Tulǵaǵa oralý
Kúrkirep kezeńder, dúrkirep dáýirler ótse de kóńil tórinde turatyn tulǵalar bolady. Solardyń biri de, biregeıi, qazaq kınosynyń kóshbasshy kemeńgeri Sháken Kenjetaıuly Aımanov ekeni alǵaýsyz aqıqat.
Aldymen mynadaı bir saýalǵa ıek artyp sóıleıik. Biz tulǵalarǵa nege oralyp otyramyz, nege úlgi-ónege tutamyz? Qazirgi qazaq kınosy, sahnasy nege jıi synǵa ushyraıdy? Ulttyń kórkemdik keńistiginde ne bolyp jatyr ózi? Sizdiń rýhanı qajetińiz nege qanaǵattandyrylmaıdy? Sebebi, biz, durysy, ult ózin-ózi joǵaltyp alǵan tárizdi. Ult rýhanıaty óz tamyrynan kindik úzip barady. Jurttyń bári dúnıelik, zamanaýı taqyryptarǵa burylyp ketken syńaıly. Mine, osy tusta ult rýhanıatynyń kósh basynda bolǵan tulǵalar taǵylymyn súzgiden ótkizip, olarǵa oralýdyń qajetin tereń sezinbeske áddiń joq.
- Sháken Aımanovty qazirgi ınternettiń ıirimine túsip ketken urpaq bilmeýi nemese «staromodnyı» deýi ábden múmkin. Deıdi demeımiz, ábden múmkin. Al shyn máninde, Aımanov kim? Ol sol sheńberden shyǵarmaıtyn zamannyń ózinde jańashyldyqqa umtylyp, ult bolmysyn ulyqtaı bilgen ulyq tulǵa boldy.
- Sháken 1932 jyly nebári 18 jasynda Ǵabıt Músirepovtiń nazaryna ilindi. Áli de ońy men solyn tanyp úlgermegen bozbalanyń boıynan uly Ǵabeń ne kórdi?
Arada jóńkilip jyldar ótken soń baryp ózin-ózi dáleldegen Aımanovtyń boıynan syrbaz sýretkerdiń ne baıqaǵany qalyń qazaqqa túsinikti bolyp shyǵa keldi. Mosart eki-úsh jasynda qulaǵy shýyldap jylaı beredi eken. Osyǵan uqsas bir jaıdy Shákenniń teteles inisi, halqyna aty málim Káýken aǵa Kenjetaev aıtyp edi. Sháken aǵa bala kúninde jylaýyq bolypty. Tipti, Baıanaýylda bir Sekertas degen jer bar eken. Sonyń ústine shyǵyp alyp jylaıtyn kórinedi. Bir kúni muny kórgen Aımannyń aǵasy Abbas degen kisi «áı, sender buǵan tımeńder, muny óner qysyp jylap otyr» depti. Sol kisi aıtqandaı, basqa súrleýmen ketse de ol tegin adam bolmas edi. Halqynyń baǵyna ónerge kelgenin qarasaıshy. Mine, sol bir boıyna birneshe óner jıǵan Aımanov ult ónerin bıikke kóterdi. Elý alty jasynda ómirden ozdy. Ne degen uqsas taǵdyr deseńshi, Májıt Begalın de, Abdolla Qarsaqbaev ta osy jasta baqıǵa qaıtty. Osy bir kezdeısoqtyqtyń ózinde de bir qısyn bar ma qalaı?! Eger otyzdan asqansha qalyptasý, damý ústinde boldy desek, nebári 20–25 jyldyń ishinde qaldyrǵan isiniń ózi ańyz etýge jarap jatyr. Kamal Smaıylovtyń aıtqanyndaı, ómirden ozarynyń aldynda «endi Abaıǵa kirisýge bolady, akterim de ábden pisip, jetildi» degen eken jaryqtyq. Demek, buǵan deıingi jankeshti izdenister osy kesek týyndyǵa barar joldaǵy baspaldaq bolǵan eken ǵoı dep topshylaımyz.
Júıeni jańyldyryp otyrdy
Aımanovtyń kúni búginge deıin halyq súıispenshiliginen bir eli ajyramaı kele jatqanynyń syry nede? Ol sol kezdiń ózinde ultshyl boldy. Osy qasıeti onyń eshkimge uqsamaıtyn bolmysyn qalyptastyryp, ozyq dúnıeler jasaýyna jol ashty. Áýezov aıtqandaı, ol ult múddesin qorǵaýǵa kelgende «qol batyry da, oı batyry da» bola aldy. Kıno ulttyq bolǵan jaǵdaıda ǵana sen ózińdi de, ózgeni de moıyndata alasyń degen berik ustanym ustanyp ótti ómirden. Onyń ulttyq ónerimizge alyp kelgen osy qoltańbasy talaılardyń uıqysyn da buzǵan. Ozbyr ortalyqta otyryp alyp, oıyna kelgendi jazyp, júıkesine shı júgirtkender de bolǵan. Sol tusta «Izvestıa» gazetinde «Bir qolǵa eki qarbyz» degen feletonsymaq jarıalanyp, máskeýlik tásilmen Sháken aǵanyń mysyn basqysy kelgen. Alaıda, alyp Aımanov ony eleýshi me edi, pysqyrǵan da joq. Ult muraty jolyndaǵy sýretker ondaı usaq-túıekpen, quqaımen aınalysýǵa ýaqyt taba da almaıtyn.
