Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysynda sóılegen sózi
Qurmetti qaýym!
Sóz basynda birden atap óteıin, menińshe, Ulttyq quryltaı bul – arqany keńge salyp otyratyn jıyn emes. Sán-saltanatpen ótkizetin toı da emes. Babalarymyz mańyzdy sheshim qabyldar kezde nemese elge qater tóngen syn saǵatta quryltaı shaqyrǵan.
Búgingi quryltaıdyń otyrysy elimizdegi qaıǵyly oqıǵadan keıin ótip jatyr. Abaı oblysynda alapat órt shyǵyp, azamattarymyz qaza tapty. Taǵy da qaıtalap aıtqym keledi: biz mundaı oqıǵadan sabaq alýymyz kerek, naqty sheshimder qabyldaýymyz qajet. El basyna túsken qıyndyqtar, eń aldymen, bizdiń bereke-birligimizdi synǵa salady. Osyndaı kúrdeli sátter, eń bastysy – shynaıy janashyrlyq jáne tereń jaýapkershilik tanytý qajet ekenin aıqyn kórsetedi. Muny ózderińiz óte jaqsy túsinip otyrsyzdar.
Ulttyq quryltaı – halqymyzdy ortaq maqsatqa uıystyratyn biregeı qurylym. Men byltyr naýryzdaǵy Joldaýymda osy quryltaıdy shaqyrý týraly bastama kóterdim. Bul qadam qoǵamdyq dıalogty nyǵaıta túsý úshin jasaldy. Sondaı-aq munda ulttyń bolashaǵyna yqpal etetin eldik máseleler talqylanady.
Biz quryltaıdyń alǵashqy otyrysyn osydan dál bir jyl buryn ult uıasy – Ulytaýda ótkizdik. Kóptegen mańyzdy ister memlekettigimizdiń negizi qalanǵan qasterli ólkeden bastaý aldy. Osy ıgi úrdis bıyl da jalǵasyn tabýda.
Búgingi basqosý búkil túrki halyqtary úshin kıeli shaharda ótip jatyr. Halqymyz ádette Túrkistandy qazaqtyń rýhanı astanasy deıdi. Degenmen qalanyń mán-mańyzy budan áldeqaıda joǵary.
Kıeli shahar elimizdiń tarıhynda aıryqsha ról atqarǵan. Kóne zamannan beri Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy iri qala bolǵan. Baýyrlas halyqtardyń bárine ilim-bilim taratqan rýhanıat oshaǵy sanalǵan. Sondaı-aq qazaqtyń tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan kóptegen tulǵalarymyz osy jerden máńgilik mekenin tapqan.
Shejireli shahardyń qabyrǵasyna qazaqtyń jylnamasy túgel jazylǵan deýge bolady. Shyn máninde, kıeli Túrkistan – uly dala órkenıetiniń myzǵymas temirqazyǵy. Túrkistan ǵasyrlar boıy qazaq halqynyń mańyzdy saıası ortalyǵy bolyp keldi. Qazaq memleketiniń bas qalasy retinde tarıhqa altyn árippen jazyldy. Kóptegen handarymyz osy jerge ordasyn tigip, ulan-ǵaıyr dalaǵa bıligin júrgizgen. Qara qyldy qaq jarǵan bılerimiz túrli daý-sharǵa tórelik aıtqan. El-jurtyn bereke-birlikke shaqyrǵan. Munyń bári elimizdiń erte zamannan beri bir ortalyqtan basqarylǵan birtutas memleket bolǵanyn kórsetedi. Sondaı-aq qazaq memlekettiliginiń tamyry tym tereńde jatqanyn bildiredi.
Uly Dala tórinde Joshy han áýleti Kenesary hanǵa deıin 6 ǵasyrdan astam ýaqyt el basqardy. Tipti, álem tarıhynda mundaı mysaldar kóp emes.
Biz qazir babalarymyz keńes qurǵan áıgili Kúltóbeniń irgesinde otyrmyz. Ábish Kekilbaev «Qazaq rýhynyń qaǵbasy» dep ataǵan Ordabasy osy jerge tıip tur. Osynaý áıgili tóbelerde halqymyzdyń ıgi jaqsylary san ret bas qosqan. Ult taǵdyry synǵa túsken sátterde bári aqyldasyp, eldiń bolashaǵyn aıqyndaǵan. Qalyń jurt salıqaly sózge toqtap, el bastaǵan erlerine kósh tizginin ustatqan. Bir el, bir halyq bolyp, syrtqy qaterge qarsy turǵan. Qazaqtyń birligi men tutastyǵynyń ordasy bolǵan kıeli Túrkistan bolashaqta da osy mártebeli mısıasyn atqara beredi. Sondyqtan osy aımaqty basqaryp otyrǵan basshylarǵa zor jaýapkershilik júkteledi. Qansha dáýir ótse de, urpaqtar sabaqtastyǵy úzilmeıdi.
Bıylǵy quryltaıdyń sıpaty – ózgeshe, mazmuny da – aýqymdy. Kesheden beri birneshe taqyryp boıynsha jan-jaqty, qyzý talqylaý boldy. Quryltaıǵa qatysýshylar Úkimet múshelerimen pikir almasty, oılaryn ortaǵa saldy. Tyń bastamalar kóterdi. Prezıdent Ákimshiligi sonyń bárin muqıat zerdeleıdi. Ortaq bir tujyrymdy ázirleıdi. Salmaqty usynystar aldaǵy jumys kezinde mindetti túrde eskeriledi.
Pikirtalasqa belsene qatysqan barsha azamattarǵa rızashylyǵymdy bildiremin.
Ardaqty aǵaıyn!
Birinshi quryltaı jalpyulttyq referendýmnan keıin shaqyryldy. Sodan beri, mine, bir jyl ótti. Bul Ádiletti Qazaqstandy qurý jolynda aıryqsha mańyzy bar tarıhı kezeń boldy. Biz Ata zańymyzǵa ádildik rýhyn sińire otyryp, konstıtýsıalyq reforma jasadyq. Bul ózgerister memlekettigimizdiń tuǵyryn bekite tústi. Sonymen qatar elimizdiń uzaq merzimge arnalǵan demokratıalyq baǵdaryn aıqyndap berdi.
Bıliktiń basty ınstıtýttary qysqa merzim ishinde múlde basqasha sıpatqa ıe boldy. Sheshim qabyldaý úderisine azamattardyń qatysý múmkindigi edáýir keńeıdi. Adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý júıesi nyǵaıdy. Osynyń bári elimizdiń saıası qurylymyn ornyqty jáne tıimdi etip qaıta qurýǵa septigin tıgizdi. Barynsha ádil, ashyq ári básekege laıyq júıe qalyptasty.
Keıbir adamdar reformalardyń tabysty bolaryna kúmánmen qaraǵan edi. Biraq bizdiń baǵdarymyz ózgergen joq. Aýqymdy saıası jańǵyrý josparyn ret-retimen júzege asyrdyq. Bárimiz bir el bolyp orasan zor jumys atqardyq.
Qazaqstan osydan 2-3 jyl burynǵy, tipti, bir jyl burynǵy qalpynan aıtarlyqtaı ózgerdi. Biz az ýaqytta zor serpilis jasadyq. Buǵan yntymaq-birliktiń jáne syndarly qoǵamdyq dıalogtyń arqasynda qol jetkizdik. Qazaqstan – osy geosaıası aımaqta saıası júıesin qysqa merzim ishinde túbegeıli ózgertken birden-bir memleket. Tyń ózgeristerdiń arqasynda saıası reformalardyń Qazaqstanǵa ǵana tán erekshe úlgisi qalyptasty. Keleshekte de onyń mán-mańyzy arta bermek. Alaıda qolda bar jetistikke toqmeıilsip otyrýǵa bolmaıdy. Alda uzaq jol, aýqymdy jumys bar. Jalpy, Ádiletti Qazaqstandy qurý mınıstrler men ákimderdiń ǵana mindeti emes. Oǵan búkil qoǵam bolyp jumylýymyz kerek.
Al túpki maqsatymyzǵa jetý úshin saıası-ekonomıkalyq reforma jasaý jetkiliksiz. Eń bastysy, ár azamattyń sana-sezimi jańǵyrýy qajet. Halqymyzdyń dúnıetanymy jáne ómirlik ustanymdary ózgerýge tıis. Áıtpese, basqa reformanyń bári beker. Bir sózben aıtsaq, pıǵyl ózgermese, eshteńe de ózgermeıdi.
Biz qazir halyqaralyq ahýaldyń buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde shıeleniskenine kýá bolyp otyrmyz. Keıbir iri elder ózine qajetti kún tártibin basqalarǵa tańýǵa, olardy óz talabyna ıkemdeýge tyrysýda. Bir-birine múldem qaıshy keletin túrli ıdeıalar men ustanymdar qaqtyǵysy beleń aldy. Bul qaqtyǵys geosaıasatta nemese ekonomıkada ǵana bolyp jatqan joq. Tipti, mádenıet pen rýhanıatty, qundylyqtar júıesin, basqasha aıtqanda, ıdeologıa salasyn da sharpýda. Munyń bári tutas memleketterdiń jáne halyqtardyń qaýipsizdigine zor kesirin tıgizýi múmkin. Halyqaralyq ahýaldyń betalysy kóńil kónshitpeıdi. Sondyqtan Qazaqstan Respýblıkasy buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde birtutas bolýy kerek.
