Sen jaqqan ot Abaıdan ushqyn alǵan!
Baýyrjan Jaqyp!
Iá, men ózim keıin Baýken dep atap ketken búgingi Baýyrjan Jaqyptyń esimin eń alǵash ret ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń basynda dálirek aıtqanda sonaý 1983 jyly estigenmin. Onda da anaý mynaý emes sol kezdiń ózinde-aq aty jalpaq elge áıgili bola bastaǵan aıtystyń aqtańgeri, jyr dúldili Esenqul Jaqypbekovtyń aýzynan estidim.
Ol kezde men Esenqulmen KazGÝ-dyń áıgili jýrfaginde bir kýrsta oqıtynmyn. Birge oqyǵanda da qolymyz qalt etip bosaǵanda, sol otyz shaqty kýrstastardan bólinip kóbinese oqshaý shyǵyp ketetin bir úıir edik. Bas qosa qalsaq, Esenqul bastap biz qostap, sol baıaǵy jańa jazǵan óleńderimizdi oqımyz. Aramyzdaǵy Esenquldyń jasy bizden úlken bolǵandyqtan, emes onyń sol kezdiń ózinde jalpaq elge aıtyskerligimen qosa ǵajap aqyndyǵymen de aty shyqqan kez edi.
Sondaı bir bas qosýlardyń kezinde Esenqul:
- Áı, jigitter, men keshe lapyldap turǵan Baýyrjan esimdi bir keremet aqynmen tanystym!-dedi tańdanysyn jasyra almaǵan shyn rıza kóńilmen sóılep.
- E, ol kim eken?-dep biz de eleń ete qaldyq.
- Ol áli stýdent. KazGÝ de jýrfakta tómengi kýrsta oqıdy eken.Biraq tógilip turǵan týa bitken saf talanttyń ózi! Adamǵa Qudaı bereıin dese bárin bere salady eken-aý! Boıy uzyn, ózi tym kórikti, kez-kelgen men-men degen kerim boıjetkenniń bir kórgennen-aq esi ketetin aqquba júzdi jalyndap turǵan jas. Al óz óleńderin jatqa oqı jónelgende, kimdi bolsa da baýrap áketerlik, - dep bir toqtady da ári qaraı sózin jalǵap:
- Ózi Semeı jaqtyń týmasy, onda da Abaı týǵan topyraqtyń ózinen eken. Áı, lapyldap tur. Óleńderin-aı! Ásirese, ásem tabıǵatty sýrettegen bir óleńin tyńdaǵanymda, ol týyp ósken kerimsaly esken ǵajap ólkeniń qushaǵyna enip ketkendeı sezinip kettim ózimdi, - dep bárimizdi taǵy bir tamsandyryp aldy da:
- Áı, odan erteń úlken aqyn shyǵady kór de tur! Men aqyn tanysam,ol saf talant-aý! Álden-aq jarqyrap tur. Shynymdy aıtsam, men bir jaqut taýyp alǵandaı qatty qýandym!-dedi ol esile de sheshile bizdi de yntyqtyra sóılep. Onyń sózderine bizder shúbásiz sendik, óıtkeni Esenquldyń boıynda qaı aqynnyń bolmasyn óleńin tyńdap bolǵasyn-aq onyń óresi men aqyndyq deńgeıin birden shamalaı qoıatyn qasıet bar edi.
Kóp uzamaı-aq Esenqul taǵy bir kezekti bas qosýymyzda jas Baýyrjandy ákelip, bizben tanystyrdy. Shynynda da lapyldap tur. Kezek óleńge berildi. Baýyrjan sál tolǵanyp turyp bastap ketti:
Terbetip Ońtústikti, Arqany únmen,
Qazaqtyń qońyr kúıin tarta bilgen,
Altaıdan keń kósilgen Atyraýǵa
Súıemin men dalamdy jan-tánimmen! - dep áýelgi shýmaqtardy oqı bastaǵannan-aq otala bastaǵan jas aqynnyń aryny birden adýyndaı berdi. «Meniń dalam» dep atalatyn óleńiniń shýmaqtary jalyndy únmen osylaısha tógile berdi.
Ystyq ol – kódesimen, kókpegimen,
Jýsandy, betegeli bókterimen,
Keterdeı túregelip túıe-taýlar
Dál qazir kóz aldymda shókkenimen.
