Ult tiregi, altyn arqaýy - urpaq
Qazaqstan Prezıdenti Q.K.Toqaev ótken eki jyldy qatarynan «Balalar kitabynyń jyly»,-dep jarıalaǵany jámıǵattyń esinde. Prezıdent balalar kitabyna (ádebıetine) nege erekshe nazar aýdaryp otyr? Qazaq Balalar ádebıeti – memleket qurýshy hám quraýshy ulttyń urpaǵyn tárbıeleıtin ádebıet! Urpaq tárbıesi urpaqqa arnalǵan rýhanı qazyna arqyly júzege asady. Balalar ádebıeti - búgingi óspirim, jasóspirim, jas órkendi Otanyn, ultyn súıýge bastaıtyn, erteń ómirge keletin sábılerdi tirshilik syryna baptaıtyn, besikten mápeleıtin rýhanı ýyz. Osy turǵydan alǵanda balalar ádebıeti – bolashaqtyń ádebıeti deýge bolady. Prezıdenttiń ıgi bastamasy da, sol bastamany betke ala jazylyp, jaryq kórgen maman synshy Qulbek Ergóbektiń «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen..» syn kitaby da osyndaı ult aldyndaǵy uly murattan týyndaǵan qasterli is der edik.
Balalar ádebıeti synyn saraptaý úshin aldymen «Balalar ádebıetiniń ózi ne?»-degen suraqqa jaýap berý kerek shyǵar. Suraqtyń tamyryn taný úshin maman synshyny tyńdaıyq:
«Balalar ádebıeti – belgili bir ult ádebıetiniń bastaý bulaǵy. Olaı bolatyn sebebi, bala – adamzattyń alǵashqy sanaly jemisi. Olaı bolatyn sebebi, kez-kelgen ult, áýlet baladan ósedi. Áýlet dáýletke (ultqa) aınalady. Áýlet tutas qoǵamdy quraıdy. Qandaı bala – sondaı qoǵam. «Chelovechestvo býdet takım, kakımı my vyrostım svoıh deteı»-deıtin Natalá Sas. (Soǵys jyldarynda Qazaqstanǵa yǵysyp kelip, alǵash jastar teatryn qurǵan N.Sas.) Olaı bolsa bala – qoǵamnyń basty baılyǵy. Ósemin degen ult urpaǵyn ósiredi. Urpaǵyn kóbeıtedi. Ósemin degen qoǵam bala dep óbekteı bilýi kerek. Keleshekti oılaǵan memleket - balalarǵa jaǵdaı jasaýǵa tıisti. Óıtpegen jaǵdaıda qoǵam keleshegi kúńgirt. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda – ult keleshegi úmitsiz. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda memleket keleshegi de bolmaıdy. Bizdegideı qoǵam memleketke emes, memleket qoǵamǵa, qoǵamnyń búgingi balasyna qyzmet etýi kerek. Bul túptep kelgende, qoǵamnyń erteńgi bolashaǵyna qyzmet etý degen sóz! Balaǵa ne kerek? Aldymen, ana súti, azdan keıin bala taǵamy, ári qaraı qajetti qorek. Ol shúkir bizdiń qoǵamnan tabylady. Biz aıtyp otyrǵan jaǵdaı sanaly adamnyń balasyna ǵana emes, sanasyz haıýanatqa da tán. Al sanaly adam balasyna (urpaǵyna) rýhanı ýyz kerek. Rýhanıat qaı jastaǵy adamǵa da qajet. Al, bizdiń kishkentaı keleshegimizge tek rýhanı ýyz kerek. Óıtkeni, kishkentaı bóbek ózine qandaı rýhanıat ıgiligi keregin ózi talǵaı, ózi tańdaı almaıdy. Ony talǵap, tańdap beretin ata-ana, tipti tutas qoǵam bolýy kerek. Ony barshaǵa birdeı tilmen ádebıet ataımyz. Ádebıet jalpy uǵym. Onyń ishinen bizdiń balǵyn jasqa talǵap usynarymyz – balalar ádebıeti atalady», - deıdi.
