مۇحتار اۋەزوۆ پەن شاكىرتى، رۋحاني سەرىگى بولعان قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اراسىنداعى ادەبي، عىلىمي ديسكۋرس ماسەلەلەرى بۇگىنگى مۇحتارتانۋدىڭ زەرتتەلۋگە ءتيىستى وزەكتى ءارى ماڭىزدى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. وسى كۇنگە دەيىن جارىق كورمەگەن، ءوزىنىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قانشاما تاريحي قۇجاتتار دينا مۇحامەدحاننىڭ «ۇستاز بەن شاكىرت: مۇحتار مەن قايىم. ۋچيتەل ي ۋچەنيك: مۋحتار ي كايۋم (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە)» (الماتى، 2023.-336 بەت «سۋرەتتى) اتتى ەڭبەگىندە ادەبي اينالىمعا ەنگەن.
ينا مۇحامەدحاننىڭ كىتابىنداعى ۇلى ۇستاز بەن شاكىرتىنىڭ اراسىنداعى ديالوگتار ۋاقىت سىنىنا قاراماي ءالى دە ماڭىزدى ءارى قۇندى. ءبىز ءۇشىن اۋەزوۆتىڭ ءاربىر ءسوزى ۇلتتىق رۋحانياتقا قوسىلعان قۇندى جادىگەر.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قايىم مۇحامەدحانوۆتى بالا كەزىنەن باپتاپ، وزىنە عىلىمي ءتىلشى ەتىپ الىپ، ادەبيەت الەمىنە اۋەستەندىرىپ، عىلىمعا باۋلىعانى ءمالىم. ولاردىڭ ءبارى كوزى قاراقتى وقىرماندار ءۇشىن ۇزدىك-ۇزدىك بولسا دا بەلگىلى. دەگەنمەن اۆتور ەڭبەگىندە جارىق كورگەن جازۋشىنىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلعان، شاكىرتىنىڭ قولجازباسىندا عانا ساقتالعان مۇراعاتتىق ماتەريالدار، نارراتولوگيالىق ماتىندەر ، شىعارماشىلىق شەجىرەلەر قازىرگى مۇحتارتانۋ ءۇشىن ۇلكەن ولجا، ۇلت رۋحانياتىنا قوسىلعان قۇندى دۇنيەلەر.
930 جىلداردىڭ اياعىندا اباي مۇراسى، ونىڭ شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارىنا جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋىپ، اقىن سوزدەرى بۇرمالانىپ، شىعارمالارى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلمەي، قولجازبالارى مەن جەكە زاتتارى جوعالىپ، ءومىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان قاريالار قاتارى سيرەپ بارا جاتقانىن سەزگەن ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ شاكىرتى قايىم مۇحامەدحانوۆقا قولقا سالىپ، ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن. ەڭ باستىسى – قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى اباي قۇنانبايەۆتىڭ جينالماي جاتقان ادەبي مۇرالارىن ەل ىشىنەن جيناۋ، جاريالاۋ جۇمىستارىن قولعا الۋ ءۇشىن:
· ابايدىڭ تۇڭعىش مۇراجايىن اشۋعا نەگىزدەمە قالاۋ؛
· اباي شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ مەكتەبىن قۇرۋ جانە ساقتاۋ؛
· ويشىل-اقىننىڭ قۇندى ءسوزىن تەكستولوگيالىق تالداۋ ادىسىمەن ساقتاپ قالۋ كەرەكتىگىن تاپسىرادى.
1940 جىلى م. اۋەزوۆتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن اقىن مۇراجايىنا لايىقتى العاشقى عيماراتتى تاڭداپ، لەنينگرادتان كەلگەن كاسىبي مامان، ارىپتەسى بوريس اككەرمانمەن بىرگە اباي اۋىلىنىڭ ارالاپ، 500-دەي جادىگەر تاۋىپ، ولارعا عىلىمي سيپاتتاما بەرىلۋى، مۇراجاي بويىنشا تۇڭعىش «جولباسشى» قۇرال جازىلىپ، ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلە باستاۋى شىن مانىندەگى رۋحاني قۇبىلىس بولاتىن ( «پامياتكا دليا پوسەتيتەلەي مۋزەيا ابايا. ليتەراتۋرنو-مەمريالنىي مۋزەي ابايا» (الماتى،1960 گ.).