Aıtary joq, Aımanov «túri ulttyq, mazmuny sosıalısik» degen qaǵıda qaǵynyp turǵan tustyń ózinde ol túri de, mazmuny da ulttyq dúnıe jasaýdyń jolyn tapty. Sháken qansha ret kıno túsirse, sonsha ret súıikti partıany da san soqtyrǵan shyǵar dep oılaısyz. Ulttyń paıdasyna árıne. Ol kezde basqa halyqtan góri qazaqqa handar, batyrlar týraly fılm túsirýge múldem tyıym salynǵan bolatyn. Sháken bul tyǵyryqtan da jol taba bildi. Komedıa janryna batyl den qoıdy. Ańyzdaǵy keıipker Aldar kóse týraly ǵajap fılm túsirdi. Ázildiń túbinde zil, astarynda aqıqat jatatyny belgili ǵoı. Osy týyndy arqyly da ulttyń tarıhyn, aqylmandyǵyn qyzyqty derektermen kókteı sholyp kórsetti. Qysqasy, óz ultyna búıregiń buryp bara jatsa, tez seze qoıyp, máseleńdi maı shammen qaraıtyn júıeni adastyryp otyrdy.
Shákensiz sóılemeıtin
Sháken halqynan ǵana emes, óz ortasy, áriptesterinen de zor qurmet kórgen adam. Sonyń biri ónerdegi jan serigi, jan dosy, operator Berkovıch edi. Onyń bar kınosyn osy dosy túsirdi. Berkovıch ómirden ozarynyń aldynda qolynda Shákenniń daýsy jazylǵan birneshe taspa baryn aıtyp, tıisti oryndar nazaryna jazǵan hatyna da sol kezdegi berekesi kete bastaǵan bılik moıyn da burmaǵanǵa uqsaıdy. Sháken jóninde kitap jazǵan ol arnaıy derekti fılm de túsirip, shákentanýǵa tuńǵysh túren saldy. Al budan soń uly Murattyń «Sen jáne fars» (saıqymazaq qoǵam) atty fılmi tusaý kesti. Bul fılmniń basqalardan ereksheligi, onda oı erkindigi, ákesiniń qazaq kınosynyń laıyqty ókili ekenin aıta otyryp, seniń zamanyń endi týyp edi degen ózek órter ókinish baıqalady. Sonyń bárin óziniń ishki monologyna, janaıqaıyna, sana sarǵaıtqan saǵynyshyna syıǵyza otyryp, bekzat baıandaıdy. Sóıte tura avtordyń keı tusta áke atyna aıtylǵan ókpe-nazynan Sháken aǵa bedeline esh nuqsan kelmese de, jalpy bul qoǵam qabyldaýǵa tıisti janaıqaı edi. Kezinde qoǵamda úlken aıtys týǵyzyp, jurt nazaryn aýdarǵan týyndynyń tusaýkeserinde birge bolǵan Kamal Smaıylovtyń myna pikirine den qoıyp kóreıikshi.
– Operator Berkovıchten keıingi bul fılmnen Sháken aǵanyń ózimizge jaqsy tanys ómiriniń keıbir sátterin kórip tolqydyq. Árıne, ár sýretkerdiń óz ustanǵan baǵyty bolady. Murat ýaqyt jaǵyna kóp aýyp ketken, ony da túsinýge bolady. Biraq Sháken aǵany óz múmkindigin paıdalana almady, isinde tıanaq bolmady deýi keı tusta qaıshy pikir týǵyzady. Fars dep otyrǵany da sol. Olaı aıtýǵa da bolmas pa edi. Sháken aǵa óz jolymen júrdi, óziniń maqsatyn, muratyn oryndap otyrdy.
Qysqasy, bul fılm sol kezeń kózimen qaraǵanda san qyrly, taǵdyrly tulǵanyń ómir jolyndaǵy keıbir jumbaqtardyń kiltin ashýǵa jasalǵan tuńǵysh talpynys edi.
