Qazaqstannyń halyq jazýshysy, memlekettik syılyqtyń laýreaty Ábdijámil Nurpeıisovtyń dúnıeden ótkenine jyl toldy.
Arǵy atasy batyr bolǵan
Ábdijámil Kárimuly Nurpeıisov 1924 jyly 22 qazan Qyzylorda oblysy, Aral aýdanynyń Qulandy poselkesiniń Úshkóń aýylynda dúnıege kelgen. Ata-babasy Aral mańynda ejelden qonystanǵan. Jetinshi atasy - Taıqoja batyr, odan Qaldan, odan Arǵynbaı bı, odan óz zamanynda asqan baılyǵymen tanylǵan Sylanbaı, odan týǵan Nurpeıis bolys bolǵan. Nurpeıisten Kárim, Nájim, Qalı degen uldar týady.
Osy úsheýi jáne Kárimnen týǵan Ábdijámil tórteýi Uly Otan soǵysyna qatysqan. Bulardan aman qalǵany Ábdijámil ǵana. Ákesi Kárim aýylnaı qyzmetin atqarǵan. Soǵys qarsańynda balyq kolhozynda istegen. 1944 jyly 21 sáýir kúni Ternopol túbindegi urysta qaza tapty.
"Ózim týǵan 1923 jylymdy bilgenimmen, aıy-kúnin bilmeımin. Soǵystyń aldynda ákemnen: "Qaı kúni týdym? " – dep suraǵan edim, "Ony qaıtesiń?" – dedi. "Komsomolǵa óteıin dep edim. It bilip pe. Teńiz jaǵasyna qar jaýdy. Keshkisin aýyldyń sıyryna qasqyr tıdi. Qasqyr qarnyn jarǵan qara ógizdiń etinen shesheńe qalja jasap berdik. Oıymsha, shamamen qarasha bolýy múmkin”, – dep jazdy Nurpeıisov óz esteliginde.
Ábdijámil birinshi synypta oqymady, birden 2-synypqa bardy. 3-synypty Qulandyda, al 4-synypty Kókaralda bitirdi.
"Meniń oqýym ıt tistegen terideı boldy. 5-synyptan bastap durystap oqydym. 6-synypta ınternatta jattym. Sábıt Muqanovtyń "Adasqandar", "Jumbaq jalaý", Muhtar Áýezovtiń "Abaı" romanyndaǵy alǵashqy eki kitaby, Servantestiń "Don-Kıhot" romanynyń qazaqsha aýdarmasy qol sómkemizden túspeýshi edi", - dep eske aldy Nurpeıisov.
"10-synypta poves jazýǵa bel býdym"
Ábdijámil Nurpeıisov orta mektepti támamdaǵan boıda armıa qataryna shaqyrylyp, Uly Otan soǵysyna attandy. Qysqa merzimdi kýrstardy bitirgennen keıin Ońtústik jáne Prıbaltıka maıdanynda, Lýgansk túbinde mınomót rotasynda saıası qyzmetker, keıin shtabıst retinde Baltyq mańynda Kýrlánd plasdarmyndaǵy shaıqastarǵa qatysty.
"1943 jyldyń naýryz aıynda leıtenant boldym. Áýeli ushqyshtar kýrsyn oqyttym. Kýrs maǵan qıyn boldy. Áýege kóterilgen kezde kóp qusatyn edim. Ushaqty qondyrý da maǵan qıynǵa soǵatyn, – deıdi jazýshy.
1946 jyly jeltoqsanda áskerden bosanǵan Ábdijámil armıa qatarynda júrip bastaǵan "Kýrlándıa" romanyn jazýǵa kirisedi. Ony bitirip baspaǵa bergen soń, bir jyl Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde oqıdy.
"10-synypty oqyp júrip poves jazýǵa bel býdym. Áskerden qaıta oralsam – baıaǵy jazǵandarymnyń bári joq. Qatesi kóp edi, joǵalǵany jaqsy boldy", – dep eske alady Nurpeıisov.
Osylaısha, "Kýrlándıa" romany jazylady. Jazýshy tyrnaqaldy kitaby úshin Jambyl atyndaǵy respýblıkalyq syılyqtyń laýreaty atanady. Proza salasynda úzbeı eńbektenip, ótkir synymen, pýblısısıkalyq maqalalarymen de kózge túsedi.
Úzdik roman – úzdik fılm
1954 jyly Ábdijámil Nurpeıisov Máskeýdegi Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtyna túsip, 1956 jyly bitiredi. 1962-1964 jyldary Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń organy – "Juldyz" jýrnalynyń bas redaktory bolyp isteıdi, Qazaq SSR-i Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanady. 1964 jyldan beri uzaq jyldar boıy biryńǵaı shyǵarmashylyq qyzmetpen shuǵyldanady. Halyqaralyq PEN klýbyn uıymdastyryp, onyń prezıdenttigine saılanady.
2000 jyly PEN klýbynyń janynan "Tań-SHolpan" jýrnalyn shyǵarady. Kóp jyldardan beri osy ádebı-kópshilik jýrnalynyń redaktorlar keńesiniń tóraǵasy. Ótken XX ǵasyr qazaq ádebıetine mol sybaǵa qosqan sýretkerlerdiń biri – Ábdijámil Nurpeıisovtiń "Qan men ter" trılogıasy, basqa da shyǵarmalary otyz shaqty shetel tiline aýdarylyp, ulttyq ádebıetimizdi dúnıejúzine tanytty. "Sońǵy paryz" dılogıasy da álem ádebıetshileriniń úzdik baǵasyna ıe boldy.
