Biz «memlekettik búdjetti qorǵaý máselesin» qarastyraıyq
«Biz mádenıetti, bilimdi, ǵylymdy damytý arqyly qazirgi ashyq álemniń bir bólshegi bolýǵa umtylýymyz kerek. Aldymyzǵa qoıǵan bıik maqsatqa jetý ońaı bolmaıdy. Biraq búkil el bolyp kirissek, bul – qoldan keletin sharýa. Halyq, bıznes jáne bılik ókilderi bar kúsh-jigerin jumyldyrýy kerek. Sonda ǵana memleketimizdiń qazirgi damý úlgisin túbegeıli ózgerte alamyz, kederginiń bárin jeńemiz».
Qasym-Jomart TOQAEV.
Memleket basshysy Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynda «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn jarıalady. Eldiń aldaǵy jyly atqarar isterin baǵamdap berdi. Osyǵan oraı bilikti ekonomıs Qaıyrbek ARYSTANBEKOVPEN suhbattasqan edik.
Zań men quqyq ústemdigi kerek
– Ádiletti Qazaqstandy is júzinde qalyptastyrý úshin qaıtpek kerek?
– Ádil qoǵam ornatý úshin birneshe mańyzdy isterdi qolǵa alǵan jón. Birinshiden, zań men quqyqtyń ústemdigi, makroekonomıkalyq júıe, erkindik máseleleri dep bilemiz. Órkenıetti elderge zeıin salsaq, úsh basty erkindikti qamtamasyz etedi. Osylardyń bireýi shektelse, ornyn toltyratyn kompensator – zań men quqyq ústemdigi. Dálirek, saıası, ekonomıkalyq, azamattyq qoǵamnyń erkindigi dep jikteledi. Eger osy úsh tepe-teńdik birdeı bolar bolsa, onda Ádiletti Qazaqstan ornaıdy.
Zań men quqyq ústemdiginiń de aıyrmashylyǵy bar. Zań ústemdigi degenimiz – qoldanystaǵy zańdardyń durys jumys isteýin qamtamasyz etý. Al qabyldanǵan nemese qabyldanatyn zań shıki, olqy bolsa ne isteımiz?! Sondyqtan da zań ústemdiginen góri quqyqty basshylyqqa alý kerek. Quqyq ústemdigi – ekonomıkalyq, saıası sýbektilerge baılanysty bılik dıskrımınasıalyq saıasatty júrgizbeıdi degen sóz. Mine, osyny jolǵa qoısaq, ádil qoǵam ornaıdy.
Qytaıda azamattyq qoǵamnyń erkindigi shektelgen. Biraq oǵan qaramastan, Den Sáopın bastaǵan 40 jyl boıǵy reformanyń arqasynda ekonomıkalyq órleý júrip jatyr. Sebebi, QHR álgi shekteýdiń ornyna zań men quqyqty paıdalanyp, ornyn toltyryp otyr.
Bızneske qoldaý artýy qajet
– Joldaýda júktelgen tapsyrmalarǵa kózqarasyńyz qandaı, atalǵan mindetti jaqyn aralyqta júzege asyrýǵa bola ma?
– Bul jolǵy Joldaýdy úsh komponentke bólip qarastyra alamyz. Naqtyraq, saıası qujaty bar, ekonomıkalyq, búdjettik der edik. Bundaǵy basty baǵyt – ekonomıkany 2 e se, sondaı-aq JİÓ 2 e se ulǵaıtý. Strategıalyq mańyzy bar tapsyrma Úkimetke júkteldi. Endi barsha jaýapkershilik, talap ta soǵan tıesili bolady. Jeke ózimniń pikirim boıynsha atalǵan tapsyrmalardy iske asyrý úshin bes qazyq kerek. Birinshi, ekonomıkany 2 ese ulǵaıtýdyń baǵdarlamasyn dereý ázirleý kerek. Ekinshi, keıbir taýar men qyzmet kórsetý túrlerin baǵalardyń erkindigine jiberý qajet. Bul degenimiz – lıberalızasıa. Úshinshi, qaı jerde jeke sektor jumys isteı alady, sol tustan kvazımemlekettik sektor ketýi kerek. Tórtinshi, ekonomıkalyq jáne qurylymdyq baǵdarlama jasaıyq. Besinshi, memlekettiń qadaǵalaý, baqylaý fýnksıalaryn retke keltirgen durys.
Bizdiń paıymdaýymyz boıynsha ekonomıka onsyz da bes sektorǵa bólinip ketken eken. Olar: shıkizattyq, eksporttyq, saýda, ınfraqurylym jáne ishki naryqqa baǵyttalǵan sektorlor. Demek, osy beseýdiń arasynda qurylymdyq daǵdarystyń belgileri paıda boldy. Sol belgilerdiń ornyn jaýyp otyratyn burynǵy kompensatorlar azaıyp ketti. Sóıtip, básekege qabilettiligimiz tómendep ketti.
Osydan 1-2 jyl buryn memlekettik organdardyń 15-16 myń retteý quraldary bolypty. Iaǵnı jeke sektorǵa yqpal etedi, qadaǵalaı beredi nemese isin shekteıdi. Muny 3 ese qysqartaıyq.
