazaqsha erkeletip, ulttyq rýhtyń dánin eksek, tamasha bolmas pa edi...

Ata-babalarymyzdyń kishkentaı sábıge degen súıispenshiligin, jylylyǵy men meıirimin «botam», «botaqanym», «qoshaqanym», «qulynshaǵym», «shójem», «taılaǵym», «kójegim» degen sózder arqyly jetkizýi sonaý ejelgi tanym- túsinigimizden habar beredi. Sondaı-aq, adam esimderine qazaq tilindegi – jan, -taı, degen jalǵaýlardy nemese -ym, -im degen menshiktik jalǵaýlardy qosý da erkeletý áserin bildiredi.

Mysaly: Zerejan, Maratjan, Armanjan, t.b. Eger adam esimi «jan» dep aıaqtalatyn bolsa, Aıjantaı, Erjantaı dep te aıtamyz. Búginde sırek kezdesetin Aına – Aınash, – Ásıa – Ásıash, Álıa – Álıash, Márıa – Márıash degen esimder de erkeletip ataýdyń bir nusqasy. Maralym, Ajarym, Balym dep te erkeletý qazaqqa tán.

Qazaq – yrymshyl halyq. Kóneden kele jatqan ǵuryptardyń biri – alastaý. Buryndary qazaq otbasynda jas jetkinshek syrqatqa shaldyǵyp aýyrǵanda ákesi, anasy nemese egde jastaǵy adam sol jastyń saýyǵyp, dertinen aıyǵyp, janyn aman alyp qalý úshin alastaıtyn bolǵan. Balasy aýyrǵanda ákesi kıimin teris aýdaryp kıip, moınyna beldik ilip, onyń «tómengi álemge túskenin» bildirip, balasyn aınala bastasa, ekinshi jaǵdaıda qarıalarymyz kıiz úıdiń dál ortasyna naýqasty jatqyzyp, úsh márte aınalyp, esikke kelgen sátte «aınalaıyn» dep daýystaıdy eken.

Bul yrymnan keıin bala saýyǵyp, sol yrym jasaǵan qart aýrýǵa shaldyǵyp nemese jantásilim etedi eken. Sodan beri osy asyl sóz umytylmaı, babalarymyz balalaryna «aınalaıyn» dep emirenedi eken. Bul degenimiz, «seniń jolyńda meniń janym qurban», «seniń muńyńdy maǵan bersin», «sadaǵańa janymdy bereıin» degen maǵynany bildirse kerek. Qazaqtyń bir aýyz sózinde qasıetti tylsym, janashyrlyq, meıirimdilik pen balaǵa degen sheksiz mahabbat jatyr.

«Aınalaıyn» sóziniń qadiri týraly aqyn Kákimbek Salyqov:

«Búkil álem sóılegende bir tilde, «Aınalaıyn» degen sózdi saqtarmyz» degen óleń joldarynda ádemi jetkizgen. Shynynda, «aınalaıyn» sózi eshbir tilge aýdarylmaıdy, ózgege maǵynasyn túsindire de almaısyń.