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىق ماتەريالداردى جيناقتاپ، جەكە شىعارماشىلىق تۇلعاعا ارنالعان قازاق رۋحانياتىنداعى العاشقى مەملەكەتتىك مۋزەيدىڭ ۇيىمداستىرۋشى ءارى باسشىسى بولعان ق.مۇحامەدحانوۆقا ۇستازى ۇنەمى باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعان. قازاق مادەنيەتىندە ەرەكشە تاريحي ورنى بار مۇراجايدىڭ نەگىزىن قالاعان بىردەن –ءبىر مامان قايىمنىڭ عانا باسقارۋعا مورالدىق قۇقىعى بارلىعىن ايتىپ دەمەپ، قولداۋ، قامقورلىق كورسەتكەن. وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ بىرنەشە قولجازبا قورىنا اينالعان پاپكالارىنداعى رەسمي، رەسمي ەمەس اقپاراتتار مەن ءتۇپنۇسقا جازبالارىن جانكەشتىلىكپەن زەردەلەپ، مۇقيات جۇيەلەگەن اۆتور اقىننىڭ ءاربىر مەرەيتويىنا قاتىستى قۇندى قولجازبالاردى، ءىس ساپارلار تۋرالى كۋالىكتەردى ءتىزىپ كەلتىرە وتىرىپ، ەكى ۇلى تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىنە جان-جاقتى تالداۋ جاساپ، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىق ماتەريالداردى جۇيەلەپ، جاريالاپ، عىلىمي اينالىمعا ەندىرگەن.
وسى رەتتە اكەسى قايىمنىڭ: «ماتەريالدار جوق، ەكسپوناتتار جوق. مۋزەيدى قالاي قۇرۋ كەرەك؟ مۇحتار اۋەزوۆ ەرەكشە اقىل بەرىپ تۇردى»،- دەگەن سوزدەرىن ەسكە الادى (99 بەت). 1940 جىلى اباي مۋزەيىن قۇرۋ تۋرالى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا سايكەس شۇعىل شارۋالار جۇرگىزىپ، جانكەشتىلىكپەن ب.اككەرمان، فوتوگراف دولگۋنين ۇشەۋى كۇن-تۇن دەمەي ساپارعا شىعىپ، شالعاي اۋىلداعى اقىننىڭ زامانداستارىمەن كەزدەسىپ، ەستەلىكتەرىن، ول تۇتىنعان زاتتاردى جيناپ، قۇندى قولجازبالاردى قولمەن جازىپ العانى جونىندە قانشاما قۇندى تاريحي دەرەكتەر بار ەڭبەكتە. 24 جاسىندا رەسپۋبليكامىزداعى جەكە شىعارماشىلىق تۇلعاعا ارنالعان مۇراجايدا تۇڭعىش رەت ەكسكۋرسيا جۇرگىزگەن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ قايراتكەرلىك قايسارلىعى مەن ءبىلىم- قابىلەتى ارحيۆتىك جازبالار ارقىلى دارىپتەلەدى. مۇراجايدا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ باستاماسىمەن اباي ۋنيۆەرسيتەتى اشىلىپ، ءوزى ونىڭ تۇراقتى رەكتورى بولدى.
«اباي س سىنوۆيامي، يستوريا فوتوگرافيي» دەگەن تاراۋدا 1941 جىلى قايىمعا اۋەزوۆتىڭ «ابايدىڭ قاسيەتتى تاريحي فوتوسى» دەپ ابايدىڭ بالالارى – اقىلبايمەن جانە تۇراعۇلمەن تۇسكەن سۋرەتىن كورسەتىپ، ونىڭ تاريحى باياندالعان ەكەۋارا ديالوگ تا بۇگىنگى مۇحتارتانۋ ءۇشىن تىڭ دۇنيەلەر.
ونى مۋزەيگە سۇراعان قايىمعا ۇستازىنىڭ «تۇراعۇل الاشوردالىق» دەگەن ايىپتاۋدان ونى ساقتاندىرىپ بەرگىسى كەلمەگەنى، الايدا شاكىرتى تاباندىلىق تانىتىپ كوندىرگەنى: «سەنىكى دە ءجون شىعار، سۋرەت اباي مۇراجايىندا ساقتالۋى ءتيىس»،– دەپ بەرگەنى جونىندە تاريحي دەرەك كەلتىرىلەدى (101 ب). جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپشىلىككە تانىس ەمەس ۇلى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ مىنا ديالوگى جانە ابايدىڭ ۇلدارىمەن تۇسكەن جالعىز سۋرەتتىڭ تاريحى بۇگىنگى ۇرپاققا دا قىزىقتى بولارى ءسوزسىز:
« – ا كاك ونا ك ۆام پوپالا، راسسكاجيتە، مۋحتار-اگا، يا زاپيشۋ ەتۋ يستوريۋ، دام كوممەنتاريي ك ەتوي ناحودكە، ۆەد كاجدىي ەكسپونات دولجەن بىت ناۋچنو وپيسان: ي ەگو يستوريا، ي ەگو ۆلادەلسى، ي سام فاكت پوپادانيا ۆ مۋزەي.
