ارۋان انارتايەۆتىڭ «جوقتاۋ» اتتى كينودەبيۋتى – ادامنىڭ ىشكى الەمىن، ساعىنىش پەن قاسىرەتتىڭ توعىسقان نازىك كۇيىن تەرەڭىنەن بەينەلەگەن سەزىمگە تولى تۋىندى . اتاسىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا تاياعانىن ەستىگەن سوڭ، تۋعان اۋىلىنا ورالعان دارحان ەسىمدى جىگىتتىڭ ومىرىندەگى ءبىر ءساتتى بەينەلەيتىن نازىك ءارى تەرەڭ تۋىندى. فيلم جاقىندا عانا «قورقىت اتا» اتتى تۇركى حالىقتارىنىڭ كينوفەستيۆالىندە باستى جۇلدەلەردىڭ ءبىرىن يەلەنىپ، «ەڭ ۇزدىك كوركەم فيلم» اتاندى.
«جوقتاۋ» بۇعان دەيىن دە الەمنىڭ ءبىرقاتار بەدەلدى فەستيۆالدەرىندە كورسەتىلىپ، كورەرمەن مەن سىنشىلاردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولعان. اتاپ ايتقاندا، فيلم مىسىرداعى پورت-سايد حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە، شۆەيساريانىڭ لوكارنو قالاسىندا وتكەن 77-حالىقارالىق كينوفەستيۆالدە، كولۋمبياداعى ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپا كينوسىنىڭ 8ء-شى Al Este فەستيۆالىندە، قىرعىزستاننىڭ بىشكەك حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە جانە اقش-تىڭ ۆاشينگتون شتاتىنداعى سيەتل حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە ەكرانعا شىققان.
ءفيلمنىڭ وقيعاسىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، باستى كەيىپكەرلەر – جاس جۇپ. سولاردىڭ ءبىرى – دارحان، ەكىنشىسى – ونىڭ سۇيىكتىسى. اتاسىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا تاياپ قالعانىن سەزىپ، جەتى جىل بويى ۇيىنەن جىراقتا جۇرگەن دارحان تۋعان جەرىنە قايتا ورالادى. سول ساپار بارىسىندا ول جارىنا تۋعان ولكەسىنىڭ ءسالت-داستۇرى مەن تۇرمىسىن تانىستىرادى. سيۋجەتى سىرتتاي قاراعاندا قاراپايىم كورىنگەنىمەن، فابۋلالىق قۇرىلىمىنىڭ حرونولوگيالىق رەتتىلىگى بۇزىلىپ، ءتۇرلى ەپيزودتاردىڭ بىر-بىرىمەن قيىلىسىپ كەلۋى ارقىلى فيلم كۇردەلى كومپوزيسيالىق ورىمگە يە بولادى. سوندا، تۋىندىداعى ۋاقىت پەن ەستەلىكتىڭ اراسىنا سالىنعان نازىك كوپىر ىسپەتتى، ول كورەرمەنگە مەلانحوليالىق، سىرشىل اسەر قالدىرادى.
ءفيلمنىڭ اتاۋى – «جوقتاۋ»، ءوز ىشىندە بىرنەشە ماعىنانى قامتيدى. بۇل تەك باقيلىق بولعان ادامعا ارنالعان ازا ەمەس، سونىمەن بىرگە رەجيسسەردىڭ ءوز ىشكى جان كۇيزەلىسىن، ۇلتتىق بولمىستان اجىراپ قالعانىنا دەگەن وكىنىشىن بەينەلەيتىن كوركەم سيمۆول سەكىلدى. جوقتاۋ – جوعالتقاندى جوقتاۋدان گورى، ءوز ءتۇپ-تامىرىڭدى ىزدەۋ، وتكەنمەن تىلدەسۋ، «مەن كىممىن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ءساتى. باستاپقى كورىنىستە دارحاننىڭ مايىتكە ارناپ دايىندالعان اق ماتا جىرتىپ وتىرعان ءساتى بەرىلەدى. وسى ءبىر سيمۆولدىق ارەكەت – ءولىم مەن ءومىردىڭ، ۇزىلمەس بايلانىس پەن جوعالتۋدىڭ اراسىنداعى شەكارانى بەينەلەيدى. كورەرمەن وسى ساتتەن-اق ءفيلمنىڭ فينالىن ىشتەي سەزەدى، ءبىراق ۋاقىت وتكەن سايىن «جوقتاۋ» ۇعىمىنىڭ ماعىناسى كەڭەيىپ، تەرەڭدەي بەرەدى. بۇل تەك اتاسى ساعاتقا دەگەن ساعىنىش ەمەس، رەجيسسەردىڭ ءوز بولمىسىن، تامىرىن قايتا ىزدەگەن رەفلەكسياسى.