Bizdiń álemdegi ornymyz, eń aldymen, ultymyzdyń sapasyna baılanysty bolmaq. Qýatty el bolamyz desek, birlese otyryp, birqatar mańyzdy saýalǵa jaýap berýge tıispiz.
Biz bolashaǵy qandaı memleket quryp jatyrmyz? Ultymyz neni armandaıdy? Qazaqstan azamaty qandaı bolýy kerek? Elimizdiń basty tiregi ne? Mısıasy qandaı? Men búgin osyǵan qatysty oı-pikirimdi ortaǵa salǵym keledi.
Biz qolǵa alǵan saıası-ekonomıkalyq reformalardy qoǵamdaǵy tereń áleýmettik-mádenı ózgeristermen qatar iske asyrýymyz kerek. Bul – mańyzdy mindet. Biz alǵa úzdiksiz qadam basýymyz kerek. Eldi damytýǵa kedergi keltiretin nárseniń bárinen arylyp, qundylyqtarymyzdy nyǵaıta túsýimiz qajet. Sonda ǵana ulttyń jańa sapasyn qalyptastyramyz, san ǵasyrlyq memlekettiligimizdiń tuǵyryn bekemdeımiz. Olaı bolmasa, damý kóshiniń sońynda qalyp, aqyrynda qurdymǵa ketemiz.
Jalpy, qandaı da bir qundylyqty jarlyqpen nemese zańmen ornyqtyrý múmkin emes. Men muny óte jaqsy túsinemin. Kez kelgen tujyrymdama nemese doktrına qarapaıym ári túsinikti bolýy kerek. Áıtpese, bári jasandy bolyp shyǵady. Ondaı ıdeıany halyq qabyldamaıdy.
Ómirsheń, keleshegi zor ıdeologıalar memleket pen qoǵamnyń ortaq izdenisiniń arqasynda ǵana paıda bolady. Biz dástúrli qundylyqtarymyzdy qazirgi mádenı úrdistermen úılestirýimiz kerek.
Elimizde otanshyl, jasampaz, batyl, daryndy, bilimdi, ozyq ári eńbekqor jandar óte kóp. Men osyndaı azamattardy kórgende bolashaǵymyzdyń jarqyn bolaryna zor senimmen qaraımyn. Táýelsiz Qazaqstanda rýhy azat, kózi ashyq, kókiregi oıaý urpaq ósip keledi. Olar ǵylym-bilim, mýzyka, kıno, sport jáne basqa da salalarda tabysqa jetip, búkil álemge tanymal bola bastady. Jastarymyz týǵan jerdiń qaıtalanbas ereksheligin jáne týǵan eldiń biregeı bolmysyn jer júzine tanytyp júr. Jas urpaq tarıh taǵylymyn jáne eldiń jarqyn bolashaqqa umtylysyn bir arnaǵa toǵystyryp jatyr. Osylaısha, olar ulttyń rýhyn jańǵyrtýda. Osy serpilistiń qarqynyn saqtaı otyryp, ony kúsheıte túsý – memlekettiń mindeti. Bul mindetti abyroımen atqarsaq, qazaqtyń renesans dáýiri, ıaǵnı túbegeıli ózgerister zamany keledi.
Biz, aǵa býyn ókilderi, eńbekqorlyq, iskerlik sıaqty qundylyqtardy ózimiz úlgi kórsetý arqyly dáripteýimiz kerek. Jastarymyz kóp sózge qumar, jaǵympaz, jalqaý, enjar, masyl bolmaýǵa tıis. Olardy osyndaı teris ádetterden qashyq bolýǵa úıretýimiz kerek.
Bizdiń qoǵam ózgeristi bireýden madaq estý úshin emes, eń aldymen, ózi úshin jasaýǵa tıis. Muny eldiń erteńi, urpaqtyń bolashaǵy jarqyn bolýy úshin qolǵa alýymyz kerek. Ashyǵyn aıtsaq, biz keıde óz ómirimizden góri jurttyń pikirine kóbirek mán beremiz. Tipti, bul ádet qanymyzǵa sińgen deýge bolady. Árıne, qazaqtyń qonaqjaılyǵy – jaqsy qasıet. Biraq úıdiń ishi-syrtyn qonaq kelgende ǵana retke keltirý durys emes. Tazalyq pen uqyptylyq kúndelikti ómir saltymyzǵa aınalýy qajet.
Qalalar men aýyldardyń sáýletti, saıabaqtar men aýlanyń taza bolýy, eń aldymen, basqa bireýge emes, ózimizge kerek. Jurttyń bári óz úıiniń jaıly ári ádemi bolǵanyn qalaıdy. Bul – durys. Azamattarymyz qoǵamdyq oryndar men qorshaǵan ortaǵa da dál sondaı janashyr kózben qaraýǵa tıis. Qazaqstan – bárimizge ortaq, onyń qandaı bolatyny tek bizge baılanysty. Iaǵnı, biz ishi de, syrty da bútin el bolýymyz kerek.
Jaqynda iri qalalarymyzda sý tapshylyǵy paıda boldy, turǵyndar narazylyǵyn bildirip jatyr. Bul da – oryndy. Osy túıtkil – ákimderdiń jumysyndaǵy naǵyz olqylyq. Ony tez arada túzetý kerek. Ákimderdiń qolynan kelmese, tıisti sheshimderdi qabyldaımyn. Negizgi maqsat – tabysty bolyp kóriný emes, shyn máninde tabysty memleket bolý. Bul myzǵymas qaǵıda bolýǵa tıis.
Elimizde jańa qoǵamdyq etıka qalyptasýy kerek. Onda eldiń birligi jáne turaqtylyǵy, azamattardyń ózara tilektestigi, ádildik, zań men tártip, senim jáne jaýapkershilik sıaqty qundylyqtar ústemdik qurýy qajet.
Otanshyldyq, adamgershilik, bilimpazdyq, naǵyz maman bolý, únemshildik, eńbekqorlyq, el men jerge janashyrlyq sıaqty asyl qasıetter bárinen bıik turýǵa tıis. Osyndaı izgi qasıettiń bárin boıyna sińirgen jandy Adal azamat degen bir aýyz sózben sıpattaýǵa bolady.
Shyn máninde, biz aıtyp júrgen Ádiletti Qazaqstandy Adal azamattar qurady. Bul – bir-birimen óte tyǵyz baılanysty uǵymdar. Otanǵa, otbasyna adaldyq – parasattylyq pen adamgershiliktiń belgisi. Adal eńbek etip, adal tabys tapqan adam jetistikke jetedi, qurmetke ıe bolady. Uly Abaı «Adal eńbekpen mal izdemek – arly adamnyń isi» degen. Al arly adam ádiletsizdik jasamaıdy. Ár salada adaldyq basty orynda tursa, ádil qoǵam ornaıdy. Jemqorlyqqa jol berilmeıdi, el múddesine saı sheshim qabyldanady. Bir sózben aıtsaq, qoǵamdaǵy izgiliktiń bári adaldyqtan bastaý alady. Endeshe, Ádiletti Qazaqstan jáne Adal azamat uǵymdary el tiregi bolatyn egiz qundylyq retinde árdaıym qatar turýǵa tıis.
Ádiletti Qazaqstandy qurý úshin árbir otandasymyz adal azamat bolýǵa umtylýy qajet. Sonymen birge jas urpaqty adal azamat etip tárbıeleýimiz kerek. Ulttyq biregeıligimizdi nyǵaıtyp, elimizdiń jańa qundylyqtaryn ornyqtyrý úshin júıeli jumys jasalýǵa tıis. Endi osy jumystyń naqty baǵyttaryna toqtalaıyn.
BİRİNSHİ. Memlekettik nyshandardy jetildirý qajet.
Qazir kez kelgen eldiń yqpaldy bolýyna ulttyq brendtiń áseri mol. Sondyqtan onyń tanymaldyǵyn arttyra túsý kerek. Ol úshin biryńǵaı dızaın-kodty, ortaq standartty saqtaý óte mańyzdy. Nyshandarymyz biregeı ulttyq kodymyzdy naqty ári aıqyn kórsetýi kerek.
Men jaqynda Assambleıa sesıasynda elimizdiń geraldıka belgilerin jetildirý qajettigi týraly aıttym. Aldymen aımaqtardyń jáne qalalardyń tańbasyn biryńǵaı úlgige keltirý kerek dep sanaımyn. Qazir olardyń kóbiniń mazmuny jáne pishini árkelki. Soǵan baılanysty qoǵamda jıi syn da aıtylady. Bul salaǵa muqıat taldaý jasap, ortaq ustanymdar ázirleý qajet. Aımaqtyq nyshandardy ázirleý jáne bekitý tártibin barlyq óńirge birdeı etip, retke keltirgen jón.