Sóıtip, synshynyń Otanymyzdyń bas syıly syılyǵyna usynylyp otyrǵan «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» atty syn kitaby – balalar ádebıetiniń pánin anyqtaý, ol synshyl ǵalym bergen baılammen bastalady eken.
Janrlyq taldaý maqalalary kitaptyń mol bóligin alyp jatyr. Janrlyq taldaý? Ol qandaı?
Búgingi aqyndar «B e s i k j y r y n» jyrlaı ma? Burynǵy halyq týyndatqan «Besik jyry» men búgingi aqyndar óleń formatynda jazatyn «Besik jyry» arasyndaǵy taqyryptyq (organıkalyq) birlik, janrlyq aıyrym erekshelikter nede? Synshy osy suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Iaǵnı, balalar ádebıetiniń bastaý basy kesheli beriden emes, ultpen birge jasasyp kele jatqanyn tasqa basqan tańbadaı taratyp, bardy baıandaıdy.
Otanshyldyq pafos, batyrlyqqa baýlý, azamattyqqa úndeý saryndy halyqtyq «Besik jyry» kúni keshege deıin besikte ýildep jatatyn sábıge, emize otyryp ana aýzymen erekshe maqam sazben aıtylatyn. Zamana sıpatymen jańarǵan, jańǵyrǵan búgingi zamanaýı «Besik jyry» poetıkalyq jup-jumyr symbatyna, shyp-shymyr tabıǵatyna qaramaı, búgingi analar tarapynan sábı sanaǵa sińirmeıdi. Sińbeıtini, búgingi analar «Besik jyryn» aıtpaıdy. Búgingi kúni tipti balany Besikke bóleýden de bezinip boldyq. «Besik jyry» balalar óleńiniń bir úlgisi retinde ónerde álimsaqtan bar. Ushtalyp, jetilip keledi. Ókinishi «Besik» te, jańa formatty dástúrli «Besik jyry» da ómirde joq. Balalar ómirindegi osy keri qubylys etnografıalyq (tipti demografıalyq) sıpatta bederlenedi. Babalarymyzdy bala retinde tárbıelegen «Besik jyrynyń» dástúrli taqyryp retinde búgingi balalar poezıasynan alatyn orny, ókinish aralas ádebı másele retinde taldanady. Besiktiń óz basy – etnografıalyq pán retinde baıyrǵy ibir-sibir jurtynda, túrik taıpalarynda, tipti Mıd sekildi Amerıkan ǵalymy eńbegine súıene otyryp, Afrıka qurylyǵynda ómirde qalaı tutynyldy? Soǵan deıin qıal qydyrtyp barady. Bala tárbıesiniń basty jyry - «Besik jyry» búgingi túrik halyqtary ádebıetinde qalaı óris ashyp, qandaı kórkemdik naqyshpen jyrlanyp keledi? Bir ǵana qazaq balalar aqyndary poetıkalyq dástúrinde ǵana emes, túrik halyqtary ádebıeti úlgisinde osy suraqtarǵa synshy jaýap izdeıdi. Aqyndar shyǵarmalaryn taldaı otyryp, sol suraqtarǵa jaýap beredi.
Synshy baıypty taldaý formatynda qarastyratyn taǵy bir janrlyq úlgi - t a q p a q. Buryn balasyn qazaq qandaı taqpaq úlgisimen tárbıelegen? Búgingi qazaq balalar poezıasyndaǵy taqpaq qandaı úlgide? Janrlyq erekshelik qandaı, ózgeris aıyrmashylyq sıpaty? Osynyń bárin maman synshy Fólklor, Y.Altynsarın, Ó.Turmanjanov, J.Smaqov, Q.Myrzalıev, A.Sársekev, G.Iýnýsova (bashqurt), R.Korban (tatar) mysaldarynda qamyrdan qyl sýyrǵandaı etip ádemi áńgimelep taldaıdy.
«Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» syn kitabynda suraý salyp izdeletin, túrik halyqtary ádebıetindegi nusqalar salystyrylyp saralanatyn janr – j u m b a q. Halyq jumbaǵy «Aspannan kúbi tústi, Kúbiniń túbi tústi» (Naızaǵaı). Bar bolǵany qos jol. Jup-jumyr. Synshynyń salystyrýyna qaraǵanda osy bir ǵana jumbaq barsha túrik halyqtary ádebıetinde bar eken. Sátti salystyrýlar. Qazaq balalar ádebıetindegi búgingi jumbaqtyń jaǵdaıy qalaı? Synshy paıymdaýynda, Jaqan Smaqov jumbaq jaratýda júıriktiń júırigi! Jaqan Smaqov jazǵan, jaratqan jumbaqtar – úzdiktiń úzdigi! Jaqan ustazy sanalatyn Ótebaı Turmanjanovta da joq mundaı úzdik úlgi. Jaqanmen qanattas qanat qaǵyp qalamdasqan Qadyr Myrzalıevte de joq mundaı úzdik úlgi. Jaqandy, Jaqannan buryn, taqyryptyq jınaqtaý jóninen Qadyrdy alǵa ustar úlgi etken – Ótepbergen..... de bar bolyp shyqty. Janrda ilgerileýshilik bar. Biraq, biraz jumbaqshy aqyndarymyz baǵzy jup-jumyrlyqtan aıyrylyp qalypty.
Búgingi balalar ó l e ń i. Burynǵy balalar óleńi – biryńǵaı dıdaktıka. Sál jumsartyp aıtsaq, burynǵy balalar óleńinde dıdaktıkalyq saryn basym. Búgingi balalar óleńi sýretti, balany keıipteýge, minezdeýge qurylady. Kórkemdik quraldar balalar óleńine minez darytady. Minezsiz óleń búgingi balany baýraı almaıdy. Kúlki shýaǵyna bóleıtin ıýmorlyq óleń tabıǵaty bir basqa. Jaqsyǵa úndeıtin lırıka, jamannan jırendiretin mazaqtama. Mine, balalar óleńi ósip, órkendep túrlenip jetken jeri. Dıdaktıkalyq sıpatyn taqpaqqa syılap qaldyrǵan óleń janr retinde qalaı qubylǵan, qalaı qulpyrǵan deseńizshi!
Bir janrdyń ózgeris, ózgeshelikterge qalaı ushyrap, ushtala-ushtala júrip ótip kele jatqan jolyn naqty mysaldarǵa júginip, sulýlyqqa júgindirip aıtý, dáleldeý, saralaı taldaý – balalar ádebıetiniń stıhıasyn jete meńgergen maman synshy Qulbek Ergóbektiń qarymyna kelipti, qalamynan tabysty óripti.
Balalarǵa p o e m a jazýǵa bola ma? Bul suraqqa jaýap berý úshin synshy bir kiltıpandy ashyp alady. BALAǴA JAZÝ. BALAǴA ARNAP JAZÝ. Synshynyń dáttete sóıleýine qaraǵanda balalar ádebıeti osyndaı eki sıpattan tursa kerek. Maǵjan Jumabaıulynyń HH ǵasyr basynda jazǵan «Júsip han» atalatyn ertegisi bar. Ony synshy poema retinde qarastyrady. Polıfonıalyq qyrtystylyǵyn da eskerý kerek. Shyn kórkem shyǵarma jalańqabat bolmaıdy. Shyn kórkem shyǵarmanyń qyrtysy qos-qabat keledi. Maǵjan aqynnyń «Júsip hany» balalarǵa arnalǵan kádimgi ertegi. Sújet jelisi, obraz tabıǵatyna qaraı poema dep tanýǵa bolady. Bul shyǵarmanyń birinshi qabaty. Hannyń qanquıly zulym áreketi balaǵa túsinikti. Al, onyń stalınızmdi synaıtyn astary – shyǵarmanyń astyńǵy qabaty! Túptulǵa – Iosıfti (Stalındi) – Júsip etip alyp, keńestik kezeń ashshy shyndyǵyn ashyp berý – bala ala almaıtyn, bala oqyrman qabyldaı almaıtyn fılosofıalyq qabat. Beıimbet Maılınniń «Ótirikke báıge» ertegisi taza balalarǵa arnap jazylǵan kúldirgi ertegi poema.
