Iadrolyq jarylystyń toqtatylǵanyna – 30 jyl
№1 ajal oshaǵy
HHİ ǵasyr adamzattyń múmkindiginiń shekteýli ekenin kórsetip berdi. Ýaqyt saıasattyń bolsyn, baq-berekesin qashyryp, órleýin tusady. Jumyr basty pendeniń áli de tirshilik jasaý múmkindigi turǵysynan qarastyrsaq, sońǵy júzjyldyqtyń tula boıdy titirentken úreı men qorqynyshqa bılep aldy. Adamdardy syn qaýip-qaterge tótep berýge májbúrledi. Osylaısha ótken ǵasyr tarıhta zulymdyǵymen qaldy. Ǵasyr ishinde úsh ret adamzat sany jartylaı azaıyp baryp, qalpyna keldi. Búginde soǵys joq, biraq qasirettiń orny bar. Onyń jan-jarasy búgin-erteń jazylar emes.
Búginde adamnyń taǵdyry eki alaqannyń arasynda. Bireýlerdiń oıy men qolynyń qalaı qımyldaýyna óziniń ǵana emes, búkil adam balasynyń taǵdyry táýeldi. Adamzattyń árbir jańashyl iske bararda osy áreketim elime, adamzatqa qanshalyqty tıimdi, ol búkilǵalamǵa zıan ákelmes pe eken dep oılaǵany jón. Atom bombasynyń atasy Saharovtyń sol bombyny oılap taýyp, keıin onyń adamzatqa keltirýi múmkin qasiretin sezingende bul tapqyrlyǵynan bas tartyp, búkil ómirin ıadrolyq kúshti saıası oıyndarda paıdalanýǵa qarsy bolýǵa arnaýy osy tıimdi oılaýdyń nátıjesi.
Jer astynda jasalǵan ıadrolyq jarylystardyń seısmıkalyq dúmpýleri epısentrge jaqyn ornalasqandyqtan onyń zıandy áseri týraly málimdemeler erekshe oryn alady. «Synaq alańynda júrgizilgen synaqtar sýarý qondyrǵylarynyń jaǵdaıyna, sý aǵynyna aıtarlyqtaı áser etti. Jer asty sýlary buzyldy, sý qudyqtarynyń debeti azaıdy, sý kózderi qashyqtap ketti. Seısmıkalyq tolqyn jer silkiný kóziniń tereńdigine baılanysty tez ydyraıdy eken. Semeı polıgonynda sý synamasyn alý úshin arnaıy synaq uńǵymalary bolǵan, al olarda jarylys epısentrinen nebary úsh shaqyrym qashyqtyqta ornalasqandyqtan, aıtarlyqtaı ózgerister bolmaǵan kórinedi. Árıne, oǵan senýge bola qoımas.
Jerasty ıadrolyq jarylystary jergilikti halyqtyń psıhıkalyq jaı kúıine orny tolmas zıan keltirgeni búginde belgili bolyp otyr. Sol kezderi belgili bir sebeptermen Kýrchatov áskerı qalashyǵynyń turǵyndary úshin áskerı bılik eshbir alańdamaǵan jáne olardyń densaýlyǵy týraly málimet bermegeni de belgili bolyp otyr.
Biz ol týraly belgili zertteýshiler A.L.Ianshın men A.I.Melýanyń «Ekologıalyq qate esepteýlerden alynǵan sabaqtar» kitabynan oqyp bildik.
Kitaptyń bir tusynda: «Árbir jerasty jarylysynan keıin basy aýyryp, baltyry syzdaǵan adamdar Semeı aýrýhanasyna baryp jatty. Polıgonnan alys emes jerde ornalasqan sharýashylyqtarda júni sypyrylyp túsken iri qara maldardyń óligi jatty. Náresteler men balalardyń ólimi joǵary, olardyń damý erekshelikterinde aqaýlar úlesi ósýde, jalpy aýrýshańdyq pen ólim-jitim joǵary, psıhogendik buzylýlar, psıhıkalyq damymaý jaǵdaılary óse túsken. Munda búkilodaqtyq sýısıd deńgeıi salystyrmaly túrde bir jarym-eki ese joǵary. İsik aldy teri aýrýlary kóbeıip, aǵzanyń ımmýnologıalyq statýsynyń kórsetkishteri tómendegen...»- deıdi sol kezdegi jaǵdaıdy zerttegen avtorlar.