Endi memlekettik nagradalar máselesine jeke toqtalǵym keledi. Bul salanyń qalyptasqan ózindik dástúri bar. Elimizde kúndelikti qajyrly eńbegimen memleketimizdi órkendetýge jáne azamattardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge mol úles qosyp júrgen jandar az emes. Olardyń qatarynda muǵalim, dáriger, ǵalym, kásipker, tártip saqshysy, áskerı qyzmetshi, qutqarýshy jáne basqa da mamandyq ıeleri bar. Qoǵamǵa úlgi bolatyn osyndaı jasampaz ári otanshyl jandardy memleket árdaıym qoldaýǵa tıis. Men ózim bul máselege aıryqsha mán beremin. Sol sebepti árbir orden-medaldiń tereń maǵynaly ári erekshe bolýy, jurt kóńilinen shyǵatyndaı bolýy óte mańyzdy. Sol úshin memlekettik marapattar júıesin halyqtyń janyna jaqyn ári túsinikti etip jasaý qajet.
Jýyrda biz memlekettik syılyqtarǵa halqymyzdyń birtýar perzentteriniń esimin berdik. Ál-Farabı, Abaı, Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy syılyqtar bar. Mundaı ustanym uly tulǵalarymyzdyń esimin el jadynda saqtaý úshin qajet. Sol arqyly biz olardyń ozyq oılary men ónegeli isterin dáripteımiz.
Shyn máninde, ulttyq ıdeologıa osyndaı mańyzdy sheshimder arqyly qalyptasady. Biz memlekettik nagradalar júıesin de osy tásilmen ózgertýimiz kerek. Kóptegen memlekettiń orden-medaldaryna kórnekti tulǵalardyń esimi berilgen. Mundaı qadamdar otanshyldyq rýhty asqaqtatý úshin qajet. Sondaı-aq tarıhta óshpes iz qaldyrǵan áıgili adamdardyń esimin urpaq sanasyna sińirý úshin kerek. Memlekettik nagradalar júıesin jetildirý kezinde bul tájirıbeni baıyppen paıdalanǵan jón.
Qoldanystaǵy keıbir ordenderdi halqymyzdyń birtýar perzentteriniń esimimen ataý máselesin oılastyrý qajet. Mysaly, Beıbarys Sultan jáne basqa da tarıhı tulǵalar atyndaǵy ordenniń ıegeri ataný kim-kimge de zor mártebe bolar edi.
Men buǵan deıin «El birligi» atty jańa memlekettik nagrada ázirlep, bekitýdi tapsyrdym. Aldaǵy Respýblıka kúninde bul marapat alǵash ret tapsyrylady. Kelesi jylǵy Respýblıka kúninde tarıhı tulǵalardyń atymen atalǵan ordenderdi tabystaımyz. Jyl sońyna deıin osy máseleni muqıat saraptap, naqty usynys engizý qajet. Prezıdent Ákimshiligi bul jumysty quzyrly memlekettik organdarmen, ǵalymdarmen jáne sarapshylarmen birge atqarady.
EKİNSHİ. Ultymyzdyń tarıhı sana-sezimin jańǵyrtý óte mańyzdy.
Damyǵan memlekettiń bári tolyq zerttelgen tól shejiresin dáripteýge aıryqsha mán beredi. Bul iste el tarıhynyń kóp tomdyq jınaǵy basty ról atqarady. Qazaqstan tarıhynyń jańa ǵylymı ustanymdarǵa saı ázirlengen kóp tomdyq jınaǵy áli kúnge deıin jaryqqa shyqqan joq. Ókinishke qaraı, strategıalyq mańyzy bar osy másele táýelsizdik jyldarynda tolyq sheshimin tappady. Sondyqtan men «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalamda osyǵan arnaıy toqtaldym. Qazaqstannyń akademıalyq úlgidegi jańa tarıhyn jazý týraly bastama kóterdim. Bul jumysqa elimizdiń jáne sheteldiń bir top ǵalymdary jumyla kiristi. Ejelgi zamannan búginge deıingi aralyqty qamtıtyn jeti tomdyq jınaqty ázirleý úshin biraz sharýa atqaryldy. Jınalǵan materıalǵa endi stılısıkalyq jáne ǵylymı redaksıa jasalýy kerek. Sondaı-aq jınaqty biryńǵaı úlgide bezendirgen jón.
Eńbekte osyǵan deıin jiberilgen tujyrymdamalyq qatelikter men kemshilikter qaıtalanbaýy qajet. Oǵan sońǵy kezde ashylǵan tarıhı jańalyqtar túgel engizilýi kerek. Qarama-qaıshy málimetter bolmaýǵa tıis. Qazaqstan aýmaǵynda ótken tarıhı oqıǵalardyń álemdik úderistermen tyǵyz baılanysta sıpattalýy mańyzdy. Bir sózben aıtsaq, jeti tomdyq eńbekte elimizdiń shynaıy shejiresi tolyǵymen jazylýy qajet. Kóptomdyqtyń tili – jeńil, mátini – kez kelgen jastaǵy oqyrmanǵa túsinikti bolýy kerek. Bul – asa mańyzdy másele.
Qazaqstan tarıhynyń kóptomdyq jınaǵyn kelesi jyldyń ortasyna deıin ázirleýdi tapsyramyn. Sodan soń ol ǵylymı ortada keńinen talqylanýy kerek. Bul eńbek ulttyń tarıhı sana-sezimin jańǵyrtýǵa, memlekettiligimizdi nyǵaıtýǵa zor úles qosary sózsiz.
Biz san ǵasyrlyq tarıhymyzdy maqtan etemiz. Tamyry tereń tól shejiremiz – halqymyzdyń mádenı kodynyń ózegi. Ony jan-jaqty zerttep, oı eleginen ótkizýge jáne barynsha dáripteýge qajetti jaǵdaı jasaýymyz kerek. Bul – memlekettiń negizgi mindetiniń biri.
Tarıhı tanymdy keńeıtýge zor úles qosatyn taǵy bir mańyzdy sala – arheologıa. Almatydaǵy Arheologıa ınstıtýty – elimizdiń biregeı tarıhı murasyn júıeli zertteýmen aınalysatyn basty ǵylymı mekeme. Ókinishke qaraı, onyń qazirgi jaǵdaıy múshkil. Mekemeni jańǵyrtyp, onyń jumysyna tyń serpin berý úshin ınstıtýtqa barynsha jaǵdaı jasaý qajet. Ony tıisti resýrstarmen qamtamasyz etý kerek. Instıtýt janynan tarıhı jádigerlerdiń arnaıy qoryn jasaqtaǵan jón. Mundaı tájirıbe álem elderinde keńinen taralǵan.
Sondaı-aq tól tarıhymyzda erekshe orny bar tulǵalardyń biryńǵaı tizimin ázirleý qajet. Bul tizim elimizdiń ishinde jáne shetelde jalpyulttyq biregeıligimizdi aıshyqtaıtyn basty ustynǵa aınalmaq.
Onomastıka salasy tarıhı sana-sezimdi jańǵyrtýdyń mańyzdy ıdeologıalyq quraly ekeni belgili. Keıbir adamdardyń qalaýymen jalǵan ómirbaıany ádeıi qoldan jazylǵan Keńes dáýiriniń qaıratkerleri bar. Ondaı jasandy tulǵalardyń esimin túrli nysandarǵa berýdi doǵarý qajet. Jalpy, onomastıka salasyn tártipke keltirgen jón. Bul sharýa keshendi jáne dáıekti túrde bir ortalyqtan atqarylýǵa tıis. Onomastıka bul – ata-babalarymyzǵa baılanysty ıa belgili tulǵalardyń týysqandarynyń isi emes. Bul – memlekettiń sharýasy. Osy saladaǵy barlyq rásimderdi is júzinde retteý mańyzdy. Onda aımaqtardyń ereksheligimen qatar, jalpyulttyq basymdyqtar da eskerilýi kerek.
ÚSHİNSHİ. Biz mádenı muramyzdy jan-jaqty dáripteýimiz qajet.
Elimizdi jańǵyrtý úshin «jumsaq kúshtiń» múmkindikterin tıimdi paıdalanǵan jón. Syrtqy ister mınıstrligi janyndaǵy «KazAID» halyqaralyq damý agenttigi osy jumysqa uıytqy bolýǵa tıis. Kóptegen memlekette mundaı uıymdar ulttyq brendti, tarıhty jáne mádenıetti nasıhattaıdy. Sol arqyly memlekettiń jaǵymdy ımıjin qalyptastyrýǵa yqpal etedi. Syrtqy saıası bastamalardy júzege asyrýǵa qolaıly jaǵdaı jasaıdy. Kásipkerlerdiń álemdegi bedelin arttyrýǵa kómektesedi.
Jańa ǵana Májilis depýtaty Juldyz Súleımenova ulttyq qundylyqtardy dáripteıtin kásipkerlerdi qoldaý qajettigin atap ótti. Bul da – óte oryndy bastama.
Shyn máninde, qazaqtyń mádenıeti san túrli salany qamtıdy. Halqymyzdyń ata-babadan mıras bolǵan mol murasy bar. Ony zaman talabyna saı jańǵyrtyp, jer júzine nasıhattaý kerek.
Mysaly, ózimiz irgesinde otyrǵan Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi baı tarıhymyzdyń sımvoly sanalady. Onyń ult rýhanıatyndaǵy orny erekshe ekenin bilesizder. Osy kesenege ulttyq mádenı-tarıhı eskertkish mártebesin berý týraly usynys engizilgen. Men muny qoldaımyn.