Osy eki mysaldy alǵa tarta otyryp balaǵa poema jazýǵa bolady deıdi synshy. Lıtvannyń aqyny E.Mejelaıtıstiń bala kúndeliginen fılosofıalyq poema jazǵanyn da dálelge keltiredi synshy. Osyndaı ádebı tájirıbe, naqty úlgilerdi mysal ete otyryp qazaq balalar ádebıetinde týǵan poemalardy taldaıdy. Synshy júıesine sensek qazaq balalar ádebıetinde «ertegi poema», «mysal poema», «realısik poema», «fantasıkalyq poema» úlgileri bar eken. Osy arada myna bir aqıqatty aıta ketelik, Qulbek Ergóbek balalar ádebıeti tarıhy men synynyyń elimizdegi birden bir quldaı quldyrańdaǵan bilgir mamany.
Demek, ǵalymnyń túıinine den qoısaq, búgin biz balalar ádebıetin jasaı alsaq, qoǵamnyń erteńin durys tárbıemen qamtamasyz ete alǵanymyz. Erteńgi urpaqqa búginnen rýhanı ýyz qalyptastyra almasaq, onda kesh qalǵanymyz. Erteńgi urpaq úshin erteń qımyldaý kesh. Búgin qımyldaýymyz kerek. Erteńniń tárbıelik ádebıetin búgin jasaýymyz kerek. Erteńgi urpaq sony oqyp, tanyp, bilip, boıyna sińirip, sol rýhanıat besiginde tárbıelenýge tıisti. Búgingi urpaqty tárbıeleıtin ádebıet keshelerde jasalyp qoıǵan bolýǵa tıisti edi. Jasaı aldyq pa? «Bóbek dep, óbektep...» (J. Smaqov) kele jatqan Q. Ergóbek kólemdi eńbeginde arǵy tarıhqa boılap baryp, babalar úlgisin úkilep, búginmen ushtastyra kelip, kórkem oıdy nárli tilmen kestelegende kemeldik tanytady, bilim-biligin kórsetedi. Alar taǵylym da, kerek derek te mol.
Qulbek Ergóbektiń Memlekettik syılyqqa usynylǵan «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» - balalar ádebıeti syn kitaby búgingi, erteńgi urpaq úshin rýhanı ýyz bola ala ma?-degen suraqqa jaýap izdegende, bolady degenge baılamǵa keldik.
Iá, balalar jazýshysy bolyp qalyptasý nege qıyn?
Nysanaǵa alyp, ómirinen shyǵarma jazatyn keıipkeriń – sábı, óspirim, jas órken bolsa, aldymen onda úlgi etip kórkem ádebıetke aınaldyryp, ózgege aıtar nendeı ómirlik tájirıbe bar? Marshak aıtqandaı bala minezi qyzyq eken delik, K.Chýkovskıı jınaqtaǵandaı tili tátti eken delik. Ondaı ǵajaıyp (chýdo) balany tabý qıyn, tapqan soń túr-kelbetin tilimen sabaqtastyryp kórkem obrazǵa aınaldyryp berý odan da qıyn. Ol shyǵarmany «oqıtyn» taǵy da besikte jatqan syldyrmaqpen oınaıtyn baladan bastap, óz betinshe kitapty áreń-áreń tanıtyn sábı, sál ósse óspirim degendeı, ár jastaǵy balalar qalaı qabyldaıdy kórkem ádebıetti? Onyń ústine bárin «shaınap» beretin teledıdar tur ár bólmede. Mine, osyndaı jaǵdaıda olardyń kórkemdik qabyldaýyna sáıkes jaza alamyz ba? Osynda bala psıhologıasyn tap basyp ustaýdan bastap, ony asqan sheberlik mashyqpen kórkem obrazǵa aınaldyryp, bala boıyna sińirip beretin qanshama talap tartylady balalar jazýshysy aldyna?! Sony ıgerseń bala seni óz jazýshysy raıynda qabyldaıdy, ony ıgermeseń sirá da qabyldamaıdy. Balalar talǵamyna zorlyq júrmeıdi. Shyn balalar jazýshysy bala janyna ene bilý, tolqymaly (3-5 jas arasy, 12-15 jas arasy) psıhologıasyna saı keletin kórkem shyǵarma jazý qaıdan ońaı bolsyn?! Balalar jazýshysy bolyp qalyptasýdyń qıyndyǵy osynda! V.G.Belınskııdiń talaby osyndaı jaǵdaıdan kelip shyǵady. Áıtpese, qaradaı talantty adamdy kókireginen ıterip, balalar ádebıetinen jeritip jibereıin dep otyrǵan ol joq. Uly synshy balalar ádebıetiniń qıyndyǵyn kórip, bilip, qıyndyǵy sonshalyq ózi qınalyp otyr.
