ەۋروپالىق ەلدەر باسشىلارى حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا جينالدى.
جاھاندىق باق-تىڭ جاپپاي نازارى اۋعان اق ۇيدەگى ۆ.زەلەنسكيي مەن د.ترامپتىڭ ءساتسىز كەزدەسۋى ۋكراينا جەرىندە سوڭعى ءۇش جىل بويى سوزىلىپ كەلە جاتقان سوعىس جاقىن كۇندەرى اياقتالادى دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىردى. راسىندا دا، الەم كوپتەن كۇتكەن ۆ.زەلەنسكييدىڭ اقش-قا ساپارىنان جاھان جۇرتى ماڭىزدى مالىمدەمەلەردەن بولەك، ناقتى شەشىم كۇتكەنى راس. مىڭ قۇبىلعان ساياسي مۇددەلەردىڭ قاقتىعىسى، قوس ساياساتكەردىڭ ءبىر-بىرىن نەگىزسىز ايىپتاۋىمەن، ءتىپتى ديپلوماتيالىق ەتيكەتكە ساي ەمەس سۇراقتار قويىلىپ، ەكەۋىنىڭ دە سابىرىنىڭ سارقىلۋىمەن اياقتالدى. جوسپارلانعان كەلىسىم-شارتتارعا قول قويىلماي، ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆ.زەلەنسكيي رەسمي ساپارىن شورت كەسىپ، بريتان يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى سانالاتىن انگلياعا تابان تىرەدى. قازىرگە بىزگە بەلگىلىسى – امەريكا قۇراما شتاتتارىندا بيلىكتىڭ باعىتى تولىقتاي وزگەرىپ، ساياسي شەشىم قابىلداۋدا اسىرەوڭشىل، ۇلتشىل باعىتتاعى ساياسي ارناعا اۋىسقان. تەك پرەزيدەنت د.ترامپ قانا ەمەس، ۆيسە-پرەزيدەنت د.ۆەنستىڭ دە ساياسي تانىم جۇيەسى حح عاسىر باسىنداعى ەۋروپاداعى ۇلتشىلدىق باعىتقا ۇقساس سارىندا دامۋدا. ماقالامىزدا ۋكراينادا بەيبىتشىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرلىگى مەن بولاشاققا كوزقاراسىنىڭ قانشالىقتى ۇيلەسىمدى ەكەنىن تالداپ كورەلىك.
· ۆ.زەلەنسكييدىڭ اق ۇيدەگى كەلىسسوزىنىڭ كۇتپەگەن ناتيجەمەن اياقتالۋى ۋكراينانى «الىپتار اراسىندا جالعىز» قالعانىنداي اسەر قالدىرىپ ەدى. ونىڭ تۇماندى البيونعا ساپارى، ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىگى – ەۋروپا قاۋىپسىزدىگىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنىن كورسەتتى.
· 2016 جىلعى برەكسيت سوڭعى جىلدارى ەو ايماعىندا پوپۋليستىك ساياساتكەرلەردىڭ ارتقانىن، ەۋروپا يدەياسىنىڭ داعدارىسىن كورسەتكەن ەدى. ۋكراينادا بەيبىتشىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتى ەۋروپا ەلدەرىن بىرىكتىرۋدە.
· سامميت قورىتىندىسى بويىنشا، فرانسيا مەن انگليا ەلدەرى ۋكراينامەن بىرلەسىپ، كەلەسى اپتادا «بەيبىتشىلىك جوسپارىن» د.ترامپقا ۇسىناتىن بولادى.
· ۋكرايناعا بەرىلىپ كەلگەن، اقش اسكەري قولداۋىن ەندى فرانسيا جانە انگليا ەلدەرى تولىقتىراتىن بولادى.
· ەۋروپادا 84 000 اقش اسكەرى ناتو اياسىندا جۇمىس جاساۋدا.