ءفيلمنىڭ دىبىستىق قاباتىندا دا ەرەكشە شەشىم بار: سىرتقى (ەكزوديەگەتيكالىق) دىبىستار ارقىلى ءبىز دارحاننىڭ ىشكى الەمىن تانيمىز. قىزدىڭ بەينەقاتاردىڭ ۇستىنە تۇسىرىلگەن مونولوگى ارقىلى كورەرمەن ونىڭ بالالىق شاعىنا ۇڭىلەدى: كوك ءورىم كەزىندە اتاسىنىڭ قولىندا وسكەن بالا تۋعان اناسىن اپكەسى سەكىلدى قابىلداعان. وسى ءبىر دەتال – رۋحاني اجىراۋدىڭ، جان جاراسىنىڭ نىشانى.
اس ۇستىندەگى اڭگىمەلەر دە جاي عانا تۇرمىستىق كورىنىس ەمەس. ۇلتتىق تاعامدى ءبولىسىپ وتىرىپ، كەيىپكەرلەر ءتىل مەن ۇرپاق ساباقتاستىعى جايلى ءسوز قوزعايدى. ورتا جاستاعى ەر ادام: «ءبىزدىڭ بۋىن، تۇسىنسە دە، ءبارىبىر ورىسشا كوبىرەك سويلەيدى»، – دەيدى كۇرسىنىپ. دارحان بولسا، قازاق ءتىلىن تۇسىنگەنىمەن، ەركىن سويلەمەيتىنىن مويىندايدى. وسى ساتتە كورەرمەن ءفيلمنىڭ نەگىزگى فيلوسوفيالىق وزەگىنە جاقىندايدى: ءتىل – تەك قاتىناس قۇرالى ەمەس، ول – جادتىڭ، ۇلتتىڭ، جاننىڭ كودى. ءتىلدى ۇمىتۋ – ءوزىڭدى ۇمىتۋ. سونىمەن قاتار، كينوتۋىندىدا ءداستۇر مەن ءدىن اراسىنداعى شەكارا دا كورىنىس تابادى. اتاسى نەمەرەسىنە ولاردىڭ اۋلەتتىك شەجىرەسىن سىيلاپ، يسلامدىق ءداستۇر مەن ەجەلگى قازاق عۇرىپتارىنىڭ ايىرماسىن تۇسىندىرەدى. ۇرپاققا امانات قىلىپ قالدىرىلعان دۇنيە – وتكەن مەن بۇگىندى جالعاپ تۇرعان رۋحاني كوپىر.
ءفيلمنىڭ قۇرىلىمى وزگەشە ورىلگەن: وقيعا ۇزدىكسىز بايانداۋمەن ەمەس، بىرنەشە بەينەلىك ۇزىكتەرگە – رەجيسسەردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «كەسىندىلەرگە» بولىنەدى. بۇل ءتاسىل تەك مونتاجدىق ەرەكشەلىك ەمەس، ءفيلمنىڭ مازمۇندىق جانە ەموسيونالدىق وزەگىن ايقىندايتىن، حرونولوگيالىق ۇزىلىستەر مەن فراگمەنتتەلگەن مونتاج ارقىلى ۋاقىتتىڭ ءوز ىشىندەگى قوزعالىسىن بەينەلەيتىن ەستەتيكالىق ءارى سەميوتيكالىق شەشىم.
