«Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary», - dep jazylǵan elimizdiń konstıtýsıasynda. Alaıda bul sózderge kópshilik mán bere bermeıdi. Bul maqalada osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa tyrysamyz. Sebebi zań ústemdigi ornamaı, «Ádiletti Qazaqstandy» ornatý múmkin emes. «Qasiretti Qańtar» oqıǵasy men onyń sebep-saldary osyny meńzeıdi.
Zańǵa nemquraılylyq saıası dertimiz
Halqymyz úshin qasiretti «qańtar oqıǵasy» ótkenine 2 jyldan astam ýaqyt boldy. Osy oraıda 3 qańtarda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Egemen Qazaqstan gazetine suhbat berdi. Onda 2022 jylǵy ýaqıǵalardyń shyǵý sebebine erekshe toqtaldy.
«Men 2019 jyly Prezıdent bolyp saılanǵannan keıin memleketimiz saıası júıeni demokratıalandyrýǵa, qoǵamdyq ómirge erkindik sıpat berýge, ekonomıkany monopolıadan aryltýǵa bet burdy. Reformalardy ázirleýge jáne ony júzege asyrýǵa qoǵam ókilderi, belsendi azamattar, sarapshylar qatysty. Túrli dıalog alańdarynda, sonyń ishinde, meniń usynysymmen arnaıy qurylǵan Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń otyrystarynda kóptegen bastama kóterilip, jan-jaqty pysyqtaldy.
Ashyǵyn aıtsam, osy jańa baǵdarymyz keıbir yqpaldy adamdarǵa múlde unaǵan joq. Olar bul ózgeristi elimizde ábden tamyr jaıǵan júıege jáne bılik qurylymyndaǵy ózderiniń «erekshe mártebesine» tóngen qater dep qabyldady. Mundaı adamdar eldegi ózgeriske astyrtyn, keıde tipti ashyq qarsylyq bildire bastady. Aqyr sońynda reformanyń betin qaıtaryp, ózderine yńǵaıly burynǵy qalypqa oralý úshin bárin tas-talqan etýge sheshim qabyldady.
Joǵary laýazymdy tulǵalardan turatyn bul toptyń kúshtik qurylymdarǵa da, qylmys álemine de orasan zor yqpaly boldy. Sondyqtan bılikti kúshpen basyp alýǵa bel býdy. Tergeý málimetterine júginsek, olar 2021 jyldyń ortasyna taman daıyndyqqa kirisken. Sosyn Úkimet suıytylǵan gazdyń baǵasyn kúrt ósirý týraly jan-jaqty oılastyrylmaǵan, quqyqtyq negizi joq sheshim qabyldady. Mańǵystaý oblysynda arandatýshylardyń aıtaǵyna ilesken jurt sherýge shyqty» - dedi Prezıdent.
Suhbattyń osy bóligin oqı otyryp, ertedegi fransýz ǵalymy Aleksıs de Tokvıldiń demokratıa jaıly boljamy eske túsedi. Ǵalym «Amerıkadaǵy demokratıa» atty eńbeginde álemde erte me, kesh pe demokratıa ornaıdy, oǵan bıliktegi adamdar men sol bılikti ıemdenýge talpynatyndar arasyndaǵy qaqtyǵys jol ashyp beredi degen. Qaqtyǵysqa túsýshiler demokratıaǵa jol ashyp jatqanyn sezbeıdi deıdi ol. Tokvıl Fransıanyń saıası tarıhyn zerttep, katolık shirkeýi men patsha, patsha men dvorándar arasyndaǵy qaqtyǵystyń sońy demokratıalyq ózgeristerdi ákelgenin jazady. Boljam XIX ǵasyrdyń basynda aıtylǵan. Bizdiń qazirgi tarıhymyzǵa qarasaq, eks-prezıdent N. Nazarbaev pen Joǵarǵy Keńes, opozısıamen teketiresteri bılik tranzıti men demokratıalyq ózgeristerge alyp keldi.