Suraq birden týyndaıdy: nelikten tehnogendik jer silkinisinen psıhıkalyq aýrýlar kóbeıgen? Jer betinde júzdegen mıllıon adamdar seısmıkalyq belsendi aımaqtarda turady, olardyń ata-babalary munda ǵasyrlar boıy ómir súrip keledi. Al psıhıkalyq aýrýlary bar neırotıkterdiń sany AQSH -ta nemese Eýropaǵa qaraǵanda joǵary emes, biraq tómen. Nelikten?..
Kitap avtorlarynyń dárigerler emes ekenin jáne olardyń Semeı óńiri turǵyndarynyń saýalnamasyna qatyspaǵanyn, tipti halyqtyń densaýlyǵynyń jaı-kúıi týraly naqty kórsetkishterge de júginbegenin este ustaǵan jón. Bulardyń eshqaısysy, jerasty ıadrolyq jarylysyn kózderimen kórmese de, faktýraǵa júgingenin kóremiz. Olar genetıkterdiń, onkologtar men epıdemıologtardyń, psıhıatrlar men hımıkterdiń bergen aqparattaryna júgingenin aıtpaǵanda, ártúrli ondaǵan mamandardyń sala boıynsha zertteýlerine zer salǵany baıqalady.
Saıasat taqtasyndaǵy ekeý
Jalpy, Semeı óńiri 5 baldyq tabıǵı seısmıkalyq aımaqta ornalasqan. Eń kúshti zarádtardy jer asty synaý kezinde kúshti kúızelisterden úsh aýyldyń turǵyndary (1640 turǵyn) bastan keshiripti. Soqqylar bir jarym ese kóp turatyn aımaqtan shalǵaı aýyldarda 1 upaıǵa tómen bolǵan. Al Semeıde jáne oblystyń basqa qalalary men aýyldarynyń barlyǵynda derlik seısmıkalyq áser 2 baldan aspaǵan. Bul (12 baldyq Rıhter shkalasy boıynsha) mundaı kúızelisterdi ǵımarattardyń joǵarǵy qabattarynda turatyn sezimtal úı janýarlary men adamdar ǵana sezinetinin bildiredi.
Jer astyndaǵy ıadrolyq zarádtardyń jarylýynan týyndaıtyn seısmıkalyq terbelis polıgonǵa irgeles jatqan oblystar men Semeı qalasynyń turǵyndaryna jaǵymsyz psıhotravmatıkalyq áser etken. Árıne, bul arqyly keńestik úgit-nasıhat mashınasy halyqtyń psıhıkasyna úlken soqqylar bergen. Bıliktiń joǵarǵy eshelonynda tamyr jaıǵan KSRO-nyń jaýlary Semeı polıgonyndaǵy synaqtarǵa qatysty materıaldardyń shekten tys qupıa bolýyn aqylmen paıdalanǵan. Jer astyndaǵy ıadrolyq jarylystardyń saldary týraly naqty derekterdiń qupıalylyǵyna silteme jasap, barlyq jerde jalǵan habarlar taratyp, radıo men seısmofobıaǵa, eń bastysy, sosıalısik júıege jasalyp jatqan qastandyqtyń sońyn narazylyqqa ulastyrýǵa tyrysqan. Munda negizgi eki fıgýranyń aty aıryqsha atalady.
Negizi bul zertteý eńbek – sol kezderdegi prezıdentter, ǵalymdar, ınjenerler, dıplomattar, sarbazdar, tyńshylar, saıasatkerler jáne basqalar týraly qarý -jaraq úderisiniń lokomotıvin báseńdetýge tyrysqan adamdar týraly áńgimeniń basy. Olar qorqytý arqyly qol jetkizilgen tepe-teńdikke jeke qarsylyqty basshylyqqa alyp, qarýdy jobalaý men qoldanýdaǵy jeke tájirıbeden nemese yqtımal soǵys saldary aldynda bar aýyrtpalyqtan qutylǵysy keldi, - deıdi kitap avtorlary.
–Bul dramanyń ortasynda eki fıgýranyń ekeýiniń de romantıkter ekenin, ekeýi de kúsheıip kele jatqan qaýipti kórip, qalyptasqan tártipke qarsy shyqqan revolúsıonerler,-deıdi. Keńes Odaǵynyń sońǵy kóshbasshysy Mıhaıl Gorbachev zorlyq-zombylyqty jek kórdi jáne óziniń azaptalǵan elin qutqaramyn dep úmittenip, ashyqtyq pen «jańa oılaý» júıesi úshin kúresti. Amerıka Qurama Shtattarynyń 40-shy prezıdenti Ronald Reıgan kelissóz júrgizýshi jáne ıdealıs boldy. Onyń kapıtalızm men amerıkandyq danyshpandyq jeńisine degen senimi myzǵymas edi. Ol ıadrolyq qarýdy birjolata paıdalanýdan shyǵarýdy armandady.