رەجيسسەر ارۋان انارتايەۆ The Steppe پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا بۇل قۇرىلىمنىڭ كەزدەيسوق ەمەس، ىشكى ۇندەستىكتەن تۋعانىن اتاپ وتەدى:
«جوقتاۋ ءداستۇرىن زەرتتەي كەلە، مەن ونىڭ 7–8 بۋىننان تۇراتىنىن ءبىلدىم. ءبىر ساتتە اڭعاردىق: ءبىزدىڭ فيلم دە جەتى بولىمگە ءبولىنىپتى – ءارى بۇل باسىندا ويلاستىرىلماعان ەدى. مۇنداي سايكەستىككە كۋا بولعاندا، ءوز جولىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن سەزىندىم».
بۇل سايكەستىك – كەزدەيسوقتىقتان گورى، ىشكى رۋحاني ۇندەستىكتىڭ بەلگىسى. ءومىر مەن ءولىمنىڭ، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ، ۇلت پەن تۇلعانىڭ اراسىنداعى نازىك تەپە-تەڭدىك ءدال وسى قۇرىلىمنىڭ ىشىندە كورىنىس تابادى.
اۆتور بەينەقاتاردى ءتۇرلى پلاستيكالىق تاسىلدەرمەن تۇرلەندىرەدى: فورماتتىڭ اۋىسۋى، فوتو-كوللاجداردىڭ ەنگىزىلۋى، قول كامەراسىمەن تۇسىرىلگەن قىسقا ەپيزودتاردىڭ قولدانىلۋى ءفيلمنىڭ بەينەلىك قۇرىلىمىن كۇردەلەندىرىپ، وعان دەرەكتىلىك پەن ىشكى ەموسيالىق شىنايىلىق بەرەدى. مونتاجدىق ىرعاق پەن سكلەيكا (كورىنىستەردى بىر-بىرىمەن بايلانىستىرۋ ءتاسىلى) فيلمگە پوەتيكالىق دەم بەرىپ، كورەرمەندى كەيىپكەردىڭ سۋبەكتيۆتى الەمىنە جاقىنداتادى.
كاسىبي ەمەس كامەرامەن تۇسىرىلگەن كادرلاردا باستى كەيىپكەر دارحان ءوز-وزىن ءتۇسىرىپ، مونولوگتار ايتادى — بۇل ساتتەردە ول ءوزىن بەينە ارقىلى تانۋعا، اتاسىنىڭ قازاسىن ءوز جانىندا سەزىنۋگە تىرىسادى. وسى ەپيزودتار شىنايى ارحيۆتىك جازبالارعا ۇقساپ، ءفيلمنىڭ كوركەم تابيعاتىن دەرەكتىلىككە، ال دەرەكتىلىكتى مەتافوراعا اينالدىرادى. وسىلايشا، كوركەم تۋىندى ءبىر ساتكە پسيەۆدودوكۋمەنتالدى كەڭىستىككە وتەدى. فورماتتىڭ وزگەرۋى (مىسالى، 16:9-دان 4:3-كە تارىلۋ نەمەسە وبەكتيۆتىڭ سيپاتىنىڭ اۋىسۋى) كورەرمەنگە ەموسيونالدى جانە مەتافيزيكالىق اسەر قالدىرادى. كەڭ فورمات كەڭىستىكتىڭ ەركىندىگىن، تىنىسىن جەتكىزسە، تار فورمات – كەيىپكەردىڭ تۇيىقتىعىن، شەكتەۋلى كۇيىن بەينەلەيدى. فورماتتىق اۋىسۋلار كورەرمەننىڭ قابىلداۋ دەڭگەيىن وزگەرتەدى: ءبىز ەندى سىرتتان باقىلاۋشى ەمەس، كەيىپكەردىڭ سانا اعىنىنداعى قاتىسۋشىعا اينالامىز. مۇنداي ۆيزۋالدى «ۇزىلىستەر» – فورماتتىڭ، وبەكتيۆتىڭ، حروماتيكانىڭ جانە مونتاج ىرعاعىنىڭ اۋىسۋى – كوركەمدىك ءتاسىل عانا ەمەس، مەتافورالىق ويدىڭ ءبىر فورماسى. ولار كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىنە ءوتۋدىڭ سيمۆولدىق ەسىگى ىسپەتتى. ارحيۆتىك سۋرەتتەر مەن فوتو-قالدىقتاردىڭ ەنگىزىلۋى – ەستەلىك پەن ۋاقىت ۇعىمىنا جاڭا ءمان بەرەدى. فيلم وسىلايشا ءوز تابيعاتىن تۇسىندىرەتىن مەتاكورىنىسكە اينالادى: بەينە ارقىلى ءومىردىڭ ءوتىپ بارا جاتقان ءساتىن ۇستاپ قالۋعا تىرىسقان ادامنىڭ ارەكەتى. بۇل جەردە رۋدولف ارنحەيمنىڭ:«كوركەمدىك – شىندىقتى بۇرمالاۋ ەمەس، ونى ايقىنىراق ەتىپ كورسەتۋ»،– دەگەن ويى ەسكە تۇسەدى.