Suhbatty muqıat taldasaq, biraz suraqqa jaýap tabamyz. Ras, kim kináli degen suraqqa atyn atap, túsin tústemese de, belgili bir oı qorytýǵa bolady. Sebebi, sot prosesi aıaqtalmaı, memleket basshysy bolsań da, naqty aty-jóndi ataýǵa quqyly emessiń. Muny sot úkimi sheshedi.
Endeshe, Prezıdenttiń sózderin taldap kórelik. 2019 jyly 19 naýryzda eks-prezıdent N. Nazarbaev óz ókilettigin toqtatý týraly sheshim qabyldady. Konstıtýsıaǵa sáıkes onyń mindetin ýaqytsha atqarý sol kezdegi Senat tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaevqa ótti. Sol jyly 9 maýsymda saılaý ótip, zańdy túrde prezıdent atandy. Keıin Prezıdent ózi suhbatynda aıtqandaı saıası júıeni demokratıalandyrý, qoǵamdyq ómirge erkindik berý, ekonomıkany monopolıadan aryltýǵa bet buryldy. Alaıda eks-prezıdent qurǵan saıası júıeniń jemisin kórgen kontr-elıtaǵa ózgerister unaǵan joq. Árıne, kim maı shelpekten bas tartady? Olardyń kim ekeni aldaǵy ýaqytta belgili bolar. Sebebi «Qańtar oqıǵasyna» qatysty sot prosesi áli jalǵasýda.
Suhbatta «erekshe mártebe» ıeleri týraly sóz boldy. Áńgime sol kontr-elıta jaıynda ekeni belgili. Al «erekshe mártebe» qaı ýaqytta qalyptasady? Árıne, demokratıaly saıası ınstıtýttar ornyqpaǵan, quqyqtyq memleket qalyptaspaǵan elde paıda bolady. Konstıtýsıanyń 3-baby 3 tarmaqshasynda: «Qazaqstan Respýblıkasynda bılikti eshkim de ıemdenip kete almaıdy. Bılikti ıemdenip ketýshilik zań boıynsha qýdalanady», - delingen. Budan «erekshe mártebedegi» adamdardyń bılikti ıemdenýge talpynysy konstıtýsıaǵa qaıshy ekenin kóremiz.
Suhbatta joǵary laýazymdy tulǵalardan turatyn osy toptyq kúshtik qurylymdarǵa, qylmystyq toptarǵa yqpaly bolǵany týraly aıtylady. Kúshtik qurylymǵa Bas Prokýratýra, UQK, Qorǵanys jáne İshki ister mınıstrlikteri kiredi. UQK burynǵy basshysy Kárim Másimov pen Qorǵanys mınıstrliginiń burynǵy basshysy Murat Bektanov, İİM burynǵy mınıstri Erlan Turǵymbaevqa qarsy sot prosesteri qańtar oqıǵasy aıasynda ótip jatqany da beker emes. Sondyqtan prezıdenttiń suhbatyndaǵy erekshe mártebedegi adamdardyń bar ekeni, jáne de olardyń yqpaldy bolǵanyna kúmánmen qaraı almaımyz.
Munyń bári neden bolady? Quqyqtyq nıgılızmnen. Qarapaıym tilmen aıtqanda zańǵa nemquraıly qaraýdan paıda bolady. Bul sýperprezıdenttik rejımniń jemisi. Qandaı adal nıetpen kelseń de, bıliktiń aty bılik. Tipti saıası ınstıtýttar tepe-teńdik jáne tejemelilik prınsıpimen jumys istegenniń ózinde bılikte bir adam uzaq otyrmaýy tıis. Qandaı demokratıaly basqarsań da, syrtqy ózgeristerdiń yqpalyna únemi laıyqty jaýap bere almaısyń.
Zań demokratıaly bolýy tıis
Qarapaıym adamda mynadaı suraq týyndaýy múmkin. Bizde konstıtýsıa bar. Onda demokratıaly, quqyqtyq memleketterge tán bılik bólinisi, adam men azamattyń quqyqtary tanylǵan. Alaıda quqyqtyq nıgılızm qaıdan paıda boldy?