Túrkistandy Iasaýısiz elestetý múmkin emes. Áıgili ǵulama tutas túrki dúnıesinde ıslam dininiń ornyǵýyna zor úles qosty. Iasaýıden bastaý alatyn qazaq jerindegi rýhanı sabaqtastyq qazirge deıin úzdiksiz jalǵasyp keledi. Bıyl Qoja Ahmet Iasaýıdiń týǵanyna 930 jyl tolyp otyr. Osy oraıda ǵulamanyń eńbekterin jan-jaqty zerttep, dáripteý mańyzdy. «Iasaýıtaný» ǵylymı ortalyǵyn nemese ınstıtýtyn qurý máselesin oılastyrýǵa bolady.
Elimizde rýhanı qundylyǵy joǵary ózge de dúnıelerimiz jetkilikti. Onyń ishinde adamzattyń asyl qazynasy atanýǵa ábden laıyq muralarymyz bar. Qazir birneshe nysandy transulttyq atalymdar boıynsha IýNESKO tizimine engizý úshin ótinish berildi. Bul sharýa kórshi eldermen birlesip atqarylyp jatyr.
Jaqynda IýNESKO-nyń bas dırektory Odre Azýle hanym meniń shaqyrýymmen Qazaqstanda boldy. Ol Túrkistanǵa ádeıi at basyn burdy. Bul – bedeldi halyqaralyq uıym basshysynyń sońǵy 10 jylda elimizge jasaǵan alǵashqy sapary. Men Azýle hanymmen arnaıy kezdestim. Ol maǵan Býrabaı, Marqakól qoryqtary jáne «Orteke» óneri IýNESKO tizimine engizilgenin rastaıtyn qujatty tabystady. Munyń bári Qazaqstannyń tabıǵı jáne mádenı murasyn álemge tanytýǵa septigin tıgizeri sózsiz. Biregeı salt-dástúrimizdi materıaldyq emes muralar tizimine qosýǵa qatysty jumysty jalǵastyrý qajet.
Elimizde ulttyq kodymyzben barynsha úılesim tapqan túrli mádenıetter toǵysqan. Biz tól tarıhymyzǵa kóptegen halyqtardyń kórnekti tulǵalarynyń esimi jazylǵanyn maqtan tutamyz. Mysaly, Qazaqstanda Aleksandr Pýshkın, Taras Shevchenko, Fedor Dostoevskıı, Mıhaıl Sholohov syndy álemge áıgili aqyn-jazýshylardyń murajaılary bar. San qyrly ulttyq mádenıetimizdi aıshyqtaıtyn osyndaı mol murany saqtap, zerdeleý qajet.
Qazaqtyń taǵy bir ereksheligi – kóne dáýirden beri kele jatqan ómir salty. Ózge elder bizdi kóshpendilerdiń urpaǵy retinde biledi. Bul da – halqymyzdyń basty brendiniń biri. Kelesi jyly meniń shaqyrýymmen Qazaqstanda V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndary ótedi. Bul qadam ulttyq sportty damyta túsýge zor múmkindik beredi. Sondyqtan baıraqty básekeni joǵary deńgeıde ótkizýimiz kerek.
TÓRTİNSHİ. Óskeleń urpaqtyń tárbıesi – óte mańyzdy másele.
Biz ulttyq biregeıligimizdi nyǵaıtýymyz qajet. Jalpy, dúnıe júzindegi ár ult – biregeı. Muny durys túsinýimiz kerek. Ultymyzdyń biregeıligi bul – onyń tabysty bolýy degen sóz. Tabysqa jetý úshin josparymyz qol jetpes qıalǵa ne bolmasa jalań sózge emes, naqty iske negizdelýi kerek. Sonda ǵana onyń bári jurtqa túsinikti, anyq bolady. Iaǵnı, «Qaıtsek tabysty elge aınalamyz?» degen suraqtyń jaýaby aıqyn bolýǵa tıis.
Adal azamatqa tán qasıetter árbir jastyń boıynan tabylýy kerek. Ulttyń jańa bolmysy bilim, ǵylym jáne mádenıet salasyn damytý arqyly qalyptasady. Osy úsh baǵytty rýhanı damý salasyndaǵy jumystyń myzǵymas úshtaǵany deýge bolady.
Biz urpaq tárbıesine basa mán berip, jastardy jaqsylyqqa jeteleýimiz kerek. Búgingi ınternet dáýirinde bul ońaı sharýa emes. Ashyǵyn aıtsaq, qazir jas urpaq áleýmettik jeli arqyly tárbıe alyp jatyr. Balany durys baǵytqa buryp, jol kórsetip otyrmasaq, bul – óte qaýipti úrdis. Ǵalamtor arqyly jat dinı aǵymdardyń quryǵyna túsken jastar da bar. Urpaqtyń boıynda jaman ádet bolsa, bul – eń aldymen, úlkenderdiń kinási.
Biz jastardy jahandanýdyń qaterli yqpalynan barynsha saqtaýǵa mindettimiz. Urpaq tárbıesine yqpal etetin sharalarǵa basa mán berýimiz kerek. Bul salada kemshilikter kóp ekeni jasyryn emes. Mekteptegi tárbıe jumysy aqsap tur. Sońǵy kezde oqýshylardyń bir-birine qysym, zorlyq-zombylyq, álimjettik kórsetýi jıi bolyp ketti. Ony, tipti, beınetaspaǵa túsirip, áleýmettik jelige salý «sánge» aınaldy. Keıde balalardyń qatygezdigi jan túrshiktiredi.
Otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq qoǵamdaǵy taǵy bir keleńsiz jáne ózekti másele bolyp tur. Mundaı zańsyz áreket jasaǵandar mindetti túrde zań aıasynda tıisti jazasyn alýy kerek. Elimizdiń bolashaǵy otbasynda qalyptasady. Al otbasy baqytty bolsa, elimizdiń keleshegi de jarqyn bolady.
Shyǵystyń uly ǵulamasy ál-Farabı tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy ekenin aıtqan. Bala tárbıesi – eń aldymen, ata-ananyń mindeti. Alaıda keıde ata-analar durys tárbıe berýdiń ornyna ózderi jaǵymsyz úlgi kórsetedi. Balalardyń tártibine beıtarap, selqos qaraıdy, tipti, jaýapkershiliktiń bárin mektepke, muǵalimderge júkteıdi.
Memlekettiń eń basty baılyǵy – adam, ıaǵnı azamattar. Bul – anyq nárse. Desek te, ata-analar balany, eń aldymen, memleket, Úkimet ne qoǵam úshin emes, ózi úshin dúnıege ákeledi. Árbir ata-ana sanaly urpaq ósirýge basa mán berýge tıis.
Sol sıaqty mektep te – bilimniń ǵana emes, tálim-tárbıeniń ordasy. Balanyń boıyna bilimmen qatar adamgershilik qundylyqtardy sińirý – ustazdyń mindeti. Osyǵan oraı balabaqshadaǵy jáne mekteptegi tárbıe isine bárimiz qoǵam bolyp mán berýimiz kerek, sondaı-aq belsene atsalysýymyz qajet.
Balalar arasynda jalpyadamzattyq jáne ulttyq qundylyqtardy dáriptegen abzal. Oqýshylar mektep bitirgende, eń aldymen, adal azamat bolyp shyǵýy kerek. Otanshyldyq jáne memleketshildik qasıet ár balanyń boıynan tabylýy qajet. Balalar men jasóspirimderdi tárbıeleıtin patrıottyq uıymdardyń jumysyn jandandyrǵan jón.
Otanǵa degen súıispenshilik bul – úlken jıyndarda uran tastaý nemese tek án shyrqaý emes. Otanshyldyq bul – shynaıy patrıottyq sezim. Turatyn úıińdi, aýlańdy, qalańdy taza ustaý, qoǵamdyq oryndardy búldirmeý, uqypty bolý, ıaǵnı ár jerge qoqys laqtyrmaý, túkirmeý degen sóz. Ókinishke qaraı, qazirgi tańda elordamyzdyń ózinde azamattarymyz qorshaǵan ortaǵa beıqam qarap, ásirese, jaz kezinde saıabaqtardy qoqysqa toltyryp ketip jatady. Muny jasap jatqan bóten bireý emes, óz azamattarymyz. Astanaǵa kelgen sheteldikter, kóptegen qonaqtar sonyń bárin kóredi, tańǵalady. Árıne, bul – uıat nárse. Óıtkeni óz Otanyn shyn súıetin adam onyń tabıǵatyn qorǵaıdy, ár gúline, ár aǵashyna janashyrlyqpen qaraıdy, bir sózben aıtqanda, naǵyz patrıot ekenin naqty is-áreketimen kórsetedi.
Men eriktiler týraly únemi aıtyp júrmin. Sebebi eriktiler – eń aldymen, patrıot jandar. Olar elimizdiń damýyna, onyń kelbetin jaqsartýǵa zor úles qosyp jatyr. Biz búkil qoǵam bolyp eriktilerdi qoldaýymyz kerek, olardyń eńbegin baǵalap, marapattap otyrý qajet.
Sonymen birge balalarǵa ekologıalyq tárbıe berý mańyzdy. Olardy tabıǵatqa janashyrlyqpen qaraýǵa úıretken jón. Mádenı muralarymyzdy tanyp-bilýge, qorǵaýǵa daǵdylandyrý kerek.
Oqýshylar teatrǵa, murajaıǵa jáne tarıhı oryndarǵa jıi baryp, rýhanı jaǵynan damýy qajet. Mundaı sharýa búkil elimiz boıynsha turaqty túrde júrgizilýge tıis. Oqý-aǵartý mınıstrligi men Mádenıet jáne sport mınıstrligi osy máselemen birlesip shuǵyldanýy kerek.
Men urpaqty eńbekqorlyqqa, bıznes júrgizý sheberligine baýlý máselesi jóninde únemi aıtyp júrmin. Máselen, keıbir kórshi elderdiń jastary shetelderge baryp, belsendi túrde kásippen aınalysady, dúken ashady, ulttyq taǵamdaryn dáripteıdi, qysqasy, nápaqasyn tabady. Osyndaı áreketterden bizdiń jastarymyz da úlgi alsa, jaman bolmaıdy. Árıne, bul – elden ketip, eńbek et degen sóz emes, bul – eń bastysy, eńbektiń jaqsy-jamany joq degen sóz. Ár máseleni ábden saıasılandyryp, bos sóz qýmaı, qol qýsyryp qarap otyra bermeı, naqty jumyspen, qarajat ákeletin zańdy ispen shuǵyldaný kerek degen sóz.
Men byltyrǵy Quryltaıda urpaqty eńbekke baýlýǵa qatysty birqatar tapsyrma berdim. Sonyń negizinde mektepterge eńbek sabaǵy qaıtaryldy. Osy baǵyttaǵy jumysty odan ári jalǵastyrýymyz kerek. Sondaı-aq biz el bolyp qarapaıym eńbek adamyn qadirleı bilýimiz qajet. Qajetsiz mamandyq bolmaıdy, biliksiz maman bolady. Erinbeı eńbek etken jan óz isiniń maıtalmany atanady. Al kásibin tolyq meńgergen adam qashanda suranysqa ıe bolady.
Biz eńbek adamynyń mártebesin kóterýge basa mán beremiz. Elimizde túrli salanyń kásibı merekesi bar. Kóbinese mundaı meıramdar nazardan tys qalyp jatady. Meniń oıymsha, «Eńbek kúnine» oraı eń úzdik mamandardy memlekettik deńgeıde ulyqtaǵan jón. Bul qadam qoǵamda eńbek kúltin ornyqtyrýǵa jol ashady. Shyn máninde, qandaı jumys istep júrgeniń emes, ony qalaı istep júrgeniń áldeqaıda mańyzdy. Mınıstr nemese ákim bolsyn, qurylysshy, dáriger, muǵalim bolsyn, eń bastysy, árkim óz mindetin adal atqarýy kerek. Nanyn adal eńbekpen tabýy qajet. Qazaqstannyń Eńbek Eri Vadım Basın eńbek adamyn nasıhattaý týraly jaqsy oı aıtty.
Naǵyz eńbek adamy degenimiz kim? Bul, eń aldymen, ózine júktelgen mindetti oryndaý úshin baryn salyp eńbek etetin bilikti maman. Naǵyz eńbek adamy bul – istiń adamy, ıaǵnı ár isine, ár qadamyna jaýapkershilikpen qaraıtyn adal azamat. Al jaýapsyzdyqtyń saldary nege aparyp soqtyratyny keshegi órt kezinde aıqyn kórindi. Osyndaı keleńsiz jaǵdaılar tek orman sharýashylyǵynda emes, basqa da salada bar.
Árbir adam jaýapsyz qadamnyń arty búkil elge qasiret ákelýi múmkin ekenin tereń túsinýge tıis. Barlyq salada, barlyq deńgeıde jaýapkershilik bolsa ǵana, isimiz ońǵa basady. Shyn máninde, syn saǵatta kimniń kim ekeni anyq kórinedi. Elge jany ashıtyn adam qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan jurtqa naqty ispen kómektesýge daıyn bolady.
Ókinishke qaraı, qazir qoǵamdy ishinen iritetin jaǵymsyz dúnıeler kóbeıip bara jatyr. Ózderin, tipti, Alpamys batyr sıaqty el qorǵany sanaıtyn qylmys áleminiń serkeleri, ıaǵnı krımınaldyq top basshylary bar. Kóptegen adamdar, ásirese, jastar solarǵa qatty elikteıtin boldy. El ishinde arzan bedel jınap júrgen alaıaqtar az emes. Olardyń bári – halyqtyń sanasyn ýlaıtyn sekta ókilderi. Bir qaraǵanda olar elge janashyr bolyp kórinedi. Al, túptep kelgende, psıhologıalyq aıla-tásildermen jurtty adastyrady. Qoǵamǵa jalǵan qundylyqtar taratyp, kópshilikti týra joldan taıdyrady.
Munyń bárin ıdeologıalyq qoqys nemese múldem qajeti joq aqparat deýge bolady. Biz órkenıetti el retinde halqymyzdyń dúnıetanymyna jat nárselerge qarsy turýǵa tıispiz. Ol úshin, eń aldymen, oqý-aǵartý jumysyn kúsheıtýimiz kerek. Jas urpaqtyń, ásirese, qazirgi qubylmaly zamanda synı turǵydan oılaı bilýi mańyzdy. Balalarymyzdyń tanymy keń bolýyna jaǵdaı jasaýymyz qajet. Bul týraly belgili qoǵam qaıratkeri Jaqsybek Qulekeev óte oryndy pikir aıtty.
Mektepte oqýshylardyń tulǵa retinde qalyptasýyna yqpal etetin dárister oqytylýǵa tıis. Jastar aqparatty qoryta bilýdi, ýaqytyn durys paıdalanýdy, qarjy saýattylyǵyn mektep qabyrǵasynan bile bastaýy qajet.
Óskeleń urpaqty túrli oıyndarǵa qumar bolýdan saqtandyrý kerek. Bul másele boıynsha Quryltaıdyń birqatar múshesi, sonyń ishinde belgili sportshy Islam Baıramýkov jaqsy aıtty. Jeńil jolmen paıda tabý jaqsylyqqa aparmaıtynyn únemi túsindirip otyrǵan jón. Adal tabys adal eńbekpen keledi.
Men taǵy bir nársege basa nazar aýdarǵym keledi. Bul – nashaqorlyq. Bul – ult saýlyǵyna zor qaýip tóndiretin kesel. Esirtki jastardyń janyn da, tánin de ýlap jatyr. Biz esirtkini qoldanýdyń, daıyndaýdyń jáne taratýdyń jolyn kesip, tamyryna balta shabýǵa tıispiz. Áıtpese, búkil elimizdiń bolashaǵy bulyńǵyr bolady. Bul másele meni qatty alańdatady. Hımıalyq esirtkiler naryqta keń aýqymda satylýda. Krımınaldyq toptar jastardy osyndaı zańsyz áreketterge tartyp jatyr.
Ult saýlyǵyna zıanyn tıgizetin taǵy bir kesel – veıp jáne túrli elektrondy temekiler. Ókinishke qaraı, ony tartý jasóspirimder arasynda sánge aınalyp barady. Sebebi elektrondy temeki bárine qoljetimdi, onyń zıansyzdyǵy týraly túrli jarnamalar da kóbeıip ketti. İs júzinde, jastarymyz ózine zor qaýip tóndirýde. Sebebi bul – shyn máninde, zıandy nárse. Veıp pen esirtkiniń arasy bir-aq qadam. Osy qaýipti úrdispen kúresý úshin júıeli jáne shuǵyl sharalar qabyldaý qajet. Tyıym salýmen ǵana máseleni sheshý múmkin emes. Polısıa óz jumysyn belsendi jáne tıimdi júrgizýi kerek. Men buǵan erekshe mán beremin.
Elimizde 2016 jyldan beri esirtkimen kúres jumystaryn retteıtin arnaýly qujat bolǵan joq. Sondyqtan byltyrǵy Joldaýymda keshendi jospar ázirleýdi tapsyrdym. Úkimet taıaý kúnderi osy másele boıynsha arnaıy jospardy qabyldaıdy. Bul – óte mańyzdy qujat. Osy qujattyń aıasynda jan-jaqty jumys atqarylady.
Bilikti zańger Serik Aqylbaı atap ótken quqyqtyq sanany qalyptastyrý máselesi de óte ózekti. Jastardyń quqyqtyq saýatyn arttyrý asa mańyzdy. Sonda árkim óziniń quqyǵyn qorǵaı biledi jáne ózgeniń quqyǵyn taptamaıdy. Zań men tártip ústemdik qurǵan memlekettiń tuǵyry qashanda myqty bolady.
BESİNSHİ. Aqparat saıasatynyń tıimdiligin arttyrý, kreatıvti ındýstrıany damytý.
Mass-medıa – elimizdi jańǵyrtý isine erekshe yqpal etetin sala. Sondaı-aq bılik pen qoǵam arasyndaǵy pármendi baılanys quraly. Aqparat quraldarynda túrli kózqarastar toǵysady. Ony qoǵam tynysynyń barometri deýge bolady. Osy saladaǵy ózekti máselelerdi sheshý úshin aqparat saıasatyn túbegeıli qaıta qaraý qajet.
Kreatıvti ındýstrıany jańa deńgeıge kóterýimiz kerek. Qazir medıa salasy, kıno jáne serıal, múltfılm, sport jáne mýzyka shoýlary, kompúter oıyndary men kitaptar – bári birigip, birtutas júıege aınaldy. Bul júıe ozyq qundylyqtar men qasıetterdi qalyptastyrýǵa yqpal etedi. Bizdiń bul saladaǵy áleýetimiz orasan zor. Ony tolyqqandy júzege asyrý úshin naqty sharalar qabyldaý qajet.