«جوقتاۋ» فيلمىندەگى بەينەلىك قۇرىلىمنىڭ وسىنداي فراگمەنتتەلۋى – زاماناۋي قابىلداۋدىڭ تابيعاتىن ءدال بەينەلەيدى. سيفرلىق داۋىردەگى كوللاجدىق ويلاۋ مەن سۋبەكتيۆتى تاجىريبە، ۇزىلمەلى نازار مەن ەموسيالىق اۋىسۋلاردىڭ ءبارى وسى ءفيلمنىڭ كوركەم تىلىندە كورىنىس تاپقان. ءفيلمنىڭ تۇستىك پاليتراسى دالا پەيزاجىنىڭ تابيعي رەڭىمەن ۇيلەسىپ، كورەرمەنگە ۋاقىتتىڭ باياۋ اعىسىن، تىنىشتىق پەن مۇڭدى قاتار سەزدىرەدى. كادرلارداعى سارعىش پەن قۇم تۇستەس بوياۋلار جازدىڭ سوڭعى دەمىن ەسكە سالىپ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ، وتكەن مەن بۇگىننىڭ اراسىنداعى نازىك تەپە-تەڭدىكتى اڭعارتادى. تۇستەردىڭ مۇنداي شەشىمى — جاي ەستەتيكالىق تاڭداۋ ەمەس، كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋ ءتاسىلى. سارعىش پەن قوڭىر — وتكەننىڭ جىلىلىعىن، كوگىلدىر مەن سۇر — دارحاننىڭ جالعىزدىعى مەن وي تورىن بەينەلەيدى. جانازا ساتتەرىندە تۇستەردىڭ قويۋلانىپ، تونىنىڭ وزگەرۋى ءومىر مەن اجالدىڭ توعىسىن بىلدىرەتىن بەلگىگە اينالادى. جارىق پەن ءتۇس اراسىنداعى وسىنداي ءوزارا بايلانىس كەيىپكەردىڭ ىشكى كۇيزەلىسىن كورىنبەي جەتكىزەدى. تۇستەر مەن كەڭىستىك ءبىرتۇتاس كۇيگە ەنىپ، ۋاقىتتىڭ ءوزى توقتاعانداي اسەر قالدىرادى. دارحان ءۇشىن بۇل — ەس پەن شىندىقتىڭ شەگىن جوعالتقان، ءبارى ءبىر مەزەتكە توعىسقان ءسات.
