Qazaqstanda 12 myńnan astam bala aýtızmge ushyraǵan. Sońǵy ýaqytta «Sıfrlyq aýtızm» degen «syrqat» paıda boldy.
Álemde bul dert jaıly aıtylyp júrgenine 10 jyldaı bolǵan, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz Qazaqstan.tv-ǵa silteme jasap.
Mundaı balalar sóıleı almaıdy, oıyn jetkize almaıdy. Tipti, qatarlarymen oınaı da almaıdy.
«Osydan 15 jyl buryn bundaı dúnıeni múldem estigen joqpyz. Biz stýdent kezde is-tájirıbeden ótken kezde mundaı balalar dy biz kórmeıtin de edik. Tek Astana emes bizde búkil Qazaqstan boıynsha keledi kúnine 70-75 bala keledi. Ózi turaqty kelip otyratyn balalar», - deıdi psıholog, logoped Baqytgúl Naserıdınqyzy.
Mamandar munyń sebebin telefon, planshet sekildi gadjetterden kóredi.
«Vırtýaldy ótip ketken balalar olarda fızıologıalyq turǵyda kórýi nasharlaıdy, dene turǵysy durys qalyptaspaıdy. Bala daıyn nárseni kórip otyrady. Oılanbaıdy. Oılanbaǵannan keıin olarda logıkalyq oılaý, analıtıkalyq oılaý bulardyń bári damymaıdy. Adamdardy birte-birte túkbilmestikke alyp keledi», - deıdi psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Balabek Saqtaǵanov.
Osydan 5 jyl buryn AQSH Úkimeti bir qyzyq eksperıment bastaǵan. Oǵan eldiń ár túkpirinen 9-10 jas shamasyndaǵy 11 myń bala qatysady. Ulttyq densaýlyq ınstıtýtynyń ǵalymdary osylaısha gadjetterdiń jas aǵzaǵa zıanyn anyqtaǵysy keledi.
Quny 300 mıllıon dollar bolatyn synaq 10 jylǵa josparlanǵan. Ázirge belgilisi mynaý: 4500 balany teksergen. Sóıtse, 7 saǵattan artyq telefonǵa telmirgen jasóspirimniń mı qyrtysy juqarǵan. Ádette bul egde jastaǵy adamdarda bolatyn qubylys.
Sıfrlyq aýtızm aǵylshyn tilinde «virtual autism» dep keledi. Bul termın 2013 jyly paıda boldy. 10 jylǵa jýyq aýtıst balalarmen jumys istegen rýmyn psıhology Marıýs Teador Zamfır alǵash qoldanǵan. Keıin Fransıa, Japonıa, AQSH, Taıland, Týnıs dárigerleri de rýmyn mamanyna uqsas pikir bildiredi. Iaǵnı táýligine 4 saǵattan artyq telefon qaraǵan balanyń boıynda aýtızmniń belgileri paıda bolady deıdi.
Biraq, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy «Sıfrlyq aýtızm» degen dertti rastamaǵan. Mundaı syrqatty Aýrýlardyń halyqaralyq tiziminen de tappaısyz.
«Sıfrlyq aýtızm» termıniniń shyǵý tórkini de osynda deıdi mamandar. Iaǵnı sıpattamasy shynaıy aýtızmniń belgilerine uqsaıdy.
- Bala ata-anamen taktıldi baılanysqa túspeıdi;
- Úsh jasqa deıin sóılemeıdi;
- Jalǵyzdyqty jaqsy kóredi;
- Qorshaǵan ortamen baılanysýdan bas tartady;
- Oǵash qımyldar jasaıdy;
«Bala dúnıege kelgennen keıin 3 jasqa deıin oılaýy damıdy, sóıleýi damıdy. Bala suraq qoıǵysy keledi, sóılegisi keledi. Biraq oǵan jaýap beretin tek qana televızor, telefon», - deıdi psıholog,logoped Baqytgúl Naserıdınqyzy.
Ata-ana kóbine balasy úsh jasqa jetkende baryp dabyl qaǵady. «Tili kesh shyqty, atyn atasań qaramaıdy» dep shaǵymdanady deıdi logoped maman. Eger bala úsh jasqa deıin telefonmen ósse, ol adamnyń únine emes, gadjetterdiń dybysyna ǵana mashyqtanady eken.