– سنيموك، نا كوتوروم يزوبراجەن اباي س سىنوۆيامي، بىل سدەلان ۆ 1896 گودۋ ۆ گورودە سەميپالاتينسكە. ەتو فوتوگرافيا كۋزنەسوۆا. دو 1930 گودا ونا سوحرانيلاس ۋ سىنا ابايا – مەكايلا. تى زناەش، چتو مەكايلا راسسترەليالي ۆ 1931 گودۋ. توگدا بولەە 70 توبىكتينسيەۆ ۋنيچتوجيلي تولكو يز-زا توگو، چتو وني ۆىرازيلي نەدوۆولستۆو بولشيەۆيستكيمي پوريادكامي.
– ا كاكايا سۋدبا ەتوي فوتوگرافيي، ۋ كوگو ەتو فوتوگرافيا پوتوم ناحوديلاس؟
– دو 1932 گودا فوتو پەرەحوديلو يز رۋك ۆ رۋكي. ي ۆوت ماناپ مولدابايەۆ وبنارۋجيل ەتوت سنيموك ۋجە ۆ گورودە فرۋنزە، ۆ سەمە سۆوەگو رۋسسكوگو زناكوموگو. ي وت نەگو ەتۋ فوتوگرافيۋ منە پەرەدالي ۆ دار ۆ 1933 گودۋ. س تەح پور يا حرانيۋ ەە.
– تاك ي زاپيشەم ۆ وپيسانيي ەكسپوناتا، چتو دو سەگودنياشنەگو دنيا، تو ەست دو 6 فيەۆراليا 1941 گودا، فوتو حرانيلوس ۋ مۋحتارا اۋەزوۆا. تەپەر، كاك پولوجەنو، مى سوستاۆيم اكت پەرەداچي ۆامي ەتوگو سەننوگو ەكسپوناتا ي پودپيشەم ەگو. ي تاك، ۆوت سوستاۆيل دوكۋمەنت. اكت №40 (دۆە ماشينوپيسنىە سترانيسى نا رۋسسكوم يازىكە)، ۆاشا پودپيس ي مويا پودپيس. پەرەدانو ۆ كۆارتيرە م.اۋەزوۆا ۆ گ. الماتى 6 فيەۆراليا 1941 گودا. رازمەر وريگينالا فوتو – 13ح9 سم،– زاكونچيل وفورمليات مۋزەينىە دوكۋمەنتى كايۋم» (103 ب).
ديالوگتا قانشاما قۇندى تاريحي دەرەكتەر بار. بۇل دا ابايتانۋ مەن مۇحتارتانۋ ماماندارى ءۇشىن ۇلكەن قۇندىلىق بولۋى كەرەك. وسى شاعىن ديالوگتىڭ ءوزى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ءوز ماماندىعىنا دەگەن ادالدىعىن، جانكەشتىلىگىن، ۇلتقا قاجەتتى مۇرانى مۇقيات ساقتاۋعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن تانىتادى.
وسىنداي ويلى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى شاكىرتتىڭ نارراتولوگيالىق ءماتىنى ارقىلى بەرىلەدى: «...1939 جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سيەزىنە سەمەيدەن دەلەگات بولىپ الماتىعا كەلدىم. سيەز جۇمىسى 21 يۋن (ماۋسىم) كۇنى باستالىپ، جەتى كۇنگە سوزىلدى. سيەزدىڭ 23 يۋن كۇنگى كەشكى ءماجىلىسى ابايدىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا 35 جىل تولعان كۇنىن ەسكە الۋعا ارنالعان ەدى. اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ قازاقشا جانە ورىسشا ەكى ءتىلدى بايانداما جاسادى.