Demek, balalar ádebıetiniń jazýshysy bolyp qalyptasý qıyn. Al, balalar ádebıetiniń synshysy bolyp qalyptasý she? Balalar ádebıeti synshysy bolyp qalyptasý odan da qıyn. Óıtkeni, aldymen ár jastaǵy balanyń psıhologıasyn, kórkem ádebıetti qabyldaý ereksheligin jete bilýiń kerek. Bul az synshy úshin. Synshy úshin ár jastaǵy balaǵa arnap shyǵarma jazatyn jazýshynyń shyǵarmashylyq psıhologıasyn da bilýiń kerek. Ekeýiniń úılesimin tap basyp tanyǵan, shyǵarmany baǵalaýda sol eki psıhologıalyq paraleldi úılestirip ustaı alǵan qalamger ǵana balalar ádebıetiniń synshysy atana alady. Qulbek Ergóbek, mine, osy talaptan tabylatyn, osy eki psıhologıalyq erekshelikti býynnan ustap, balalar ádebıeti týyndylaryn saralaıtyn, saraptaıtyn sarabdan maman synshy. Balalar ádebıetiniń óz synshysy. Onyń Memlekettik syılyqqa usynylyp otyrǵan «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» kitaby balalar jazýshylary aldyna tartylatyn san qyrly qıyndyqtardy ıgere, synshy retinde sheberlikti meńgere otyryp jazylǵan ádebı syn maqalalar jınaǵy. Ár synshynyń óz ereksheligi bolady. Keıbir synshylardyń eńbeginde ǵylymı nár bolmaıdy. Keıbir ǵalym eńbeginde shyǵarmashylyq psıhologıasyn názik túsinýshilik (synshylyq) jetispeıdi. Qulbek Ergóbek syny fólklor, etnografıa, demografıa, fılologıa, psıhologıa sekildi san túrli ǵylym bilimin ushtastyra paıdalanatyn ǵylymı zerdeli, ǵylymı nárli, kórkemdik erekshelikti názik túsinip, tereń túısinip jazylatyn ádebı syn. Qulbek - ǵalym. Al, balalar ádebıetinde ǵalymnan góri shynaıy, bilgir synshy der edik. Qulbektiń ǵalymdyǵy synshylyǵyn qosymsha demep qana otyrady. İzdense kisi ǵalym bolady. Al synshy bolý, onyń ishinde balalar ádebıetiniń synshysy bolý týma talant isi! Synshy bolý úshin kórkem ádebıet psıhologıasyn jete bilý kerek.