Kelesi másele. Ideologıa jumysyndaǵy basty baǵyttyń biri – kitap basyp shyǵarý isi. Qazaqstan naryǵynda shetel ónimderi basym ekeni jasyryn emes. Ádebı kitaptardyń 90 paıyzǵa jýyǵy syrttan keledi. Bul úrdistiń saldary qandaı bolatyny aıtpasa da túsinikti. Ulttyq múddege saı keletin kitaptardy kóptep basyp shyǵarý óte mańyzdy. Smartfon balanyń qolyndaǵy kitaptyń ornyn baspaýy qajet.
Qazir elimizdegi mektep kitaphanalarynda 130 mıllıonnan astam kitap bar. Biraq ondaǵy kórkem ádebıettiń úlesi mardymsyz. Shyn máninde, kitap oqıtyn el zıaly ultqa aınalady. Biz jas urpaqtyń kitapqa qushtarlyǵyn oıatýymyz kerek. Bul qıyn másele ekenin túsinemin. Ásirese, olardyń bar nazary áleýmettik jelide bolǵan kezde, tipti, qıyn. Biraq bul máselemen aınalysý kerek. Basqa jol joq. Sondyqtan «Balalar kitaphanasy» atty jańa baǵdarlamany qolǵa alýdy tapsyramyn. Qazaq ádebıetiniń túrli kezeńderin jáne janrlaryn qamtıtyn arnaıy tizim jasalýǵa tıis. Sol tizimdegi kitaptar barlyq balaǵa qoljetimdi bolýy kerek.
Martın Lúter Kıng sıaqty meniń de kókeıimde júrgen bir arman bar, bul – táýlik boıy jumys isteıtin Prezıdent kitaphanasyn ashý. Men mundaı kitaphanany Ankarada kórdim. Onyń oqyrmandary álemniń ár túkpirinde basylyp shyqqan kórkem shyǵarmalardy, arnaýly ádebıetti oqı alady. Mundaı kitaphanany elimizde de salýǵa bolady dep oılaımyn.
Jaqynda Májilis depýtaty Erlan Saırov qazaq mádenıetin Tik-Tok platformasynda nasıhattaý joldary qarastyrylyp jatqanyn aıtty. Men muny qoldaımyn. Jastar jıi paıdalanatyn áleýmettik jelilerde ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteý – durys qadam.
Qazir batys elderinde «antı-ınflúenser» degen qozǵalys birte-birte qalyptasyp jatyr. Bul qozǵalys ınternet basylymdar arqyly azamattarǵa, jastarǵa taraıtyn barlyq aqparatqa, derekterge, ásirese, jalǵan maǵlumattarǵa, ıaǵnı, fake news-qa zor kúmánmen qaraıdy, ıaǵnı adamdardyń sanasyn jaýlap jatqan, tipti, olarǵa ımandaı senýge bolatyn ıdeologıa sekildi qubylystardy joqqa shyǵarady. Bizdiń elimizde de jalǵan aqparat taratatyn basylym-symaqtar bar. Bul – qupıa emes. Olardyń artynda naqty qaltaly adamdar, tipti, yqpaldy elder bar. Al jańa qozǵalystyń negizgi maqsaty – dástúrli qundylyqtardy dáripteý, eń aldymen, bul ádebıettegi, sondaı-aq aqparat salasyndaǵy dástúrdi saqtaý. Sondyqtan biz de álemde bolyp jatqan osy jańa úrdiske nazar aýdarǵanymyz jón. Bul úrdister búginde túrli aqparatpen ıdeologıalyq turǵydan ýlanyp jatqan qoǵamdy saýyqtyratyn kúshke aınalýy ábden múmkin. Jalpy, osyndaı mańyzdy isterge, sonyń ishinde kitap shyǵarý isine Qazaqstan Jazýshylar odaǵy belsene atsalysýy kerek. Bir aı buryn uıymnyń kezekti quryltaıy ótti, jańa tóraǵa saılandy. Bul – kórnekti qalamger Mereke Qulkenov. Jaqynda men onymen kezdestim, qazaq ádebıetiniń bolashaǵy, damýy týraly áńgime boldy.
Jalpy, men Memleket basshysy jáne azamat retinde qazaq ádebıetin árdaıym qoldaımyn. Týyndylar oqyrmandarǵa qoljetimdi bolýy kerek dep oılaımyn. Al jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary halyq arasynda, ásirese, jastar arasynda suranysqa ıe bolýy kerek. Munyń bári – memlekettiń ǵana emes, jazýshylarymyzdyń da mindeti. Oqyrman qaýym qalamgerlerden halyqqa rýhanı azyq bolatyn tyń dúnıeler kútedi. Jazýshylar odaǵy osy jumysqa uıytqy bolady dep senemin. Osyǵan baılanysty, men Mereke Qulkenovtiń «Qazaqstannyń Halyq jazýshysy» ataǵyn qaıtarý týraly usynysyn qoldaımyn. Bul ataq atyna – zaty saı, laıyqty, týyndylary arqyly halyq súıgen jazýshylarǵa ǵana berilýi kerek dep sanaımyn.
Qazirgi zamanda el bolamyz desek, ekrandy da túzeýimiz kerek. Sebebi kıno qoǵamnyń sana-sezimine erekshe yqpal etedi. Elimizde kıno óndirisi jaqsy damyǵan dep aıtý qıyn. Jańa ǵana belgili óner qaıratkeri Azamat Satybaldy kıno salasyn damytý týraly tushymdy oı aıtty. Men qoldaımyn. Rasynda, búginde kıno salasynda daý-damaı kóbeıip ketti. Birneshe keleńsiz mysaldar bar. Qazir kınoteatr ıeleri otandyq fılmderdi ekrannan kórsetý úshin qomaqty qarjy talap etedi. Bıletten túsken qarjynyń edáýir bóligi taǵy da kınoteatrlardyń jáne jeke kompanıalardyń qaltasyna ketedi. Buǵan qosa, kınogerler fılmdi naqty qansha adam kórgenin anyqtaı almaıdy. Qysqasy, kınoǵa búkil bilimin, kúsh-qaıraty men ýaqytyn sarp etken mamandarǵa tabystyń az ǵana bóligi tıedi.
Kıno mamandary paıda tabý úshin óte arzan fılmder túsirýge májbúr. Sondyqtan quny arzan, mazmuny arzan fılmder paıda bolýda. Otandyq kınonyń damýyna jańasha kózqaras, tyń serpin kerek. Mysaly, kınoǵa barǵan kórermen sanyn esepteıtin sıfrlyq júıe engizýge bolady. Mádenıet jáne sport mınıstrligine jýyq arada osy júıeni daıyndap, qoldanysqa engizýdi tapsyramyn.
Jalpy, kınoındýstrıany ekonomıkanyń jeke tarmaǵy retinde qarastyryp, máselelerdi naqty sheshken jón. Ásirese, kınogerler men kınoteatrlardyń arasyndaǵy qarym-qatynasta eki jaqtyń da múddesin teńdeı eskerý qajet. Sonda jańa keıipker, tarıhı qaharman, mańyzdy oqıǵalar jaıly fılmderdi tek «Qazaqfılm» emes, jeke kompanıalar da túsiredi. Óskeleń urpaq sheteldiń keıipkerine emes, óz batyrlarymyzǵa qarap boı túzeıtin bolady.
Kezinde shyqqan «Qyz Jibek», «Otyrardyń kúıreýi», «Atamannyń aqyry» sıaqty klasıkalyq fılmder túsirilýi kerek dep sanaımyn. Sol kezde shyǵarmashylyq erkindik, mol qarajat jáne kompúterlik grafıka da bolǵan joq. Degenmen fılmder túsirildi, áli kúnge deıin halyqtyń júreginen oıyp turyp oryn alady.
Shynyn aıtýymyz kerek, sońǵy kezde túsirilgen tarıhı fılmderdiń olqylyqtary kóp. Sol úshin mamandarmen aqyldasyp, jalpy kıno salasyn reformalaý kerek.
ALTYNSHY. Memlekettik saıasatta taldaý, saraptama jasaý qyzmeti sapaly júrgizilýge tıis.
Qoǵam tynysy árdaıym nazarda bolýy óte mańyzdy. Sheshim qabyldaǵanda jurttyń usynys-tilekterin, pikirin eskerý qajet. Barlyq quzyrly organdar osyndaı tásilmen jumys isteýge mindetti. Men muny únemi aıtyp júrmin. Túptep kelgende, bul – turaqtylyq pen tynyshtyqtyń, ósip-órkendeýdiń kepili. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń mán-mańyzy, ózegi – osynda.
Qazir áleýmettik zertteý júrgizý úshin túrli mekemelerge qyrýar qarjy bólinedi. Biraq jumys júıeli emes, sondyqtan nátıjesi kúmándi bolyp shyǵady. Bul jumysty bir jerden uıymdastyryp, keshendi túrde júrgizý kerek.
