Abaı kúni
Uly aqyn, aǵartýshy Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 178 jyl
Elimizde Memleket basshysynyń bastamasymen 2020 jyldan bastap 10 tamyz – «Abaı kúni» toılana bastady. Osynaý kúndi Úkimet arnaıy qaýlymen bekitip, merekelik kúnder tizbesine resmı engizdi. Alǵash ret ótkizilgen mereke álemdik pandemıamen tuspa-tus kelgenine qaramastan, 100-den astam is-shara ótkizilgen edi.
Halyqtyń jadynda máńgi saqtalady
Ár halyqtyń uly aqyn-jazýshylary jeterlik. Máselen, nemiste Gete, orys halqynda Aleksandar Pýshkın, al qazaqta hakim Abaı bar. Bulardyń barshasy halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap, qoǵamdaǵy ashshy shyndyqty óleńmen sýrettedi. Bilimsizdik pen nadandyqty synady. Sonyń nátıjesinde halyqtyń jadynda máńgi saqtaldy. Búginde biz qazaqtyń bas aqynyn qanshalyqty tanı aldyq?!
Ár dáýirde óziniń aıryqsha týǵan uldary bolady. Biri batyr bolyp eldi jaýdan qorǵaıdy. Endigisi sheshen bolyp, daý- damaıdy ádil-tóreligi arqyly sheshedi. Kelesisi el qamyn jegen aqynǵa aınalady. Osylaı tizimdi uzarta berýge bolady. Degenmen, bul ómirde árbirimizdiń óz mısıamyz bar.
Al dúnıege óziniń kemeńgerligi, aqyl- parasaty, oıshyldyǵymen tanylǵan hakim Abaıdyń jóni bólek. Uly aqynnyń muralarynda san-saýaldarǵa jaýaptar tabylady. Sonaý HİH ǵasyrda aıtyp ketken fılosofıalyq oılary áli kúnge deıin shamshyraq bolyp keledi. Shyǵys pen Batys ıdeologıasyn qatar paıymdaǵan alyp tulǵanyń oı-órisine áli jete qoımadyq desek, artyq emes.
Kemel adam uǵymyn túsine almaı kelemiz
Ǵalamda aty máshhúr tulǵalar kóp dedik. Qarasań, báriniń de atynan at úrkedi. Osy arada suraq týyndaıdy. Sonda tarıhta atyn qaldyrý birinshi maqsat pa, álde óziniń rýhanı jan dúnıesin álemge syılap, bıik- beleske kóterilý mańyzdy ma? Bizdiń she, ekinshisi qısyndyraq. Álginde aıtqanymda tarıhta mıllıondaǵan, mıllıardtaǵan adam bolǵan. Bári de keldi hám ketti. Bireýiniń nyspysyn bilemiz, endigisi este joq. Biraq bilmegen adamnyń qundylyǵy Jaratqan aldynda tómen deýge kelmeıdi. Sizde on balańyz bolsa, bóle-jarmaısyz ǵoı. Qaıta bárine teń qaraısyz.
Biz Abaıdyń «Kemel adam» deıtin uǵymyn túsine almaı júrmiz. Qansha jerden aıtsaq ta, jazsaq ta jurtshylyqtyń júrek túpkirine jetpeı jatyr. Jastar sheteldiń aqyn-jazýshylaryna elikteıdi. Oryssha, aǵylshynsha óleń kitabyn, tom-tom roman oqıdy. Alaıda, ózimizdiń alyp tulǵalardy bile bermeıdi. Neǵurlym jastarǵa zańǵar tulǵalardy nasıhattasaq, soǵurlym qadiri artady.
Ǵylymı turǵydan zertteıik
Hakim Abaı atamyz «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» deıdi. Rasynda, osy oıdyń tereńine úńile bermeımiz. Kisiniń kemshil tusyn birden kórýge yntyqpyz. Al erekshe jaǵyn baıqaı bermeımiz.
Bul dúnıede bir ǵana ólshem bar. Dálirek aıtqanda, aqıqatqa, rýhanı zańdylyqqa jaqyn bolýymyz kerek. Adamdy adamgershilikke ıtermeleıtin qashanda ıgi qasıetter. Bul – shyndyq.
Abaıdyń «Tolyq adam» ıdeıasyna áli kóterile almadyq. Rýhanı kemeldený, taza nıetti bolý, kisige jaqsylyq oılaýdan qalyp baramyz.