سيەزدەن سوڭ مۇحاڭنىڭ ۇيىندە 4-5 كۇندەي بولدىم. بۇل جولى قۇرقول كەلگەم جوق. كوكبايدىڭ ونشاقتى ولەڭىن، «سابالاق» اتتى ابىلايحان تۋرالى داستانىن جانە ءارىپ اقىننىڭ كوپ ولەڭىن الا كەلگەن ەدىم. مەن اكەلگەن ولەڭدەرمەن مۇحاڭ بۇرىن تانىس ەمەس ەكەن. بىرگە وقىپ شىقتىق. مۇحاڭ قاتتى ريزا بولىپ، كوڭىلدەنىپ: «بارەكەلدى، مىنە، جاقسى جۇمىس باستاپسىڭ. وسى بەتىڭمەن جيناي بەر. اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىن ءبىرشاما جيناقتاپ العان سوڭ، ولاردىڭ ءومىربايانىن جازىپ، شىعارمالارىنا ادەبي تالداۋ جاساۋ قاجەت. سەنىڭ بۇل ەڭبەگىڭ تۇبىندە «اباي مەكتەبى»، دالىرەك ايتقاندا «ابايدىڭ ادەبيەتتىك مەكتەبى» دەپ اتالۋى كەرەك،-دەي كەلىپ، «اباي مەكتەبى» بۇكىل قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى بىردەن-بىر ادەبي مەكتەپ ەكەنىن، «اباي مەكتەبى كەڭ كولەمدى، كۇردەلى ۇعىم ەكەنىن، ت.ب ءتۇسىندىرىپ بەردى (137 ب). كىتاپتا ءبىر بۇل ەمەس، م.اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇزاق جىلدار بويى عىلىمي ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزگەن شاكىرتتىڭ شابىتىنا يە بولا الماي ايتاتىن نارراتولوگيالىق ەستەلىكتەرى شاش-ەتەكتەن ەكەندىگى دە ءسوزسىز. كىتاپ اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا ولاردىڭ ءبارىن، ارينە، ءبىر كىتاپ كولەمىنە سىيدىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. قۇندى قولجازبا قورىنىڭ التىن قازىناسىنىڭ اۋزى ءالى تولىق اشىلماعان سىڭايلى. مۇمكىن ولار كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندەگى جۇمىستار بولسا كەرەك .
مۇراعاتتانۋشى دينا مۇحامەدحان كىتاپتىڭ ءون بويىندا جەلىسىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ديالوگىن ناقتى ماتىندەر، ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن تولىقتىرىپ، ءوز ءسوزىن ناقتى مىسالدارمەن دايەكتەپ، دالەلدى سويلەيدى. قايىمنىڭ جەكە مۇراعاتىنداعى جازبالار، تۇرتپە تىركەستەر، وقشاۋ ويلار، ۇزىك-ۇزىك تۇسكەن جازبالار ءالى زەرتتەلەر، جاريالانۋعا ءتيىستى قولجازبالار قورى بار ەكەندىگىنەن اقپارات بەرەدى. ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى اباي مەكتەبى ، جالپى مەكتەپ دەگەن ادەبي تۇسىنىكتىڭ تاريحى مەن تەورياسى، ورىس ادەبيەتىندەگى گوگول مەكتەبى جونىندەگى عىلىمي تۇجىرىمدار مەن الەمدىك تاجىريبەلەردى قاباتتاستىرا قاراستىرعان قاعيدالارىنا بۇگىنگى ۇرپاق تاراپىنان تالداۋلار جاسالعان. بۇرىندارى جاريالانباعان ەكى تاريحي تۇلعانىڭ سۇحباتىنان سىزدىقتاتىپ سىر تارتا وتىرىپ، م.اۋەزوۆتىڭ ايتقان ءاربىر ەسكەرتپەلەرىن ەسكە الا وتىرىپ، بۇگىنگى كۇن تالابى تۇرعىسىنان ينتەرپرەتاسيالايدى. ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ 1949 جىلى بولعان ءبىر اڭگىمەسىندە «داعىستان» پوەماسىنداعى حاراكتەر مەن يدەيانى ءبولىپ، اشىپ ايتۋ كەرەكتىگى، «زۇلىستاعى» جاڭا تابىلعان ماتىندەردى قوسۋ، مىلتىق اتىلۋ سەبەبىن اشۋ، ءارىپ پوەمالارىنا شولۋ جاسالىپ، تۇراعۇل مەن ءبىلالدى الىپ تاستاۋ كەرەكتىگى، تۇراعۇلدان سيتاتالار ەكى-اق جەردە، ياعني ەرتەگى، ورىس رومانى جايىنداعىسى قالدىرىلىپ، اۋەز ەمەس، «ءان ونەرى..» دەلىنسىن دەگەن سىڭايدا سىن ايتىلعانى باياندالادى (141 ب). مىنە بۇلاردىڭ ءبارى ۇلت تۇلعاسىنىڭ بىردە-بىر ءسوزى ۇمىت قالماۋى كەرەك دەگەن قاعيدا تۇرعىسىنان قاراستىرىلعان.
