Týberkýlez - jahandyq dert, álemdik problema
Jyl saıyn týberkýlezben 9 mıllıon adam aýyrady
Dúnıejúzilik týberkýlezben kúres kúni (World Tuberculosis Day) Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) sheshimi boıynsha jyl saıyn 24 naýryzda 1882 jyly nemis mıkrobıology Robert Koh (Robert Koch) ózi jasaǵan týberkýlez qozdyrǵyshynyń ashylǵany týraly jarıalaǵan kúni atap ótiledi. 1905 jyly ǵalym medısına salasyndaǵy Nobel syılyǵyn aldy.
Bul kún DDU jáne týberkýlez ben ókpe aýrýlaryna qarsy halyqaralyq odaqtyń (International Union Against Tuberculosis and Lung Disease — IUATLD) sheshimi boıynsha 1982 jyly quryldy jáne týberkýlez qozdyrǵyshy-Koh taıaqshasynyń ashylýynyń 100 jyldyǵyna oraılastyryldy. 1993 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy týberkýlezdi ulttyq apat dep, al 24 naýryz kúnin Dúnıejúzilik týberkýlezben kúres kúni dep jarıalady. 1998 jyldan bastap BUU-nyń resmı qoldaýyna ıe boldy.
Týberkýlez - aýa tamshylary arqyly juqpaly aýrý. Tıisti emsiz týberkýlezdiń belsendi túrimen aýyratyn adam jyl saıyn orta eseppen 10-15 adamǵa juqtyrýy múmkin. DDSU málimetteri boıynsha, kún saıyn bul aldyn alýǵa bolatyn jáne emdeletin aýrýdan 4 500-ge jýyq adam qaıtys bolady, al 30 000-ǵa jýyq adam aýyrady (olardyń kópshiligi damýshy elderdiń turǵyndary).
Týberkýlez álemde juqpaly aýrýlardan bolatyn ólim-jitimniń jetekshi sebebi bolyp tabylady.
Týberkýlezdiń damýyna durys tamaqtanbaý, ýytty ónimderdi (temeki, alkogól, esirtki) tutyný, eńbek pen turmystyń qanaǵattanǵysyz jaǵdaılary, keıbir sozylmaly aýrýlar (qant dıabeti, qan aýrýlary, AITV) yqpal etedi.
Týberkýlezben kúresý kúniniń sımvoly - saý tynys alýdyń sımvoly retinde aq túımedaq tańdalǵan. Búgingi kún resmı túrde 1982 jyly bekitilgenimen, týberkýlezge qarsy is-sharalar álemde XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda bastaldy jáne qaıyrymdylyq qyzmetine negizdeldi. Sol kezde Aq gúl kúni ıdeıasy Jenevada alǵash ret AQ túımedaq gúlderden tigilgen qalqandary bar jas jigitter men qyzdar kóshege shyqqan kezde paıda boldy dep sanalady. Olar týberkýlezben aýyratyn naýqastardy emdeý úshin qaıyrymdylyq jınady. Sodan keıin bul aksıalar basqa Eýropa elderinde ótkizile bastady, al túımedaqtardy satý halyqtyń nazaryn aýdardy jáne týberkýlezge qarsy uıymdarǵa tabys ákeldi. Sonymen, Danıa men Norvegıada gúl satý quqyǵy týberkýlezge qarsy qoǵamdaqstyqtardyń monopolıasy boldy.
Týberkýlezdi emdeýge bolady jáne bul baǵyttaǵy jumys únemi júrgizilip otyrady, biraq DDU-nyń pikirinshe, qazirgi ýaqytta ár pasıentti anyqtaý, emdeý jáne emdeýde salynyp jatqan kúsh jetkiliksiz. Jyl saıyn týberkýlezben aýyratyn 9 mıllıon adamnyń 3 mıllıony emddeýden ótpeıdi.
Sondyqtan Dúnıejúzilik týberkýlezge qarsy kúres kúnin ótkizýdiń maqsaty, eń aldymen, álem halqynyń osy aýrýdyń jahandyq indeti týraly jáne ony joıý jónindegi kúsh-jiger, onyń aldyn alý jáne oǵan qarsy kúres ádisteri týraly habardarlyǵyn arttyrý bolyp tabylady.
(Materıal Calend.ru saıtynyń aqparatyna negizdelip ázirlendi)