Jalpy, taldaý qyzmeti sapaly júrgizilse, memlekettik basqarýdyń tıimdiligi arta túseri sózsiz. Memleketke keshendi túrde júrgizilgen zertteýler men usynymdar óte qajet. Bul mańyzdy áleýmettik máselelerdi sheship, eldiń jan-jaqty damýyn qamtamasyz etý úshin aıryqsha mańyzdy. Alaıda quzyrly organdardyń otandyq «aqyl-oı ortalyqtarymen» jáne konsaltıń kompanıalarymen qarym-qatynasynyń tıimdiligi tómen. Olardyń qyzmetine qajet bolǵanda ǵana júginedi.
Memlekettik «aqyl-oı ortalyqtarynyń» da qyzmeti kóńil kónshitpeıdi. Olar naqty bir máselemen tıanaqty aınalyspaıdy. Kóbinese bir-biriniń jumysyn qaıtalaıdy.
Bizge saraptaý-taldaý qyzmetin tıimdi júrgizetin myqty ortalyqtar jelisi qajet. Bul qurylymdar sapaly ári suranysqa ıe ıntellektýaldy ónim usynýǵa tıis. Elimiz ıdeologıalyq derbestigin saqtaý úshin munyń aıryqsha mán-mańyzy bar. Saraptama ortalyqtary elimiz egemendik kezeńinde júrip ótken joldyń ár baǵytyn zertteýge tıis. Kemshilikterdiń sebep-saldaryn anyqtaý qajet. Úkimet jańa jospar jasaǵanda osy faktorlar eskerilýi kerek. Ǵylym men zertteýge negizdelgen saıasat tabysty bolady.
JETİNSHİ. Elimiz úshin strategıalyq mańyzy bar taǵy bir másele – shekaralas aımaqtardy damytý.
Jer – basty baılyǵymyz. Týyńdy tiger toqymdaı jeriń bolmasa, óz memleketiń de bolmaıdy. Babalarymyz bizge ulan-ǵaıyr aýmaqty mıras etti. Ony shashaý shyǵarmaı saqtap, kórkeıtý – bizdiń qasıetti boryshymyz. Osy oraıda «Jerimiz sheteldikterge satylyp jatyr» degen sóz ara-tura aıtylyp jatady. Bul – jalǵan aqparat. Elimizde jerge qatysty túbegeıli sheshim áldeqashan qabyldanǵan. Ol sheshim zańmen birjola bekitilgen. Túrli daqpyrtqa senip, jurtty dúrliktiretin jalǵan aqparat taratýdy doǵarý kerek. Biz babalar amanatyna árdaıym adal bolamyz. Sheteldikterge qazaqtyń bir qarys jerin de, bir ýys topyraǵyn da bermeımiz. Ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaımyz.
Shekara mańyndaǵy eldi mekenderdiń ahýaly jerimizdiń tutastyǵyna jáne elimizdiń amandyǵyna tikeleı yqpal etedi. Shyn máninde, bul – strategıalyq mańyzy bar másele. Ókinishke qaraı, shekara shetindegi keıbir eldi mekende halyq sany kúrt azaıyp ketti. Buǵan bir kezdegi aýdandardy biriktirý jónindegi sheshimder de yqpal etkeni sózsiz.
Oblystardyń ishki aýmaqtyq-ákimshilik qurylymynda oılanatyn tustar bar. Biz byltyr Abaı, Ulytaý jáne Jetisý oblystaryn qurdyq. Bul sheshim aımaqtardyń damýyna tyń serpin berdi.
«Amanat» partıasy birqatar shekaralas aýdandy qalpyna keltirý týraly bastama kótergenin bilesizder. Úkimet meniń tapsyrmammen bul máseleni pysyqtady. Men soǵan sáıkes Qaton-Qaraǵaı, Marqakól jáne Maqanshy aýdandaryn qalpyna keltirý týraly negizgi sheshimdi qabyldadym. Árıne, buǵan arnaıy daıyndyq kerek. Qajetti esep-qısabyn jasap, qarajatymyzǵa, búdjettiń múmkindigine qaraýymyz kerek. Tıisti jumystyń bárin bıyl aıaqtap, aldaǵy eki jyldyń ishinde osy úsh aýdandy qalpyna keltire bastaımyz. Bul – ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý turǵysynan qarasaq ta, óte mańyzdy másele. Osy máseleni kópke sozbaı, sheshýimiz qajet.
Jalpy, aýdandardy qosý nemese taratý ondaǵy jurttyń kúndelikti ómirine tikeleı áser etedi. Sheshim qabyldaǵan kezde halyq sany, ekonomıkalyq áleýeti, ınfraqurylymy túgel eskerilýge tıis.
Men aımaqtardy, onyń ishinde aýyldy órkendetý isine erekshe mán beremin. Byltyr Prezıdent saılaýynan keıin, eń aldymen, aýyldy damytý máselesine arnalǵan Jarlyqqa qol qoıdym. Úkimet aldaǵy 5 jylda aýyldy damytýǵa aıryqsha kúsh salatyn bolady.
Aýyl – qazaqtyń altyn besigi. Elge eńbegi sińgen kórnekti tulǵalardyń basym kópshiligi aýyldan shyqqan. Biz elimizdi órkendetemiz desek, aýyl mektebiniń jaı-kúıin jaqsartýdy myqtap qolǵa alýymyz kerek. Bul jumysty «Aýyl – el besigi» arnaıy jobasynyń aıasynda keshendi túrde júzege asyrý qajet. Iaǵnı, mektep salý, kúrdeli jóndeý júrgizý jáne ony jabdyqtaý jumysyn tıisti deńgeıde atqarý mańyzdy.
Qoǵamda jıi kóteriletin taqyryptyń biri – memlekettik til. Osy másele boıynsha pikirimdi taǵy da aıtaıyn. Jalpy, elimizde til saıasaty baıyppen júrgizilip jatyr. Túrli etnos ókilderiniń óz tilinde sóıleýine barlyq jaǵdaı jasalǵan. Osy ustanym ózgermeıdi. Bul – ishki turaqtylyqtyń negizgi faktorlarynyń biri
Men memlekettik tildi damytýǵa basa mán berip otyrmyn. Qazaq tilin qoldaný aıasy barlyq salada keńeıip jatyr. Qazir tilimiz damymaı jatyr dep alańdaýǵa eshbir negiz joq. Bolashaqta memlekettik tildiń tuǵyryn nyǵaıta túsý úshin basqa da mańyzdy sharalar qabyldaımyz.
Memlekettik tildiń jaǵdaıyn aıtyp, shý kóteretin keıbir adamdar bul máseleni saıası qural retinde paıdalanady. Halyq arasynda daý shyǵarǵysy keledi. Aqyrynda, osyndaı keleńsiz, oısyz áreketter memleketimizdiń qaýipsizdigine zıan keltiredi. Muny ashyq aıtý kerek. Sebebi til – bizdiń geosaıası keńistikte «saıası sebep, saıası syltaýǵa» aınalýda. Al naqty qazirgi ahýalǵa qaraıtyn bolsaq, tildiń jaǵdaıy burynǵydan áldeqaıda jaqsy. Másele tilge kelgende, daý-damaı, dańǵaza jasamaı, tilimizdi damyta túsý úshin naqty is-áreketke kóshýimiz kerek. Sonda ǵana biz tabysqa jetemiz.
Búginde qazaq tili kreatıvti ındýstrıanyń tiline aınaldy. Mysaly, «Avatar» sıaqty álemge belgili fılmder qazaqsha sóılep jatyr. Sondaı-aq Qazaqstannyń atyn búkil álemge tanytyp júrgen talantty jastarymyz da qazaq tilin dúnıe júzine pash etýde, tilimizdi ónerimen, eńbegimen, ıaǵnı naqty isimen dáriptep júr. Bul – bizdiń jastarymyzdyń sanaly tańdaýy.
Qazaq tili – azamattyq biregeıligimizdiń jáne rýhanı birligimizdiń nyshany. Biz ony kúndelikti qarym-qatynastyń ǵana emes, naǵyz ǵylym men bilimniń tili etýge tıispiz. Bul mindet jóninde buryn da aıtyldy, osy maqsatty kúshpen, aıqaı-shýmen emes, aqylmen, parasatpen iske asyrýymyz kerek. Bul – búkil qoǵamnyń ortaq mindeti.
Qazaq tili barsha Qazaqstan halqyn uıystyratyn basty qundylyqtyń biri retinde damı beredi. Buǵan eshqandaı kúmán bolmaýǵa tıis. Eń bastysy, til salasyndaǵy bizdiń baǵdarymyz – aıqyn, barshaǵa túsinikti.
Sondaı-aq sheteldegi qandastarymyzben tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, rýhanı baılanysty nyǵaıta beremiz. Bul másele – meniń jeke nazarymda. Jalpy, osy aıtylǵan jumystyń bárin ret-retimen jasasaq, kózdegen maqsatymyzǵa mindetti túrde jetemiz.
SEGİZİNSHİ. Men qoǵamda memlekettik apparattyń jumysyna qatysty biraz syn-pikirler bar ekenin bilemin.
Olardyń basym kópshiligi oryndy. Qazirgi tańda biz memlekettik basqarý júıesin jańǵyrtý úshin naqty sharalar qabyldap jatyrmyz. Negizgi mindet – jergilikti ózin-ózi basqarýdy kúsheıtip, memlekettik qyzmetshilerge kóbirek derbestik berý.