1978 jyly Ázirbaıjan Mambetov pen Iýrıı Mastúgın Ábdijámil Nurpeıisovtiń "Qan men ter" romanynyń jelisi boıynsha eki bólimnen turatyn kıno túsirdi. Senarı avtorlary - Andreı Mıhalkov-Konchalovskıı men Rodıon Túrın. Fılm 1979 jyly Máskeýde ótken VDNH KSRO-nyń Altyn medalin alady jáne Ashhabad qalasyndaǵy ótken kınofestıvalda "Eń úzdik tarıhı-revolúsıalyq fılm" nomınasıasy boıynsha úzdik dep tanyldy.
2008 jyldyń 14 qarashasynda Aqtóbe qalasynda "Qan men ter" trılogıasynyń keıipkerlerine arnalǵan Erik Jaýymbaevtyń eskertkishi ashyldy. Bul - Qazaqstandaǵy ádebı týyndynyń keıipkerlerine arnalyp jasalǵan alǵashqy týyndy. Músindik kopozısıada romannyń negizgi jeti keıipkeri jáne ıt beınelengen.
"Biraz jasadym. Esh ýaqytta bul jasqa kelemin dep oılamappyn. Tárkileý bolyp jatqan ýaqyt esimde. Sol kezdegi kóp nárse kóz aldymda. Asharshylyqty kórdim: ómirge ókpem joq. Qaıǵy-qasireti, qýanysh-qyzyǵy da kóp boldy. Ashtyqta esektiń etin jegender de bolypty", - dep jazdy Nurpeıisov.
Nurpeıisovtyń shyǵarmashylyǵy
Qalamgerdiń tuńǵysh romany "Kýrlándıa" 1950 jyly jarıalanyp, keıinnen "Kútken kún" degen ataýmen óńdelgen nusqada jaryq kórdi. Budan bólek, ol - "Seń", "Sońǵy paryz" roman-dılogıasynyń, "Tolǵaý" atty synı eńbektiń, kóptegen ocherkter men kórkem aýdarmalardyń avtory. Al basty týyndysy - "Qan men ter" trılogıasy (1-kitap – "Ymyrt", 1961; 2-kitap – "Sergeldeń", 1964; 3-kitap – "Kúıreý", 1970).
Trılogıa 1916–1918 jyldardaǵy alasapyran kezeń men qazaq halqynyń áleýmettik qaıshylyqqa toly kúrdeli ómirin kórkem beınelegen shyǵarma boldy. Onda 200-ge tarta keıipker sheberlikpen somdalǵan. Bir ǵana Elamannyń jigerli beınesi arqyly qazaq halqynyń órshil qaharmandyq rýhy shynaıy kórsetilgen.
Al áleýmettik-psıhologıalyq "Sońǵy paryz" roman-dılogıasynda Aral teńiziniń apatqa ushyraýyna kináli adamdardyń hıkaıasy naqty sýrettelgen. Shyǵarmada ekologıa, tabıǵat pen adam araqatynasyn tolǵaǵan qalamger oqyrmandardy rýhanı-adamgershilik murattarǵa jeteleıdi.
Nurpeıisovtiń "Tolǵaý" atty ádebı-syn maqalalar men esseler jınaǵy 1972 jyly qazaq-orys tilderinde jaryq kórdi. Artynan taǵy tolyqtyrylyp, "Júregi toly jyr edi" degen atpen qaıta basyldy. "Kógildir kólder ólkesi", "Aqbıdaı týraly ańyz" sekildi birneshe ocherkter jınaǵy shyqty. "Qasıetińdi qadirle" atty kitabyna sońǵy ýaqytta jazǵan ádebı maqala, ocherk, esseleri endi.
Ábdijámil Nurpeıisov Chehov, Gorkıı, Hıkmet pen ıspan jazýshysy Kesonnyń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdardy. Sonymen qatar, Nurpeıisovtiń týyndylary da birneshe shetel tiline tárjimalanǵan.
KSRO Memlekettik syılyǵyn alǵan úsh qazaqtyń biri
KSRO Memlekettik syılyǵyn úsh-aq qazaq alǵan. Olar – Muhtar Áýezov, Juban Moldaǵalıev jáne Ábdijámil Nurpeıisov. Bıyl qazan aıynda Qazaqstannyń Eńbek eri 95 jyldyǵyn atap ótti.
"Halyq jóninde bárimiz - úlken-kishimiz jazýymyz kerek. Halyq jóninde jazýǵa sharshamaý kerek, kóp aıtý kerek. Ózim ne jazsam da, úlken shyǵarma jazaıyn, ortasha shyǵarma jazaıyn, kishi shyǵarma jazaıyn, sonyń bárin ózderińe arnap jazdym ǵoı. Sonyń bárin jazyp, basqyzyp, sodan keıin myna kóńil kúpti, apyr-aı, qalaı qabyldar eken dep kútetin, bir qınalyp kútetin kúnderim bolatyn. Áıteýir, jazǵan kitabym dúkende sórede jatqan joq", - deıdi Nurpeıisov.
Derekkózi Sputnik Qazaqstan áleýmettik jelisi