Zańǵa degen nemquraılylyq sýperprezıdenttik rejımdi qalyptastyrý kezinde jáne sonyń saldarynan paıda bolǵan. Elimizdegi demokratıalandyrý prosesine 1995 jyly Joǵarǵy Keńestiń taratylýy alǵashqy soqqy boldy. Keıin qazirgi Konstıtýsıa qabaldanyp, Parlament quryldy.
Aldaǵy ýaqytta Konstıtýsıaǵa kóptegen ózgeris engizilip prezıdenttik ınstıtýt ózge bılik tarmaqtaryna yqpaly kúsheıdi. Bul saıası júıedegi kúsh balansyn buzdy. Konstıtýsıanyń 42-baby 5 tarmaqshasynda «Bir adam qataryna eki retten artyq Respýblıka Prezıdenti bolyp saılana almaıdy» delingen. Alaıda 2007 jyly 21 mamyrda bul tarmaqsha kelesideı sózdermen tolyqtyryldy: «Bul shekteý Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdentine qoldanylmaıdy». 2022 jyly qańtar oqıǵasynan keıingi júrgizilgen saıası reformalardyń nátıjesinde bir adam eki retten emes, bir retten artyq prezıdent bola almaıtyny týraly ózgeris engizildi. Esesine prezıdenttiń ókilettigi 5 jyldan 7 jylǵa uzardy. Mundaı ózgeristerdi saıası júıeni demokratıalandyrýǵa jasalǵan mańyzdy qadam deýge bolady. Degenmen atalmysh normanyń jumys isteý-istemeýi 2029 jyly belgili bolmaq. Eger búgingi konstıtýsıalyq norma saqtalsa, qazirgi prezıdenttiń el damýyna qosqan teńdessiz úlesi bolmaq.
Qala berdi, Prezıdent suhbatta áleýmettik jelide tarap júrgen qaýesetti joqqa shyǵardy. «Prezıdent Konstıtýsıaǵa qatysty referendým ótkizip, 2026 jyly taǵy da saılaýǵa túsýdi josparlap otyr degen qaýeset tarap jatyr. Bul ras pa?», - degen suraqqa:
«Bul – jalǵan aqparat. Budan bylaı árkim oıyna kelgenin istep, Ata zańǵa ońdy-soldy ózgeris engize almaıdy. Al osyndaı mańyzdy máselege kelgende, tipti múmkin emes. Men buǵan nyq senimdimin. Konstıtýsıalyq reforma Ata zańǵa qalaı bolsa solaı ózgeris engize berý úshin jasalǵan joq», - dep jaýap berdi Prezıdent.
Jalpy bir adamnyń qatarynan eki retten artyq saılanbaýy týraly norma AQSH-ń eks-prezıdenti Franklın Rýzveltten keıin tájirıbege ene bastady. Ol ótken ǵasyrda uly ekonomıkalyq depressıa kezinde bılikke keldi. Keıin ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalyp ketip, soǵys ýaqyty bolǵasyn bılikte qaldy. Sóıtip qatarynan 4 ret prezıdent laýazymyn atqardy. Daǵdarysqa baılanysty bılikte otyrýy durys boldy degenniń ózinde, aldaǵy ýaqytta eki retten artyq bılikte otyra almaıtyny týraly norma tájirıbede qoldanyla bastady.
Degenmen AQSH batys órkenıetindegi el. Qazaqstanǵa shyǵys, onyń ishinde Ońtústik Koreı (Koreı Respýblıkasy) eli jaqynyraq. Ońtústik Koreıa saıası tarıhy kúrdeli kezeńderdi basynan ótkizdi. Qazirgi bılik «Altynshy respýblıka» dep atalady.