Budan bólek, aýdan jáne aýyl ákimderin saıladyq. Oblystyq máslıhattarǵa saılaý aralas júıe arqyly, al aýdan máslıhattaryna tek bir mandattyq qaǵıdat boıynsha ótedi. Aldaǵy jumys – aýqymdy. Biraz ýaqyt qajet ekeni túsinikti.
Eń bastysy, biz memlekettik apparat ókilderiniń sana-sezimin ózgertýge basa mán berýimiz qajet. Olar týǵan-týystarynyń arasynda ne bolmasa qoǵamda abyroı-bedelge ıe bolýdy emes, eń aldymen, halyqqa, elge adal qyzmet etýdi maqsat tutýǵa tıis. «Adal azamat» degenimiz – osy.
Sońǵy kezderi men birqatar kadrlyq ózgerister jasadym. Bul rette eshqandaı naýqanshyldyqqa, memlekettik qyzmetshilerdi, joǵary laýazymdy tulǵalardy jappaı qyzmetten bosatýǵa jol berilgen joq. Eń aldymen, olardyń iskerlik qabileti men tájirıbesi eskerildi. Sondaı-aq jas, bilikti azamattar birqatar mańyzdy mınıstrliktiń tizginin ustady. Árıne, olardyń tájirıbesi, sonyń ishinde ómirlik tájirıbesi az ekeni sózsiz. Biraq bul – ýaqytqa baılanysty másele. Bastysy, olardyń boıynda elimizdiń jarqyn bolashaǵy úshin adal qyzmet etýge qajetti bilim, erik-jiger bar.
Basshylyq quramdy jańartý jumysy jalǵasyn tabady. Memleket basshysy retinde aıtarym, mınıstrlerdiń, ákimderdiń jáne basqa da memlekettik qyzmetshilerdiń boıynda negizgi eki qasıet bolýy kerek. Bul – professıonalızm, ıaǵnı naǵyz maman bolý jáne otanshyldyq. Al olardyń Prezıdenttiń jeke basyna adaldyǵy men úshin mańyzdy emes.
Memleket basshysyn madaqtaýdan góri jumysty adal atqaryp, halyqtyń aldynda abyroıly bolý áldeqaıda mańyzdy. Barlyq memlekettik qyzmetshilerge osyny aıtqym keledi.
Sondaı-aq jasalǵan reformalardan keıin Qazaqstan Prezıdenti memlekettik basqarýshy, ıaǵnı Konstıtýsıada kórsetilgen 7 jyldyq merzimge halyqpen ózara kelisimshartqa otyratyn menedjer retinde qyzmet etedi. Prezıdent – áýlıe emes, halyqtan bıik tulǵa emes.
Alaıda qoǵamymyz Memleket basshysyna, basshylyq qyzmettegi adamdarǵa qurmetpen qaraýy kerek, ıaǵnı saıası turǵydan kózi ashyq, jaýapkershiligi joǵary azamattar retinde olarǵa oı-pikirin, usynystaryn aıtyp otyrýy qajet. Osylaısha, elimizde saıası mádenıettiń, órkenıetti qoǵamnyń ozyq úlgisi qalyptasady. Búgin ótip jatqan Ulttyq quryltaıdyń negizgi maqsaty da – osy.
Dál osyndaı forýmda Qazaqstannyń damýyna baılanysty salmaqty, irgeli usynystar aıtylýy kerek. Biz birge bolsaq, alynbaıtyn qamal joq.
* * *
Búgin men usynǵan bastamalar – aldaǵy aýqymdy jumystyń bir bóligi ǵana. Jańa ıdeologıalyq tujyrymdy ornyqtyrý úshin memlekettik apparat, sarapshylar, ǵalymdar, tilshiler, azamattyq qoǵam ókilderi – bári jumylýy qajet. Prezıdent Ákimshiligi jumys josparyn ázirlep, aıtylǵan máselelerdi túgel qatań baqylaýǵa alady.
Biz Ádiletti Qazaqstandy quryp jatyrmyz. Bul – óte jaýapty ári abyroıly mindet. Biz otanshyldyǵymyzdy jáne elge janashyrlyǵymyzdy naqty ispen kórsetýimiz kerek. Adal azamat bolýǵa umtylýymyz qajet. Sonda árqaısymyz Otanymyzdy órkendetýge úles qosamyz.
Men úshin Ulttyq quryltaı jurtshylyqpen kezdesip, jaı ǵana pikir almasatyn jer emes. Ony elimizdiń mádenı-rýhanı órleýine jol ashatyn shamshyraq deýge bolady. Iaǵnı, quryltaı alańynda qoǵamnyń jańa etıkasyn jáne onyń jańa damý úlgisin qalyptastyrý máselesi qaralady. Árıne, bul – bir kúnde bitetin sharýa emes. Ol úshin kún saıyn tynymsyz eńbek etýimiz kerek. Bir sózben aıtqanda, memleket pen qoǵam birge jumylyp jumys isteýi qajet. Bul ultymyzdyń boıyna orasan zor kúsh-qýat darytady, ózgeriske degen qulshynysyn oıatady. Sonda ǵana elimiz kózdegen maqsatyna jetedi. Osylaısha, aldaǵy onjyldyq elimizdiń naǵyz órleý dáýirine aınalmaq. Men buǵan kámil senemin.
Qadirli qaýym!
Barshańyzǵa málim, qazir Qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıa jumys istep jatyr. Osyǵan baılanysty kóptegen arhıv materıaldary zerttelýde. Buryn halqymyzǵa beımálim bolǵan tyń málimetter jaryqqa shyǵyp jatyr. Jaqynda sol qujattardyń ishinen «avtory Júsipbek Aımaýytuly» dep kórsetilgen shyǵarma tabyldy. Muny eki derek kózi rastap otyr. Óleńmen jazylǵan týyndyny sol kezde tárkilengen Alash zıalylary eńbekteriniń bir bóligi deýge negiz bar. Onda ulttyń jany eshqashan ólmeıtini jyrlanǵan.
Shyn máninde, qazaqtyń qaısar rýhy eshqashan synbaǵan. Kerisinshe, árbir qıyndyq jurtymyzdyń jigerin janyp, halyqty shyńdaı túsken. Alash rýhy Qazaq memleketimen birge máńgi jasaıdy. Ulttyń jańa sapasyn qalyptastyryp, álemdegi óz ornymyzdy aıqyndaımyz. Qazaq eliniń Adal azamattary bolyp, Ádiletti Qazaqstandy birge quramyz.
Ardaqty aǵaıyn!
Jıynnyń sońynda eldiń rýhyn kóteretin taǵy bir jaqsy jańalyqty sizdermen bóliskim keledi.
Áıgili Maral ıshannyń Kenesary hanǵa syılaǵan Qurany tabyldy. Bul – elimizdiń rýhanı ómirindegi eleýli oqıǵa.
Maral ıshan barsha qazaqqa tanymal adam bolǵan. Ol – tól tarıhymyzda erekshe orny bar Kenesary hannyń úzeńgiles serigi.
Bul Quran eki ǵasyr boıy qoldan qolǵa ótip, aqyry shetelge shyǵarylǵan eken. Ony janashyr azamattardyń, mesenattardyń kómegimen Qazaqstanǵa qaıtaryp aldyq. Quranda Maral ıshannyń jáne Kenesary hannyń móri bar. Jádigerge jan-jaqty saraptama jasaldy. Otandyq jáne sheteldik ǵalymdar Qurandy muqıat zerttedi. Qurannyń, rasynda, Maral ıshanǵa tıesili bolǵany jáne Kenesary hanǵa berilgeni anyqtaldy.
Kez kelgen órkenıetti el óziniń tarıhı muralaryna zor qurmetpen qaraıdy. Ony qasterlep, murajaıǵa nemese basqa da arnaıy oryndarǵa qoıady. Biz de babalardan mıras bolǵan árbir jádigerdi qadirlep, saqtaı bilýimiz kerek. Osy Qurandy jaqynda Qazaqstan musylmandarynyń Dinı basqarmasyna tabys etemiz. Óıtkeni bul – búkil elge ortaq qazyna. Qundy muranyń barsha halqymyz úshin qasterli orynda turǵany abzal. Sondyqtan Qurandy qalpyna keltirip, Qoja Ahmet Iasaýı kesenesine qoıǵan jón dep sanaımyn.
Kezinde Taıqazannyń elge oralýyn jurt jaqsy yrymǵa balaǵan edi. Kóp uzamaı Qazaqstan Táýelsiz memleket boldy. Ult azattyǵy úshin kúresken Kenesarynyń qolynda bolǵan Quran kitabynyń elge kelýi de jaqsy yrym dep oılaımyn. Bul oqıǵa Qazaqstannyń jańa dáýiriniń berekeli bastaýy bolsyn dep tileıik.
Osymen, Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysyn qorytyndylaıyq. Byltyr Ulytaýda, bıyl kıeli Túrkistanda bas qosyp, eldik máselelerdi talqyladyq. El tarıhynda aıryqsha orny bar taǵy bir aımaq – Atyraý oblysy. Ondaǵy áıgili Saraıshyq qalasynda ataqty handarymyz ordasyn tikken. Men Ulttyq quryltaıdyń kelesi otyrysyn osy shejireli aımaqta ótkizýdi usynamyn.
Elimizde laıym jaqsylyq kóp bolsyn!
Barshańyzǵa amandyq tileımin!