Qazaq halqy adam qaıtys bolǵanda tek qara jamylyp qoımaı, tereń máni bar joralǵylardy oryndap otyrǵan. Biri umytyldy, biri urpaqtan urpaqqa jetip otyr. Aqshamnews.kz tilshisi etnograf Berdaly Ospanmen osy jóninde tildesip, qazaqtyń ólimge qatysty salt-dástúri men nanym-senimderiniń astarynda úlken mádenıet, tárbıe jáne rýhanı mán jatqanyn tarqatty.
Berdaly Ospan
etnograf
Aryzdasý – ólim aldyndaǵy únsiz kelisim
Etnograf Berdaly Ospan adam qaıtys bolǵanda oryndalatyn birneshe belgili jáne kópshilik bile bermeıtin joralǵylardy tizip berdi. Onyń aıtýynsha, qazaq halqy ólimge de úlken mádenıetpen qaraǵan. Tipti, keıbir salttar men nanymdar saq zamanynan beri saqtalyp keledi.
"Aryzdasý – saqtar zamanynan kele jatqan salt. Gerodottyń jazbalarynda saqtar adam qaıtys bolǵanda denesin bálzamdap, arbaǵa tańyp, el aralatqany aıtylady. Bul – týystary qoshtassyn degen nıetten týǵan. Qazirgi kúnge deıin bul joralǵynyń jurnaǵy jetken. Ólim aýzynda jatqan adam jaqyndaryn jınap, keshirim suraıdy, amanatyn aıtyp, jerleý jaıyn tapsyrady. Bul – adamnyń ómirmen ishteı beıbit qoshtasýyna múmkindik beretin rýhanı tazartý sáti", – deıdi etnograf.
Joqtaý men estirtýdiń máni nede?
Qazaqta qaza tapqan úıde joqtaý aıtylady. Osy joralǵyǵa qatysty kóp arasynda daý bar. Berdaly Ospan joqtaýdy er adamdar da aıtatynyn jetkizdi.
"Joqtaý – qazaqta tek áıelderge ǵana tán emes. Mysaly, Asanáli Áshimov dosy Quman Tastanbekov ómirden ótkenje joqtaý aıtqan. Bul – júrek daýsy. Kimniń kóńili kóterse, sol joqtaıdy. Sol sekildi qaraly habardy qalaı jetkizý de erteden júıelengen. Buryn arnaıy adam atpen aýyl-aýyldy aralap, qaıǵyly habardy estirtken. Maıdannan qaıtpaǵan jaýyngerdiń dosy marqumnyń úıiniń bosaǵasyn qylyshpen túırep ótetin bolǵan. "Bul – únsiz estirtý. Keıin ol kúımen jetkizýge ulasty. Máselen, «Aqsaq kıik» kúıi de – bir ólimniń únsiz estirtilýi," – deıdi etnograf.
Aq, qyzyl tý jáne kóńil aıtý ádebi
Qaıtys bolǵan adamnyń jasyna qaraı úıge tý ilý de qazaqta erekshe dástúrge aınalǵan. Berdaly Ospan onyń mánin bylaısha túsindirdi.
"Jas bala qaıtys bolsa – qyzyl tý, úlken kisi bolsa – aq tý, al orta jastaǵy adam bolsa – aq pen qyzyl tý qatar ilingen. Bul – kelgen kisige alystan belgi berý. Sol sıaqty qaraly úıdiń aldynda marqumnyń týystary taıaqqa súıenip turatyn bolǵan. Bul – kimniń jaqyny ketkenin bildiretin ıshara. Kóńil aıtýǵa kelgen kisi suramaı-aq kimge jolyǵý kerektigin osy turystan túsingen" deıdi Berdaly Ospan.
Etnograftyń aıtýynsha, kóńil aıtyp kelgen kisini shyǵaryp salmaý da – máni bar tyıym. "Qaıǵyny birge alyp ketpeý úshin úı ıesi syrtqa shyqpaıdy", – deıdi ol.
Súıekke kirý men amanat jerleý
"Súıekke kirý – adamdy arýlap jýyndyrý. Bul – úlken qurmet. Kóbine bul iske marqumnyń naǵashysy, týysy nemese ózi amanattap ketken adam tartylady," – deıdi etnograf.
Al eger adam óz aýylynan jyraqta qaıtys bolsa, amanat jerleý rásimi jasalady. Marqumnyń denesin ógizdiń terisine orap, ýaqytsha jerge qoıady. Qystyń kózi qyraýda bolsa, jer qatqan kezde dene ıt-qusqa jem bolmasyn dep aǵash basyna baılanǵan.
"Kóktem shyqqanda súıegi týǵan jerine jetkizilip, qaıta jerlenedi. Mundaı jaǵdaı Almatyda qaza tapqan Abaıdyń ulymen de bolǵan", – deıdi Berdaly Ospan.
At tuldaý men jyrtys jyrtý
Qazaqta qaıtys bolǵan adamnyń atyna mal ataıtyn bolǵan. Muny "at tuldaý" dep ataǵan.
"At tuldaý – marqumnyń atynyń kekili men quıryǵyn kesip, ony bir jyl úıirge qosyp jiberý. Keıin sol at jyldyq asqa soıylatyn bolǵan. Sol sıaqty jyrtys jyrtý – marqumnyń atynan mata taratý dástúri. Ásirese úlken jaspen ketken adam bolsa, onyń jasy juǵysty bolsyn degen nıetpen halyqqa jyrtys úlestirilgen" deıdi etnograf.
Etnograf Berdaly Ospannyń aıtýynsha, bul joralǵylar – jaı rásim emes, ulttyń ólimge degen kózqarasyn, tiri men óli arasyndaǵy baılanysty qalaı uǵynǵanyn kórsetedi. Qaı salttyń da túbinde adamgershilik, sabyr, jáne ómirge degen qurmet jatyr.
"Qazaq ólimdi qorqynysh emes, jaýapkershilikpen qabyldaǵan. Ómirden ótý – aqyrǵy sapar. Al sol sapardy qurmetpen shyǵaryp salý – tirige paryz, ólige qurmet. Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy degen sóz de beker aıtylmasa kerek", – deıdi etnograf.