Qazaqtyń bas aqynynyń túrli qyry aıtylyp keledi. Aıtylýdan kem bolyp jatqanymyz joq. Talaı kitap shyǵyp, dısertasıa qorǵaldy. Jalpy, til mamandary, fılosoftar, ádebıettanýshylar da zerttep jatyr. Osymen toqtamaıyq. Álde de, zerdeleı túsý kerek. Nege? Óıtkeni, adamnyń óz-ózin hám dúnıeni tanýy eshqashan toqtamaıdy. Ózi «Mende jumbaq adammyn, ony da oılap» dep tur ǵoı. Onda «siz de jumbaqsyz» degendi meńzeıdi. İshte jatqan rýhanı baılyǵyńyzdy tysqa kórsete alý, mine, osynyń bárin másele etip kóteredi. Abaıdyń basqalardan artyqshylyǵy, ol «osy durys, osy uǵymda qatyp qal» demeıdi. Qaıta atalǵan oılarǵa dendep, damytýǵa shaqyrady. Ásirese, «Jazǵytury», «Kúz», «Qys» syndy óleńderinde tabıǵatty ǵajap sýrettep qana qoımaı, ózinshe keıipteıdi. Aqyn kózi solaı kórse, bizdiń kózqarasymyz sál ózgesheleý bolýy da yqtımal. Onda turǵan eshteńe joq. Másele, qorshaǵan ortaǵa paıda ákelip, áp-ádemi ǵumyr súre bilýde. Ómirdi qoldan qıyndatyp, ár nárseni qazbalaı berý opaǵa jetelemeıdi.
Birshama ýaqyt buryn M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ádebıetshi ǵalymdary «Abaı shyǵarmalarynyń akademıalyq tolyq jınaǵyn» shyǵardy. Jalpy, ǵalymdardyń eńbegin baǵalaǵan durys.
Sonymen qatar, «Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep» aıtty. Ol tek bir ǵana ultty súıýge úndemeıdi. Meılinshe, barsha álemdegi halyqqa súıispenshilik nuryńdy shash degisi keledi. Biz Abaıdyń deńgeıine jetý úshin tepe-teńdik ustaýymyz kerek. Oǵan álginde aıtyp ótkenimdeı, áli jetken joqpyz. Bálkim, bir ýaqyttarda bul deńgeıden de asatyndar paıda bolar. Ol jaǵy ýaqyttyń enshisinde.
Óleńderinen ómir shyndyǵy kórinedi
Osy kúni ulttyq qundylyq, ulttyq bolmysty aıtyp júrmiz. Bul jón-aq. Alaıda, qur urandata bermeı, arǵy jaǵyna úńileıik. Sonda «Jańa Qazaqstan» bastamasyn jete túsinemiz.
Elimizde qanshama jas-óren ósip keledi. Jaýqazyndaı jaıqalǵan qarakózderimizdi izgilikke, adamgershilikke, adaldyqqa tárbıeleıik. Ony da jáı sóz retinde aıta bermeı, ózimiz úlgi-ónege bolaıyq. Urlyq-qarlyqqa, jemqorlyqqa jol bermeıtin urpaq ósireıik.
Kóbimiz Abaıdy gýmanıtarlyq salanyń oıshylyndaı kóremiz. Dese de, naqty ǵylym, tehnokratıa, kásipke qatysty oılary tasada qalyp jatady. Aqynnyń «mal tap», «kásip ıger» degen paıymdaýlaryna úńile bermeımiz. Bul jóninen ekonomıka ǵylymynyń doktory, akademık Orazáli Sábdenniń eńbekteri orasan zor. Sol sıaqty, tyń dúnıelerdi ári qaraı damyta túsý qajet. Dúnıe únemi qozǵalysta. Sál aıaldasańyz, ózgeler basyp ozady. Sol sebepti de, qaı salada bolsyn, kidiris jasaýǵa bolmaıdy.
Abaı bir óleńinde «qolymdy mezgilinen kesh sermedim» dep aıtady. Demek, óz kemshiligin ózi moıyndaıdy. Osy taqylettes oıdy Orta ǵasyrda sopylyq ilimniń negizin qalaýshy Qoja Ahmet Iasaýı aıtyp ketken. Sonda erterek áreket etkende «…Haq dıdaryn kórer edim» degen sıaqty hıkmethıkmetterin jazyp qaldyrǵan. Oıshyldyń «Dıýanı Hıkmetinde» birqatar suraýlardyń jaýaby tur. Sony oqysańyz, oıyńyz shyńyraýǵa jetedi.
Dúnıedegi ulylardyń barshasy óziniń jetispeıtin tustaryn jasyrmaǵan. Qaıta ashyp aıtqan. Sondyqtan ketken kemshilikten uıalýdyń qajeti shamaly. Uıalma degende, qateligińdi moıyndamaı, arsyzdyqqa bar demeımiz. Durys emes jasadyńyz ba, dereý túzetýge tyrysyńyz. Sonda ǵana kemeldenesiz. Dúnıeniń syry qarapaıymdylyqta. Osyny esten shyǵarmaıyq.
Bul ǵalamnyń ǵajaby izgilikte. Neǵurlym meıirban iltıpatty bolsańyz, soǵurlym rýhanı jańarý jolyna qadam basasyz. Túbinde ár adam osy qasıetter men sezimderdi seziner. Kez kelgen aqyn, jazýshy, dilmar, qarapaıym adam túptiń túbinde aqyl toqtatady. Bul – dúnıeniń jazylmaǵan zańdylyǵy.