Ádildik – halyqtyń qalaýy
Biz qaıda baramyz? Bul suraqty 1991 jyldan beri qoıyp kelemiz. Konstıtýsıanyń 1-baby 1 tarmaqshasynda «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary», - dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Kópshilik osy sózderge mán bermeıdi. Bul bapta negizgi sóz «ornyqtyrady» ekenin atap ótken jón. Ornyqtyrý belgili bir maqsatqa jetý degendi bildiretin proses. Joǵaryda mysal retinde keltirgen Ońtústik Koreı eliniń konstıtýsıasynyń 1-babynyń 1 tarmaqshasynda: «Koreı Respýblıkasy ózin demokratıalyq respýblıka retinde tanıdy», - dep jazylǵan. Demek olar ózderin demokratıalyq elmiz dep esepteıdi. Al bizde ózgeshe: «demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady», - degen. Demokratıanyń damýy týraly túrli álemdik reıtıńterdi qaraǵan kezde osy bir faktini eskerý qajet.
Mysaly, aǵylshyndyq The Economist Intelligence Unit atty halyqaralyq zertteý uıymy jylda demokratıa damýy ındeksin shyǵarady. Byltyrǵy reıtıńte Qazaqstan 120-orynǵa jaıǵasqan. Zertteýshiler elimizdi avtorıtarly rejımdegi memleket dep baǵalaǵan. Alaıda sarapshylar konstıtýsıadaǵy joǵarydaǵy bapty eskermeı keledi. Demokratıalandyrýdy proses retinde qarasaq, bizde oń dınamıka baıqalady. 2021 jyly qasiretti qańtar oqıǵasyna deıin Qazaqstan 128 orynda bolǵan. Demek eki jyldyń ishinde 8 pýnktige ilgeriledik. Koreı Respýblıkasy sol jyly 16 orynǵa jaıǵasyp tolyq demokratıaly el retinde tanylǵan. Alaıda bul kórsetkishke birden jete qoıǵan joq. 1948 jyldan beri 6 respýblıka aýysqan. Ol ne úshin aýysady? Saıası daǵdarystyń áserinen.
Demokratıa jáne taǵy da ózgeleri bárimiz úshin qajet. Alaıda adam úshin eń bastysy onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary ekeni sózsiz. Jalpy aıtqanda adamǵa ádildik kerek. Ádildikti halqymyz qalaıdy.
Oıymyz jalań sózge emes, naqty statısıkalyq málimetterge súıegen. Mysal retinde azamattarymyz tarapynan qazirgi Májiliske joldanǵan arys-shaǵymdardy alaıyq. Byltyr kóktemnen beri VIII shaqyrylym depýtattary jumys isteýde. 2023 jyly 29 naýryz-30 maýsym aralyǵynda depýtattarǵa halyqtan 5 174 hat pen joldanym kelgen. Onyń 1 612-si sot tóreligi men quqyqtyq tártip boıynsha túsken. Bul eń joǵary kórsetkish. Qalǵan máseleler buǵan qaraǵanda az qamtylǵan. Demek azamattardy sot úkimi men zańnyń buzylýy tolǵandyrady degen sóz.
Depýtattardyń halyqty qabyldaýy kezinde de osyndaı jaǵdaı tirkelgen. Basym kópshiligi jumystan zańsyz shyǵarý, qylmystyq jáne azamattyq ister, ákimdikterdiń azamattardyń saýaldaryna sapasyz jaýap berý máseleleri boıynsha shaǵymdanǵan. Mundaı jaǵdaı byltyr 1 qyrkúıek-29 jeltoqsan aralyǵynda da tirkelgen. Azamattar onlaın túrde 11 074 hat joldasa, sonyń 4 092-si sot tóreligi jáne quqyqtyq tártip máseleleri boıynsha shaǵymdanǵan.
Sondyqtan ádildikti ornatýda sot jáne quqyq qorǵaý organdary júıesin reformalaýdan bastaý qajet. Sebebi azamattar óz quqyǵy buzylǵan kezde sotqa, polısıaǵa, prokýratýraǵa júginedi.
Osy baǵytta jumys kesh bolsa da bastaldy. Kesh deıtinimiz 1991 jyldan bastaý kerektigin bildiredi. Ulttyq Quryltaıda «Ádiletti Qazaqstandy» qurý týraly bastama kóterildi. Jalpy ishki ónimdi eki ese arttyrý ıdeıasyn qalyń kópshilik túsinbese de, «Ádiletti Qazaqstan» jáne ádildik bárimizge túsinikti jáne qoldaıtyn maqsat.