....Ystyq ol – sortańymen, sorlarymen,
Ózendi qýa bitken jarlarymen.
Qyr kezip, saı qýalap baıyz tappaı,
Jelge erip, kóship-qonǵan qańbaǵymen.
Mine qarańyz ánsheıinde qyr kezip,saı qýalaıtyn ,usharyn jel,qonaryn saı biletin týǵan jerdiń qańbaǵynyń da ystyq kórinip ony saǵynýy qandaı ǵanıbet!Bul shyn saǵynysh,shyn súıý.Týǵan jerdiń qańbaǵynyń ózin qasterleı jyrǵa qosý tek úlken júrekti aqynǵa ǵana tán bolsa kerek.Al bizge jyr oqyp otyrǵan Baýyrjan ol kezde nebári jıyrmanyń ar jaq ber jaǵyndaǵy murty endi ǵana tebindeı bastaǵan órim jas edi. Shyny kerek buǵan deıin men qańbaqtyń ózin saǵynǵan aqynnyń óleńin oqyp kórmeppin.
Qosylǵan emen-jigit tal-qyzymen,
Jylanshóp, túıetaban, jalbyzymen.
Qulqaıyr, ıtoshaǵan, kıikoty,
Súttigen, atqulaǵy, hanqyzymen,-
dep endi birde ásem ólkeniń gúl álemi týraly shýmaqtar birinen soń biri quıyla jónelgende, kóz aldymyzǵa qazaqtyń jasyl jaılaýynyń kórinisi bir elestep,jaz jaınaǵan jaılaýdan ǵana shyǵatyn hosh ıisi keýdemizdi kere ańqyp ótkendeı kúı keshtik jáne jap-jas aqynnyń sol kezdiń ózinde biz bile bermeıtin dala gúlderin birinen soń birin shubyrtyp tizip ótýi árıne tańqalarlyq edi.
Kelbeti Aıǵa unaǵan, Kúnge unaǵan,
Jazyqty, taýly dalam, qumdy dalam.
Qosylyp ketse boldy sazdaryńa
Meniń de qulyn daýsym quldyraǵan,-dep erekshe bir perzenttik leppen óleń aıaqtalǵanda tyńdap otyrǵan bárimiz de: «Áı,keremet!», «Jaraısyń,kúshti óleń eken!»desip onyń qolyn qysysyp jattyq.Sol kúni osylaısha kóńil bir serpilip «shalyqtap,shalqyp»qalyp ek.Shynynda da dál sol kezdegi albyrt aqynnyń «Quldyraǵan qulyn daýysy» qazaqtyń baıtaq dalasyn sharlap ketkendeı boldy.
Kelesi bir basqosýda taǵy da Baýyrjandy keý-keýlep óleń oqyttyq.Esenqul sýrettegen sulý da balǵyn júzinen sál uıańdyǵy baıqalyp tursa da bálsingen de joq irkilgen de joq ózine tán bıazy minez,jaǵymdy únimen oqı jóneldi.
Bir sátke áje tynshyp pa eń –
Shúıkege mol jip jıylyp,
Otyrýshy ediń urshyqpen
Ýaqytty qosa ıirip....
Ájege degen ańsaý men saǵynyshqa toly sábılik sezimniń tereńinen shyqqan óleń joldary júrek terbeter jaǵymdy bir qońyrqaı daýyspen syldyrap aqqan bulaq qaınarynyń búlkilindeı lyqsı aqtarylyp shyǵa berdi. Bárimizdi baýrap ala jóneldi. Bárimiz de uıyp tyńdap qalyppyz.
Bárimiz de áp-sátte aýyldaǵy qazaqy tirlikke enip kettik. Kóz aldymyzda bárimiz kórip ósken,bárimizge etene tanys zyryldap jip ıirgen urshyq,kımeshekti áje.
Ózimdi sonda jubatyp,
Ómirge ishteı kúıingem.
...Urshyq qoı myna Ýaqyt
Jip qylyp bárin ıirgen»-dep sol qońyrqaı daýys úzdigip baryp toqtaǵanda, siltideı tyna tyńdap qalǵan bizder bul joly da «paı-paılasyp»Baýyrjannyń qolyn alyp jattyq.