Reıgan men Gorbachev jalǵyz bolǵan joq. Basqa adamdar da qaýipti boldyrmaýǵa tyrysyp, maqsatty, sanaly, jaqsy qıalmen ómir súrýdi armandady. Kitaptyń maqsat-muraty – qyrǵı-qabaq soǵystyń qalaı aıaqtalyp, onyń artynda qandaı qaýipti mura qaldyrǵanyn aıtyp, oqıǵany ashyq kórsetýdi maqsat etken. Burynǵy ýaqytta tarıhı shyndyqtar amerıkandyq trıýmfalızmniń toǵysqan jerinde nemese Máskeý tarapynan qupıa jáne jalǵan aqparat perdesiniń artynda jasyrylatyn. Olar KSRO -da shynymen ne bolyp jatqanyn jáne nege solaı bolǵanyn jasyrǵany baıqalady. Qolynda jańa aıǵaqtar bolǵan kezde, Gorbachevtiń dúrbeleń bıligi kezinde Kremldiń jabyq esik jaǵdaıynda bolǵan talqylaýlardy jaqsy túsingen ispetti. Olar myqty manevr jasaý arqyly qarsylastaryn jigerlendirip otyrǵan. Tereń tamyrlanǵan, áskerı-ónerkásiptik keshenniń qýatty kúshterine saraptama jasap otyrǵan. Eldiń qaı baǵytta júrip jatqanyn zerttep, ony túbegeıli ózgertýdiń jolyn izdegen. Bas hatshy Gorbachev kóptegen raketalardan bas tartýǵa, Keńes Odaǵyn jahandyq qarsylastyqtan shyǵarýǵa, áskerı shyǵyndardy qysqartýǵa jáne Eýropadan áskerlerin shyǵarýǵa sheshim qabyldaýyna da yqpal etken. Olar ınjenerler usynǵan keńestik «juldyzdy soǵystyń» órshil josparlaryn jerleýdi qolǵa alǵan. Jańa derekter, ásirese, sol kezdegi kúndelikter men qujattar Gorbachev pen Reıgannyń bir-birine qalaı qaraǵanyn, olardyń kózqarastary is-áreketterinde qalaı kórinis tapqanyn, ishki qaıshylyqtarmen jáne ıdeologıamen orasan zor senimsizdikpen kúreskenin naqtyraq kórýge múmkindik beredi. Keńes Odaǵyn jahandyq qarsylastyqtan shyǵarý, áskerı shyǵyndardy qysqartý jáne Eýropadan áskerlerdi shyǵarýdy qolǵa alǵan.
Bul dáýirde ıadrolyq qarý basty qaýip bolsa, taǵy bir sumdyq jappaı qyryp-joıý qarýy kolbalar men fermentatorlarda pisip jatty. 1975-1991 jyldar aralyǵynda Keńes Odaǵy jasyryn túrde bıologıalyq qarýmen jumys jasady. Keńes ǵalymdary emdelmeıtin aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn jasaýǵa tyrysyp, genetıkalyq eksperımentter júrgizdi.
Hırosıma men Nagasakı zamanynan beri ıadrolyq qarý eshqashan urys kezinde qoldanylmaǵan, biraq júzdegen synaq jarylystary planetany dúr silkindirdi. 1963 jyly Kennedı men Hrýshev synaqtarǵa ishinara tyıym salý týraly kelisimge qol qoıý arqyly atmosferadaǵy, ǵarysh keńistigindegi jáne muhıttaǵy jarylystardy toqtatty, biraq jerasty jarylystary jıi boldy. 1974 jylǵy synaqtarǵa tyıym salý shartyna sáıkes, qýattylyǵy 150 kılotonnadan asatyn jerasty jarylystary jasalmaýy kerek edi. Alaıda bul qujat eshqashan ratıfıkasıalanbaǵan. Synaqtar únemi kúdikti boldy. Amerıka Qurama Shtattary óziniń qupıa synaqtaryn ótkizdi al KSRO sharttardy buzdy dep aıyptaldy.