كينوكارتينانىڭ باسى مەن اياعى دا اق ماتانى دايىنداۋ كورىنىسىمەن تۇيىقتالادى. بۇل دەتال — قاراپايىم تۇرمىستىق ارەكەتتەن گورى، سيمۆولدىق ءمانى تەرەڭ كورىنىس. اق ماتا — قازاق تانىمىندا تازالىقتىڭ، رۋحتىڭ، وتكىنشى ءومىردىڭ بەلگىسى. ول جاڭا تۋعان ءسابيدى وراۋعا دا، قايتىس بولعان جاندى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا دا قولدانىلادى. سول سەبەپتى بۇل بەينە – ءومىر مەن ءولىمنىڭ، باستاۋ مەن اياقتالۋدىڭ اراسىنداعى شەكسىز اينالىمدى بىلدىرەتىن مەتافوراعا اينالادى. ءفيلمنىڭ باسىنداعى اق ماتا — الدىن الا سەزىلگەن جوعالتۋدىڭ نىشانى. دارحاننىڭ قولىمەن جىرتىلعان ماتا — ۇزىلگەن ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ، ىشكى كۇيزەلىس پەن رۋحاني ءۇزىلىستىڭ كورىنىسى. ال سوڭىنداعى سول ماتا قايتا ورالىپ، ماعىناسى كەڭەيەدى: ەندى ول جوقتاۋدىڭ عانا ەمەس، تازارۋدىڭ، رۋحاني جاڭارۋدىڭ بەلگىسى. ۋاقىت اينالىمى سىندى، ماتانىڭ بەينەسى دە ءفيلمدى باسى مەن سوڭى بىرىكتىرىلگەن تۇتاس شەڭبەرگە اينالدىرادى. اق ءتۇستىڭ مەتافورالىق ماڭىزدىلىعى وسىندا: ول تەك جوقتاۋدىڭ ءتۇسى ەمەس، سونىمەن قاتار ءۇمىتتىڭ، رۋحتىڭ جارىعىنىڭ دا نىشانى. ءتۇستىڭ وسى ەكىۇداي سيپاتى ءفيلمنىڭ پوەتيكالىق قۇرىلىمىن ايقىندايدى. ءبىر جاعىنان — ءولىمنىڭ تىنىشتىعى، ەكىنشى جاعىنان — ءومىردىڭ جالعاسۋى. تۇستىك پاليترانىڭ جالپى رەڭىمەن سالىستىرعاندا، اق ءتۇس ەرەكشە كورىنەدى. دالانىڭ سارعىش، كۇڭگىرت تۇستەرى اراسىنان ول جارىق ساۋلە سەكىلدى ءبولىنىپ شىعىپ، كورەرمەن نازارىن توقتاتادى. سول ساتتە ۋاقىت توقتاپ قالعانداي بولادى. اق ماتا قوزعالىسقا ەنگەن سايىن — جەلمەن تەربەلىپ، قولمەن جىرتىلىپ، قايتا بۇكتەلىپ جاتقان سايىن — ءفيلمنىڭ كوركەم تىنىسى وزگەرەدى. بۇل ءسات — مونتاج ىرعاعىن دا، كادرلار اراسىنداعى ەموسيونالدىق بايلانىستى دا وزگەرتەتىن شەشۋشى كورىنىس.
سيمۆولدىق تۇرعىدان العاندا، اق ماتا — دارحاننىڭ ىشكى جولىنىڭ كورىنىسى: ول فيلم باسىندا جوعالۋدى سەزىنسە، سوڭىندا سول جوعالتۋدىڭ ءمانىن ۇعىنىپ، رۋحاني تازارۋ ساتىنە جەتەدى. اق ءتۇستىڭ وسى مەتافوراسى — «جوقتاۋ» ءفيلمىنىڭ ءتۇيىندى يدەيالارىنىڭ ءبىرى، ياعني جوقتاۋ تەك قايعى ەمەس، جاننىڭ وزىمەن، ۇلتتىڭ وزىمەن قايتا تابىسۋى. مونتاج بولسا ىرعاعى باياۋ، تىنىستى، وي اعىمىنا ۇقساس ءوربيدى. كورىنىستەردىڭ ءوزارا جالعانۋى بىركەلكى، كەيدە بايقالماي وتەدى، سانا قوزعالىسىنىڭ ۇزدىكسىزدىگىن ەلەستەتەدى. اكتوردىڭ ميزانسەناسى دا ەرەكشە نازارعا الىنعان: دارحاننىڭ قوزعالىسى، دەنە باعىتى، كادر ىشىندەگى ورنالاسۋى ونىڭ ىشكى تولقىنىسىن بىلدىرەدى. اسىرەسە، جەكە مونولوگتارداعى كادرلاردا قول كامەراسىنىڭ ءدىرىلى مەن جاقىن جوسپاردىڭ ءجيى قولدانىلۋى — شىنايىلىق پەن دەرەكتىلىك سەزىمىن ارتتىرادى. كەيىپكەردىڭ ءوزىن ءوزى ءتۇسىرۋى، كادرداعى تىنىسى مەن ۇزىلىستەرى — ونىڭ ىشكى الەمىنىڭ ەڭ شىنايى كورىنىسى. مۋزىكا مەن دىبىستىق كەڭىستىك تە وسى بەينەلىك ىرعاقپەن استاسىپ جاتادى. ساعات اتانىڭ ولەڭ ايتۋى مەن دومبىرا ءۇنى — ۇلتتىق جادىنىڭ جاڭعىرىعى ىسپەتتى. فيلم باسىندا ەستىلەتىن جەڭىل، جىلى اۋەن ۋاقىت وتە كەلە قوبىزدىڭ مۇڭلى ۇنىنە اۋىسادى. دومبىرادان قوبىزعا اۋىسقان بۇل دىبىستىق وزگەرىس — ۇلت رۋحىنىڭ ىشكى كۇيىن، جوقتاۋدىڭ ءۇنىن جەتكىزەتىن كوركەم شەشىم. ءتۇس، ىرعاق، دىبىس جانە قيمىل ءبىر باعىتتا قوزعالىپ، تۇتاس ەستەتيكالىق ورنەك تۇزەدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىك، ەس پەن سەزىم — بارلىعى دارحاننىڭ ىشكى ساپارى ارقىلى بەينەلەنەدى.
قورتىندىلاي كەلە، ارۋان انارتايەۆ ءبىر سۇحباتىندا ءفيلمنىڭ ءمانىن ءبىر سويلەممەن سيپاتتاپ وتەدى: «بۇل فيلم تۋرالى نە ايتار ەدىڭ؟» دەگەن سۇراققا ول: «مەن ونى جازىپ وتىرعاندا وزىمە تەك ءبىر نارسەنى ايتتىم — ءولىم جوق»، — دەيدى. وسى قىسقا عانا وي «جوقتاۋدىڭ» فيلوسوفيالىق وزەگىن ايقىندايدى. فيلم ادام جانىنىڭ ىشكى كۇيزەلىسىن، ساعىنىش پەن ءۇنسىز قابىلداۋدىڭ نازىك پسيحولوگيالىق ساتتەرىن ءدال ءارى شىنايى جەتكىزەدى. دارحاننىڭ رۋحاني ساپارى — تەك اتاسىن جوقتاۋ ەمەس، ءوز بولمىسىن، تامىرىن قايتا ىزدەۋ. ءار كادردا — تىنىس، ۇنسىزدىك، دالا ءيىسى، ۋاقىتتىڭ باياۋ اعىمى سەزىلەدى. مۋزىكا مەن دىبىس تا وسى تىنىسقا باعىنعان: قوبىزدىڭ قوڭىر سارىنى مەن جەلدىڭ ءۇنى ادام جانىنىڭ تەرەڭىنەن شىعاتىن جوقتاۋعا اينالادى.
«جوقتاۋ» — تەك قايعى مەن ءولىم تۋرالى ەمەس، ادام مەن ۋاقىتتىڭ، ۇرپاق پەن جادتىڭ بايلانىسى جايلى فيلوسوفيالىق تۋىندى. وندا جەردىڭ ءيىسى مەن ۇنسىزدىكتىڭ ءتىلى، رۋحتىڭ جالعاسۋى مەن ادامنىڭ ءوز بولمىسىن ىزدەۋى كوركەم بەينەلەۋ ارقىلى ورنەكتەلەدى. فيلم سوڭىنداعى اق ماتانىڭ بەينەسى — ءومىردىڭ توقتاۋى ەمەس، جاڭعىرۋدىڭ، رۋحتىڭ تازارۋىنىڭ بەلگىسى. كورەرمەن زالدان شىققاندا ءدال رەجيسسەر ايتقانداي، «ءولىم جوق» دەگەن تىنىش سەنىم سەزىلەدى — بۇل سەزىم «جوقتاۋدىڭ» باستى جەتىستىگى ءارى ونىڭ تەرەڭ گۋمانيستىك ءمانى.