Ahań óńdeýshi ónerkásipti qoldaǵan
– Óńdeýshi ónerkásip oryndaryn ashýdyń tıimdiligi nede?
– Munaı men gaz salasynda jumyspen qamtý 5%-ǵa teń bolsa, al óńdeý ónerkásibinde 15–20%-dy quraıdy. Jalpy ishki ónimdegi úles salmaqtary birdeı. Osy arada óńdeý ónerkásibi týrasynda alǵash ret bastama kótergen tulǵa bar. Ol – Alash qaıratkeri, ult ustazy Ahmet Baıtursynov. Uly tulǵa sonaý HH ǵasyrdyń basynda ekonomıkany ártaraptandyrý, óńdeý ónerkásibin jandandyrýdy usynǵan eken. Ahań 1913 jyly 15 tamyzda «Qazaq» gazetinde «Qazaq jerinde óndiris joq, qazaq syrtqa shıkizatty shyǵarady. Al syrttaǵy shıkizattan óńdelgen zatty 5-6 esege satyp alyp jatyr. Bul nadandyqtan kelgen kemshilik» dep aıtqan. Keremet oılar. Sol merzimnen 110 jyl ótse de, ózektiligin joımady.
– Ekonomıkany ártaraptandyrý degenimiz ne?
– Bizde eksport 70% munaı men gazǵa táýeldi. Negizi olaı bolmaýy kerek. Mysaly, munaı salasynan túsetin qarjy 40% bolsa, qalǵandary túrli saladan bolsa deımiz. Bunyń eki aspektisi bar. Biri – syrtqy ekonomıka, kelesisi – ishki ekonomıka dep qarastyrylady.
– Ulttyq bank tóńireginde bastamalar kóterildi, aqsha-nesıe saıasaty qalaı iske aspaq?
– Endi bul qyzmetke jańa basshy taǵaıyndaldy. Buıyrsa, jaýapty aqsha-nesıe saıasaty júrgiziledi dep oılaımyz. Sońǵy kezderi ekinshi deńgeıli bankter ekonomıkany qarjylandyrý boıynsha sheginis jasady. Máselen, nesıeleý ekonomıkanyń 8,5%-yn quraıdy. Sony 20–30%-ǵa kótereıik.
Syrttan qaıtqan aktıvpen syrtqy qaryzdy jabaıyq
– Shetelden qaıtqan aktıvterdiń bir bóligin syrtqy qaryzdy jabýǵa jumsaı alamyz ba?
– Tólem balansyn eseptegende Qazaqstannan shetelge 162 mıllıard AQSH dollar aqsha shyǵarylypty. Sony eseptesek, osy kúni 2 Ulttyq qor jasaýǵa bolatyn kórinedi. Elimizge kirgen qarjy kózin syrtqa ketken aktıvtermen salystyrsaq, tıyn sıaqty kórinedi. Eger keshendi sharalar qabyldap, álgi aqshanyń jartysyn alyp kelsek, oǵan da shúkir bolar edi. Osy qarjylar esebinen Qazaqstannyń syrtqy qaryzyn da jabýǵa bolady. Ol jaǵy Úkimettiń quzyretindegi másele.
Jyl saıyn ósip otyrý qajet
– Halyqtyń turmysy jaqsarýy úshin taǵy ne isteýimiz kerek?
– Meniń túsinigimde, halqymyzdyń ál-aýqatyn kóterý úshin eń tómengi dep eseptegenniń ózinde jylyna 7,2% ósip otyrý qajet. Sol kezde osyndaı ósim halyqtyń barlyq áleýmettik jaǵdaıyn qamtıdy eken. Al eger 5% kórsetkishpen ekonomıkalyq ósim bolsa, 70% halyqtyń ahýalyn jaqsarta alamyz. Al 3% ǵana óssek, onda 40–50% jurttyń jaǵdaıy ońalatyn kórinedi.
Qazynamyzdy qorǵaýymyz qajet
– Damyǵan elderdegideı baı-qýatty ómir súrýimizge ne kedergi?
– Qazaqstannyń Arab elderi sıaqty munaı men gaz sektoryna tirelgen ekonomıkasy bar. Biraq arabtar munaıdy Jaratqannyń syıy, raqymshylyǵy dep óte joǵary baǵalaıdy eken. Al Venesýela saıtannyń oıyny dep qabyldaıdy. Sondyqtan dál qazir biz de munaıdyń qadirin baǵalaı bilýimiz qajet. Munaıdan túsken halyqtyń qazynasyn talan-tarajǵa salmaı, ońdy-soldy shashpaı, aqylmen basqaraıyq.
Bir nárseni shegelep aıtaıyn. Kún tártibine myna máseleni shyǵaraıyq. Biz «memlekettik búdjetti qorǵaý máselesin» qarastyraıyq. Bizderde bıznes te búdjetke salmaq salady. EXPO–2017 sıaqty iri joba lar memlekettiń búdjeti esebinen jasaldy. Barynsha qazynamyzdy qorǵaýymyz qajet. Sol sebepti de, osy suraqty basty basshylyqqa alsaq, kóptegen jaqsylyq tezirek júzege asar edi.
– Kóp rahmet!
Suhbattasqan Oljas JOLDYBAI.
«Almaty-akshamy», №107, 9 qyrkúıek, 2023 jyl