«Úsh jasqa kelgen balalar kóbisi anyq emes tilderi. Ózderiniń attaryn da naqty durys aıta almaıdy. Balalardy baqylap otyrsańyz, bir-birimen til tabysyp oınaı almaıdy. Óıtkeni olar úıinde ony istemeıdi», - deıdi «Qarlyǵash» balabaqshasynyń qazaq tili páni muǵalimi Baıangúl Álıeva.
Alaıda dárigerler úsh jasqa deıin bala sóıleýdi, júrýdi, qarym-qatynasty úırense jetkilikti deıdi. Al áleýmettik jelidegi artyq aqparatpen jas mıdy toltyrýdyń saldary aýyr ekenin aıtady.
«Bala kóp ýaqyt sol jerde ótkizgendikten ol balada organızmde dofomın deıtin neıromedıator bólinedi. Aqparatty qabyldaǵanda sodan balaraqat alady . Sóıtip ol ádetke aınalady, ádet táýeldilikke alyp keledi», - deıdi nevrolog Ásel Aralbaeva.
Ata-analardyń basym kópshiligi ýaqyttyń tyǵyzdyǵynan telefon berýge májbúrmiz dep aqtalady. Biraq bul qoǵamda qalyptasqan taptaýryn túsinik deıdi psıholog Balabek Saqtaǵanov. Ári eresekterdiń ózinde telefonǵa táýeldilik bary jasyryn emes.
«Sońǵy 3-4 jylda óte kóp keledi ata-analar. Balalardy alyp. 15 jastaǵy balalar, 14 jastaǵy balalar, 8 jasar balalar. Bir ózi qalýǵa qorqady, adamdarmen aralaspaıdy. Tamaqqa appetıti joq.Eger osyndaı sıpattaǵy balalarmen der ýaǵynda jumys istemese...», - deıdi psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Balabek Saqtaǵanov.
«Ol balalarda eresek bolǵanda frýstrasıa paıda bolady. Frýstrasıa degen ol ishteı óz-ózine renjý, ishteı aınaladaǵy qoǵamǵa renjý. Eger ol frýstrasıa jalǵasa beretin bolsa, bala stresske túsedi, stress der ýaqytynda anyqtalyp emdelmese, depressıaǵa ákeledi. Depressıanyń aıaǵy qaıǵyly oqıǵalarmen aıaqtalyp jatady», - deıdi psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Balabek Saqtaǵanov.
Qytaı mektepteri 1 synyptan mektep bitirgenshe sheıin balaǵa telefon ustatpaıdy. Ustazdary jınap alady. Ata-ana da meılinshe balanyń bos ýaqyty qalmaýyn qadaǵalaýǵa tyrysady.
«Alǵashqy jyldary balada 2-3 jasqa deıin gadjetterdi tejeý kerek. Tipti kórsetpeý kerek. Odan keıin 5 jasqa tolǵan kezde kelisimge kelip smartfondy kúnine 3 mezgil 15 mınýttan berýge bolady», - deıdi nevrolog Ásel Aralbaea.
Taǵy bir keńes: uıyqtardan 1 saǵat buryn múldem gadjet qaramaǵan abzal. Sebebi ártúrli sıgnaldar balanyń sensorlyq júıesin qozdyryp, uıqysyn buzady. Jalpy, balanyń qolynan telefondy tartyp alyp qoıý máseleniń sheshimi emes. Mundaı áreketten olardyń minez-qulqy buzylady. Qazirgi ýaqytta úlken qalalarda qaı mektepterde bolsa da kóptegen tegin úıirmeler bar.
Momyn balany fýtbol, voleıbol, basketbol sekildi komandalyq úıirmelerge bergen jón. Al, gıperbelsendi búldirshinderdi mıdy tynyqtyratyn shahmat, sýda júzýge qatystyrsa bolady. Balanyń energıasyn durys baǵytqa jumsaýdy úırený kerek deıdi psıhologtar. Taǵy da mamandardyń keńesine júginsek, ata-ananyń balamen ótkizgen ýaqytynyń kóleminen buryn, sapasy mańyzdy. Ári kez kelgen jastaǵy adamǵa eń keregi tek mahabbat pen meıirim ekenin esten shyǵarmaǵan jón.