Balalarǵa jazýdyń qıyndyǵyn jeńe júrip qalyptasqan qazaq ádebıetinde birsypyra balalar jazýshylary bar eken. Olar kim? Synshynyń anyqtaýynsha, balalar ádebıetine qoıylar qıyn talaptardy jeńe júrip shynaıy balalar jazýshysy bolyp qalyptasqan qalamgerler - Ó.Turmanjanov, S.Omarov, B.Soqpaqbaev, M.Álimbaev, K.Toqaev, Q.Ábdiqadyrov, Á.Dúısembıev, J.Smaqov, M.Jamanbalınov, Q.Baıanbaev, J.Káribozın, N.Álimqulov, T.Dáýrenbekov, S.Álimqulov. Báriniń de kózin kórgee aıaýly aǵalar. Balalar ádebıetiniń kánigi synshysy «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» syn kitabynyń «Balalar ádebıetiniń baǵbandary» atalatyn bir bóliminde osy aty atalǵan balalar ádebıeti ókilderiniń shyǵarmashylyq portretin jasaıdy. Taǵy bir bóliminde B.Ybyraıym, N.Aqyshev, B.Serikbaev, K.Ybyraev, K.Qusaıynov syndy bir býyn balalar jazýshylary shyǵarmalaryn ádebı problemaǵa baılap (Búgingi balalar ádebıetiniń keıipkeri kim?) jınaqtaı taldaıdy. Synshy bul oraıda qazaq ádebıeti mysalymen ǵana shektelmeı, Sh.Beıshenálıev (qyrǵyz), K.Tanygýrkýlov (túrikpen), N.Fazylov (ózbek), R.Zaıdýlla (tatar) shyǵarmalarymen sabaqtastyra taldaıdy. G.Belger: Qulbek qazaq ádebıetin álemdik ádebıet kontekstinde sheber qarastyrady» -degen baǵalaý pikiri osy oraıda jón-aq.
Aldymyzda Qulbek Ergóbektiń túp-túgelimen qazaq balalar ádebıeti jaı-kúıine baǵyshtalǵan kitaby. Kitaptyń ózindik erekshelikteri mol.
Kitapqa eki júıe fotoqujattar berilipti. Biri – balalar jazýshylary fotobeıneleri. Balalar kimniń kitabyn oqyp júrgenin bilýi kerek. Ekinshisi – balalar ómirinen túrli yńǵaıda túsirilgen, óziniń fılosofıasy bar biróńkeı sábıler sýreti, balalar ómirinen fotoetúdter. Ekeýin de kitapqa daıyndaǵan sýretkerlik «kózi» bar, belgili fotojýrnalıst Bersinbek Sársenov! «ADAMNYŃ BİR QYZYǴY BALA DEGEN...» qazaq balalar ádebıetiniń týyp, qalyptasý joly, janrlyq óskin - órkeni, jyldyq jetistik – kemshiligi, tulǵaly talanttary jaıynda tolymdy oılarǵa toly. Balalar ádebıeti jaıynda tutas kitap jasaý dástúrde bola bermeıtin. Al, qolymyzdaǵy eńbek osyndaı ıgi dástúr jeteginde týǵan, aıtary mol, taldaýy tyńǵylyqty syn kitaby!
Qazaq balalar ádebıeti qaıtse kórkeıedi – dep shynshyl sóılep, shyryldap júrgen synshy eńbegi tabysty. Synshy aıtqan tolǵam-tolǵam oılar kóptiń kókeıinen shyǵady. Tek kórer kóz kórip, estir qulaq – esitip, qazaq balalar ádebıeti damýyna jaǵdaı jasalǵaı! Táýelsizdigin alyp, esin jıǵan qoǵamnyń erteńin oılasaq, solaı bolýǵa tıisti. Óıtkeni, synshy aıtqandaı, «búgingi bala – qoǵamnyń erteńi!».
Balalar ádebıetin ósireıik, órkendeteıik-dep jatamyz. Biraq, kádeli syılyqtar kezinde balalar ádebıetin umytyp kete beremiz. Ádebıetti syn ósiredi. Salany saralap taldaıtyn syn da balalar ádebıeti. Balalar ádebıeti syny – buryn-sońdy Memlekettik syılyq alyp kórgen emes. Osy paıym bıiginen qarasaq, saraman synshy Qulbek Ergóbektiń «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...» kitaby Memlekettik syılyqqa ábden laıyqty.