بۇگىن - عۇمىرى قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ، ءومىرى اققان جۇلدىزداي قىسقا بولعان ۇلى عالىم، ساياحاتشى، اعارتۋشى شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى. ول 1835 جىلدىڭ 3 قاراشادا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانى قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە ومىرگە كەلگەن. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى تاريحتا ولشەۋسىز ءىز قالدىرعان عالىم جايلى تىڭ دەرەكتەردىڭ توپتاپ كوردى.
شوقان - قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ءىز قالدىرعان تۇلعا. ول جاسىنان زەرەك، العىر، عىلىم مەن ونەرگە قۇشتار بولىپ ءوستى.
شوقان ءۋاليحانوۆ - قازاق عىلىمىنىڭ العاشقى قارلىعاشى، مادەنيەت پەن وركەنيەتتى بايلانىستىرا بىلگەن ەرەكشە دارىن يەسى.
1) شوقاننىڭ شىن ەسىمى - مۇحاممەد قانافيا. «شوقان» ەسىمىن بالا كۇنىندە ەركەلەتىپ قويعان.
2) شوقان - ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. اتاسى - ءۋالي حان، اكەسى - اعا سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆ.
3) ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىعان تۇڭعىش قازاق. بۇل وقۋ ورنى پاتشا اسكەرىنىڭ بولاشاق وفيسەرلەرىن دايارلايتىن بەدەلدى ءبىلىم ورداسى بولعان.
4) كوپ ءتىل بىلەتىن عالىم: ورىس، فرانسۋز، نەمىس، اعىلشىن، پارسى جانە اراب تىلدەرىن مەڭگەرگەن.
5) العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرى 18 جاسىندا جارىق كورگەن، بۇل ونىڭ ەرتە جاستان عىلىمعا بەت بۇرعانىن كورسەتەدى.
6) شوقان ءسان مەن ونەردى باعالاعان زيالى تۇلعا بولعان. سيرەك كىتاپتار مەن اسەم مۇسىنشەلەر جيناعان، ءاردايىم ۇقىپتى كيىنىپ جۇرگەن.
7) سۋرەتشى رەتىندەگى قىرى: ساياحات كەزىندە سالعان سۋرەتتەرى مەن پورترەتتەرى تاريحي قۇندىلىققا يە. ايعانىم اجەسىنىڭ قۇسمۇرىن ماڭىنداعى مانورى شوقاننىڭ سۋرەتتەرى بويىنشا قالپىنا كەلتىرىلگەن.
8)1856 جىلعى قاشعار ساپارى شوقاننىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءقاۋىپتى ءارى ماڭىزدى ساياحات بولدى. ول جۇڭگو مەن ورتالىق ازيا تۋرالى قۇندى دەرەكتەر جيناپ، بۇرىن كارتالاردا بەيمالىم ءوڭىردى عىلىمعا تانىتتى.
9) شوقان قاشعاردان سيرەك كەزدەسەتىن شىعىس قولجازبالارى، نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر، نەفريت پەن گەرباريي ۇلگىلەرىن الىپ كەلدى.
10) قازاق اۋىز ادەبيەتىن جيناعان العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى. "ەدىگە"، "ەر كوكشە"، "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ" سياقتى جىرلاردى قاعازعا تۇسىرگەن.
11) ورىس عالىمدارى شوقاندى جوعارى باعالاپ، ونى پەتەربۋرگتەگى گەوگرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى ەتىپ سايلاعان – بۇل سول داۋىردەگى اسا جوعارى عىلىمي مارتەبە.
12) شوقاننىڭ جاقىن دوستارى: ايگىلى جازۋشى ف.م. دوستويەۆسكيي جانە عالىم گ.ن. پوتانين. دوستويەۆسكيي ونى "جارقىن بولاشاقتىڭ ءۇمىتى" دەپ اتاعان.
13) شوقاننىڭ جەكە ءومىرى قىسقا دا سىرلى بولعان. ول تەزەك تورەنىڭ تۋىسى ايساراعا ۇيلەنىپ، بار بولعانى التى اي عانا بىرگە عۇمىر كەشكەن.
14) ۇلى عالىم نەبارى 29 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ول قازىرگى الماتى وبلىسى، التىنەمەل وڭىرىندە جەرلەنگەن.
15) رەسمي دەرەك بويىنشا، تۋبەركۋلەزدەن قايتىس بولعان دەپ ەسەپتەلەدى، ءبىراق كەي زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ۋلانىپ ولتىرىلگەنى تۋرالى بولجام ايتادى.