Iá, bul keıin talaı aqyn men qarapaıym oqyrmandar tamsana oqyp jattap,aýyzdan-aýyzǵa ótken naǵyz klasıkalyq deńgeıdegi áıgili «Ájemniń urshyǵy» atty óleńi edi. Jap-jas sulý Baýyrjan óziniń minsiz sulý jyrlarymen qazaq poezıasy álemine jarqyraı engenin jáne solaı jarqyraı júrip úlken aqynǵa aınalatynyna biz sol kezde-aq shúbásiz senip tarasyp edik,ol solaı boldy da.
Arada nebir alasapyran ózgeriske toly kezeńder ótti.Tipti bir kezde «Balapan basyna, turymtaı tusyna» kete jazdaǵan solqyldaq qoǵam ornaǵan súreńsiz jyldar da syrǵydy.Bul árıne pysyqaı tirlikke ıkemi joq aqyn degen qaýymǵa ońaı tımedi.Óziniń áý bastan tańdaǵan sóz óneri mamandyǵyn sol kezeńderde kún kóris úshin basqa salaǵ a burmaı, baǵytynan aınymaǵan Baýkeń bildeı QazMÝ de áýeli dáris berip,keıin dekan bolǵan kezinde de ómirdegi negizgi baǵdarsham-maıagy óleń degen arman jolynan bir súıem de aýytqyǵan emes. Jazdy. Jazdy. Jaza berdi. Óleńmen ómir súrip, ómiriniń mánin óleń dep uǵyp órge samǵady.Buǵan tek men ǵana emes jalpaq jurty,óz zamandastary, keıingi býyn men búgingi jas urpaq ókilderi de kýá.
Bir kezde ózi aıtqandaı qulyn daýysymen súıe jyrlaǵan dalasynyń óse kele adamdar salǵan qasiretin tereń sezinip, «Jan daýysymen»jyrlady. «Degeleń taýynyń zary bolyp» kúrsindi, «Qýraǵan toǵaıy»bolyp syńsydy, «Boz dalasy» bolyp bozdady, «Tartylǵan ózeni»bolyp yndyny kepti,ýildegen «Jeliniń joqtaýyna»qosyldy.Túbi baryp ózi tamyr alǵan uly Abaımen qosa muńdasyp:
«...Kórinbeıdi kózime
Kók shalǵyn,kókoraılar.
Kózime ottaı basylǵan
Jıdebaıda jıde joq.
Aq qanatty úı de joq.
Jelpildetip túndikti
Shertiletin kúı de joq.
Barady aǵyp qara jer,
Kúnge jekken kúıme bop.
Ázireıil-jarylys
Keýdesinen jan alǵan,
Qulazıdy sar dala
Baılyǵynan tonalǵan!-dep dana Abaıdyń rýhyn oıatady.
Adamdardyń qatygez qolymen jasalyp,adamzat tartqan qasiretiniń endi qaıtalanbaýyn Alla áý basta ımandylyq nárin quıa jaratqan aqyndyq júregimen jan daýysyn shyǵara jyrlaıdy.Mine - halyqtyń uly ekendiginiń,talantty úlken júrekti ǵalamı Aqyn ekendiginiń bultartpas aıǵaǵy.
Endeshe búginde alpystyń asqaryna shyǵyp,aqyndyǵyn álem tanyp,týa bitken alyp tulǵasy zańǵarǵa aınalyp alyptana túsken Baýyrjan Jaqyptyń bıylǵy jyly «Abaı atyndaǵy Memlekettik syılyǵyna» usynylyp otyrǵan «Bilte shamnyń jaryǵy» atty jyr- jınaǵynyń bul syılyqqa tolyq laıyqty ekenin aıtqymyz keledi.
« ...Men jaqqan ot
Abaıdan ushqyn alǵan,
Áýezov bop áýeli
Qushty jalǵan.
Maǵjan bolyp sanaǵa
Sáýle shashyp,
Odan saıyn mazdaǵan kúshti janǵan...»-
dep atalǵan jınaǵynda ózi jyrǵa qosqandaı Abaıdan ushqyn alǵan óleńmen jaqqan otyń laýlaı bersin, elińdi tek jylýyna bólep alaýlaı bersin demekpin!