ەندىگى ءبىر ەستەلىكتە كوكبايدىڭ قايتىس بولعان جىلىن مۇحتار اۋەزوۆ 1927 جىلى دەپ جازسا، قايىم تاپقان دەرەكتە ول 1925 جىل بولىپ جازىلعانى، وسى دەرەكتى تالقىلاۋ بارىسىنداعى ەكەۋىنىڭ پىكىرتالاسىنان كەيىن م.اۋەزوۆ: «...سوگلاسەن، كايىمجان، تى پراۆ. تى سەيچاس ۆەد پولنوستيۋ پوگرۋجەن ۆ ەتۋ رابوتۋ، ۆنيكاەش ۆ دەتالي ي ناحوديش توچنىە بيوگرافيچەسكيە داننىە. بيوگرافيا ي پرويزۆەدەنيا ۋچەنيكوۆ ابايا – تەپەر ەتو تۆويا تەما نا ۆسيۋ جيزن. كوگدا-تو ي يا ۆ تۆوەم ۆوزراستە توجە زاپيسىۆال سۆيدەتەلەي جيزني ابايا چتو-تو سوحرانيلوس، چتو-تو وستالوس ۆ پامياتي، ا چتو-تو يسچەزلو ناۆسەگدا، توگدا ناس پرەسلەدوۆالي ي وبىسكي بىلي نەسكونچاەمىمي... داي اللاح، چتوبى تەبيا مينوۆالا ەتا ۋچاست. يا ۆسپومينايۋ، كاك مى رابوتالي، ۆسە وتداۆالي يدەيام ي دەلۋ الاش. پوتوم رابوتا ۆ سوۆەتسكيح ورگاناح، ۋچەبا ۆ لەنينگرادە، تۆورچەستۆو ي ناۋكا زاحلەستنۋلي مەنيا. ا سەيچاس ۆسە موي مىسلي زانياتى رومانوم-ەپوپەەي، تى ەتو زناەش. زانيماياس تاكيم سكرۋپۋلەزنىم پويسكوم، تى ي منە پوموگاەش. پرودولجاي، يا ۆسەگدا ي ۆو ۆسەم پوددەرجۋ تەبيا»،-دەپ باتا بەرىپتى.
بىر-بىرىنە سەنگەن جانە ءوز ىستەرى مەن ۇستانىمدارىنا، تاقىرىپتارىنا، ماماندىقتارىنا ادال تۇلعالار قانداي قيىندىقتا دا بىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ، رۋحاني مەدەت بولا بىلگەن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق شەجىرەسىنەن ءبىر ۇزىك سىر شەرتكەن ماتىندەر مۇحتارتانۋدىڭ ءالى دە زەرتتەي تۇسەتىن ماڭىزدى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.
وسىنداي ديالوگتار نەگىزىندە تۋىنداعان ادەبي دەرەكتەر قايىم قولجازبالارىنداعى اۋەزوۆ الەمىن جاڭا ءبىر قىرىنان تانۋعا بولاتىنىن، ونداعى جازۋشى مۇرالارىنا تۇسكەن تەكستولوگيالىق تۇزەتۋلەر، بەلگىلەر، جازبالار مۇحتارتانۋدى تىڭ مالىمەتتەرمەن، جاڭا اقپارات اعىنىمەن تانىستىراتىنىن، ونىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق ءومىربايانىن قوردالاندىرا تۇسەتىنىن تانىتادى.
دينا مۇحامەدحاننىڭ «ۇستاز بەن شاكىرت: مۇحتار مەن قايىم اتتى بۇل ەڭبەك «ۇلى قالامگەردىڭ قولىنان شىققان ءاربىر ءسوز قازاق تاريحىمەن بىرگە جاساۋى ءتيىس» قاعيداسىن تۇجىرىمداۋىمەن دە قۇندى.