1985 jyly, Hırosımadan qyryq jyl ótken soń, Gorbachev testileýge birjaqty moratorıı jarıalap, AQSH-ty soǵan sáıkes bolýǵa shaqyrdy. Gorbachev moratorıı Reıgannyń strategıalyq qorǵanys bastamasynyń damýyna kedergi bolady dep úmittendi. Testileý jumys isteıtin ıadrolyq rentgendik lazerdi jasaý úshin qajet boldy. Reıgan tyıymnyń saqtalýyn tekserý múmkin emestigin aıtyp, Gorbachevtiń moratorııin oryndaýdan bas tartty. Sóıtip, tekserý daýy ári ǵylymı, ári saıası máselege aınaldy. Reıgannyń bas tartýynyń taǵy bir sebebi boldy. Bul arada amerıkandyq konstrýktorlar oqtumsyqtardyń jańa býynyn synaqtan ótkizgisi keldi. AQSH Gorbachevtiń moratorııin «úgit mashınasy» dep sanady. 1949 jyldan bastap moratorıı bastalǵanǵa deıin Keńes Odaǵy 628 ıadrolyq jarylys jasady. Al Amerıka Qurama Shtattary, Chernobyldan birneshe kún buryn, Djefferson kodymen 978-shi synaǵyn ótkizdi.
1986 jyldyń kókteminde atom ónerkásibi testileýdi qaıta jalǵastyramyz dep Gorbachevke qysym da kórsetildi. Onyń beıbit bastamasy, birjaqty moratorıasy nátıje bermedi.
Osy aýyr kúnderde akademık Velıhov taǵy da Gorbachevke jol kórsetti. Onyń Batystaǵy baılanysshylary birinshi orynǵa shyqty. Velıhov AQSH-tyń úkimettik emes ortalarynda Reıgannyń saıasatyna kúmánmen qaraıtyn táýelsiz oıly adamdar bar ekenin bildi. Olardyń biri – fızık, Prınston ýnıversıtetiniń qoǵamdyq jáne halyqaralyq saıasat profesory, amerıkandyq ǵalymdar federasıasynyń tóraǵasy Frank fon Hıppel edi. Bul top 1945 jyly ózderi jasaǵan tehnologıany baqylaý qajettiligine alańdaǵan ıadrolyq ǵalymdardan quryldy. Fon Hıppel «qoǵamdyq múdde týraly ǵylym» dep ataǵan nársemen aınalysty: ol memlekettik saıasatqa áser etýge tyrysty. 1980 jyldardyń basynda ol ıadrolyq únqatý qozǵalysynyń múshesi boldy jáne óziniń keıbir bastamalaryna analıtıkalyq negiz qurýǵa tyrysty. Ideıa amerıkandyq ǵalymdar arasynda tanymal boldy. 1970 jyldary amerıkandyq plýtonıı ósirý baǵdarlamasyna qarsy shyqqan atom energetıgi Kohran Amerıka Qurama Shtattarynda jasyryn ıadrolyq synaqtardyń dálelderin tabýǵa tyrysty. Reıgan bılikke kelgen kezde, ol qorshaǵan ortamen shektelip qalmaý úshin, óziniń jumys órisin keńeıtýge qyzyǵýshylyq tanytty. 1986 jyldyń naýryzynda Kokran Vırdjınıadaǵy amerıkandyq ǵalymdar federasıasynyń konferensıasyna qatysty. Úzilis kezinde ol fon Hıppelmen seısmıkalyq tekserý tájirıbesi týraly suhbattasty.
Keńestik respýblıkalardyń yqpaly boıynsha Qazaqstan aldyńǵy orynda turatyn. Munda áskerı polıgondar men qarý-jaraq qoımalary boldy. Shalǵaı dalada Keńes Odaǵy ıadrolyq, hımıalyq jáne bıologıalyq qarýǵa arnalǵan polıgondar men zaýyttar saldy. Negizgi polıgon Semeı óńirinde shoǵyrlandyryldy. Onda 1949 jyldan 1989 jylǵa deıin 456 ıadrolyq jarylys jasaldy: 86-sy aýada, 30-y jer betinde, 340-y jer asty tonnelderi men shahtalarda. Infeksıa jergilikti turǵyndarǵa qatty áser etti.
Jeńis
1994 jyly 14 aqpanda Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev AQSH-qa alǵashqy resmı sapar jasap, Prezıdent Klıntonmen ońasha kezdesti. Aq úıdegi saltanatty jıynda Klınton Nazarbaevtyń «batyldyǵyn, kóregendigi men kóshbasshylyǵyn» joǵary baǵalap, AQSH-tyń Qazaqstanǵa beretin kómegin úsh esege arttyryp, onyń 311 mıllıon dollarǵa jetetinin málimdedi.
Bul izgi nıetti kórsetýge jáne ıadrolyq qarýdy taratpaýdyń mańyzdylyǵyn atap ótýge ashylǵan alǵashqy jol edi. Bul – Qazaqstan damýynyń logotıvi. Bul – Qazaqstannyń eń bıik kúni!