Ony dúnıeniń qaı buryshyna barsa da qurmetteıtin. Shekspırdiń 400 jyldyǵynda Anglıada Otello rolindegi akterlerdiń álemdik saıysy ótti. Sol báıgede bas júldeni alyp, top jardy. Onyń dúnıelik deńgeıdegi degdar ekenine mundaı mysal jetkilikti. Alaıda, osy tustan taqyrybymyzǵa týra tartsaq, Ǵabeńniń qalaýymen 1932 jyly Almatydaǵy drama teatrǵa kelgen Aımanovtyń osynda 40 jylǵa jýyq sanaly ǵumyry ótti. Ol osynda jar súıdi, perzent kórdi. Qazaq óneriniń qubylysqa aınalǵan aıtýly kezeńderi óziniń ǵajaıyp dáýrenin bastan keshti. Aımanovtyń arqasynda talaı bulaqtyń kózi ashylyp, kórkemónerimizdiń bıik tulǵalaryna aınaldy. Taqyrypqa tuzdyq bolsyn, Aımanov ashqan aımańdaı tulǵa Asanáli Áshimulynyń kúndeligindegi myna bir joldarǵa nazar qonystatyńyzshy.
«Lermontov teatrynda Pomeransev Iýrıı Borısovıchtiń 95 jyldyq mereıtoıy boldy. Shal spektáklde oınady. Asa tańqalarlyq qubylys. Eki jarym saǵat sahnada bolyp, ári bılep, ári tolǵanyp, eldi tańqaldyrdy. Men: Iýrıı Borısovıchke 95, maǵan 80 jas. Men 95-ke kelgende ol 110-ǵa shyǵady. Ekeýmiz osy sahnada «Koról Lırdi» oınaımyz. Ol koról men Lır bop, dep jurtty dý kúldirdim. Uly rejıser Stýrýa Robert Robertovıch Grýzıadan arnaıy kelip, qatysyp otyrǵan. Ol meniń sózimdi jalǵastyryp. «Men» «Koról Lırdi» qoıýshy-rejısseri bolamyn. Júrgizýshi Iakýshev (teatrdyń dırektory) qandaı uly treýgolnık «Ashımov – Pomeransev – Stýrýa» dedi.
Basqasyn bylaı qoıǵanda, Almaty degende Sháken Aımanovtyń «Bizdiń súıikti dáriger», «Taqıaly perishte» kórkem fılmderi eske túspeı turmaıdy. «Bizdiń súıikti dárigerdegi» basty keıipkerdi somdaǵan álginde aıtqan, Sháken dese shyǵarǵa jany bólek Iýrıı Borısovıch. Qazaqstannyń Eńbek Eri, júzge kelip ómirden ótken aqsaqaldan qaı kezde suhbat alsań, áńgimesiniń jartysy Sháken bolatyn. Shákensiz sóılemeıtin. Sońǵy ret ómirden ozarynyń aldynda da «Shákendi saǵynyp jatyrmyn» dep edi jaryqtyq.
Aıtsa aıtqandaı, ol Shákendi bir kúnde esten shyǵarǵan emes. «Men aldymen Aımanovqa, sonsoń Almatyǵa, Aımanovtyń Almatysyna qaryzdarmyn. Eger meni Aımanov fılmderine túsirmese, men kim bolar edim?» deıtin shaldyń sózin biz jıi estip óstik.
Aımanovtyń Almatysy. Shynynda da Shákenniń fılmderi arqyly tek san qıly taǵdyr, qyzyq ómir ǵana emes, Almatynyń qaıtalanbas tarıhı, kórkem kelbeti de qaldy. Onyń fılmderine ulttyq elıtanyń ozyq ókilderiniń bári tústi. Iá, qazirgi Almaty zamanaýı úrdistermen adam tanymastaı ózgerdi. Alaıda, aryqtarynda balanyń basyndaı aport júzip bara jatatyn, aýasy saf taza, jaýyny jańa jaýyp basylǵan, keptelisi joq Aımanovtyń Almatysyn da saǵynbaı tura almaısyń. Alyptardy bergen, jaqsylardyń tabanynyń izi qalǵan Almaty ǵoı bul. Búginde ózi jarty ǵasyrǵa jýyq ómiri ótip, máńgilikke tynystap jatqan Almatysynda óziniń atynda kınostýdıa, dańǵyl bar.
Qaısybir jyly Almaty qonaq úıiniń aldynda korıfeıge eskertkish qoıyldy. Óziniń máńgi jas, abat qalpyn fılmderinde máńgilikke óshpesteı etip qaldyryp ketken uly rejıser sol kúni tirilip kelgendeı qýanyp edi qala jurtshylyǵy. Sonyń ishinde de bárinen de beter qýanǵan Iýrıı aqsaqal edi.
Q.QOSHQARULY.
«Almaty-akshamy», №35, 26 sáýir, 2024 jyl