ناتو تۇتاس ايماق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الا ما؟
جەكسەنبى كۇنى لوندوندا وتكەن ارنايى سامميتكە جينالعان ەۋروپالىق ساياسي كوشباسشىلار مەن كانادا پرەمەر-مينيسترى د.تريۋدو قالاي بولعاندا دا امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن كونسترۋكتيۆتى بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماڭىزدى ەكەنىنە باسا توقتالدى. ال ۋكراينانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ بەكەم بولۋىنا انگليا مەن فرانسيا بىرلەسىپ، تۇتاس ەۋروپا ەلدەرىن بىرىگۋگە شاقىردى. ادەتتە، سوڭعى وتىز جىلدا حالىقارالىق ساياساتتا «ۇجىمدىق باتىس» دەپ ناتو ەلدەرى مۇشەلەرىنە قاراتىپ، كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردە امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇستانىمى بىرگە قارالاتىن. لوندوندا وتكەن سامميت ترانساتلانتيكالىق سيپاتتا وتۋدەن گورى، ەۋروپا قاۋىپسىزدىگىنىڭ بولاشاعىن انىقتايتىن جيىن بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، 1949 جىلى كەڭەستىك كوممۋنيستىك يدەولوگياعا بىرلەسە قارسى تۇرۋ ءۇشىن قۇرىلعان سولتۇستىك اتلانتيكالىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمى (ناتو) كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كسرو ساياسي سۋبەكت رەتىندە ىدىراعاننان كەيىن تارالۋى قاجەت ەدى. سەبەبى، ناقتى ميسسياسىن ورىنداعان اسكەري وداقتىڭ ارمەن قاراي قالىپتى جۇمىس جاساۋى بولاشاقتا، فيزيكا زاڭىنا سايكەس، جاڭا «قارسىلاس، جاۋ» ەلدى قالىپتاستىرۋى زاڭدىلىق. راسىندا دا، رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شابۋىل جاساۋداعى باستى ۋاجدەرىنىڭ ءبىرى – ۋكراينانىڭ ناتو قۇرامىنا قوسىلۋىنا جول بەرمەۋ ەدى. ۋكراينانىڭ ناقتى قاشان ناتو قۇرامىنا قابىلداناتىنى ازىرگە بەلگىسىز. كەرىسىنشە، د.ترامپتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ي.ماسك امەريكانى بۇۇ مەن ناتو سىندى حالىقارالىق ۇيىمداردان شىعۋعا شاقىرۋدا. ەۋروپالىق ساياساتكەرلەردىڭ ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسىنان كەيىن پاريجدە، ۆ.زەلەنسكييدىڭ ۆاشينگتونعا ساپارىنان كەيىن لوندوندا سامميت وتكىزىپ، ەۋروپا قاۋىپسىزدىگىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋى – بىزدىڭشە، ناتو-نىڭ ەۋروپالىق ءبىرتۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ىقپالىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتەدى. ۆ.زەلەنسكيي سۇحباتتارىندا ۇنەمى «ۋكراينا قاۋىپسىزدىگى – ەۋروپا قاۋىپسىزدىگى» دەگەن نارراتيۆ اياسىندا پىكىرىن اشىق ءبىلدىرۋى دە اقش پەن ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىك بويىنشا قۇندىلىقتارىنىڭ بولەك ەكەندىگىن كورسەتەدى. ۋكراينادا بەيبىتشىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدە اقش-تىڭ ۇستانىمىنىڭ كۇرت وزگەرۋى نەگىزگى شەپكە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ شىعۋىنا ماجبۇرلەۋدە. سەبەبى، سوعىس ناقتى ەۋروپا قۇرلىعىندا وتۋدە.
ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنە ءقاۋىپ قايدان؟
ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى 2014 جىلى باستالعان ساياسي بايلانىستىڭ كۇردەلەنۋىندە ەۋروپا ەلدەرى بەيتاراپ قاراپ كەلگەن جوق. ءتىپتى، بەلگىلى 2015 جىلعى نورمانديا كەلىسىمى مەن كەيىنگى مينسك كەلىسىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىندا گەرمانيا مەن فرانسيا بەلسەندى ءرول اتقارعان ەدى. راسىندا دا، ەۋروپالىق وداق ەلدەرى گرۋزيانى، ۋكراينانى، مولدوۆانى جانە بالتىق تەڭىزى بويىنداعى ەلدەردى رەسەيمەن قاۋىپسىزدىك بالانسىن ساقتاۋدا باستى «قاقپا» رەتىندە قاراستىرادى. سوندىقتان بۇل جولعى كەز كەلگەن كەلىسىمدى ۋكرايناعا باتىس تاراپىنان قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن بەرۋمەن اياقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىس بايقالادى. لوندوندا وتكەن ءسامميتتىڭ باستى قورىتىندىسى رەتىندە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءبىرىڭعاي شەشىمى العاش رەت ۋكرايناعا اسكەر جىبەرۋ بويىنشا كەلىسسوزدەردىڭ باستالۋى بولدى. ەكىنشىدەن، رەسەيگە قارسى جاڭا ەكونوميكالىق سانكسيالار پاكەتى دايىندالماق. لوندون ءسامميتىنىڭ ءىزىن الا، بەيسەنبى كۇنى بريۋسسەلدە ەۋروپالىق كوميسسيا 2025 جىلعا ارنالعان قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ناقتى باعدارلامانى جاريالايدى. اتالمىش باعدارلامادا ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ ۋكرايناعا قاتىستى ۇستانىمى ناقتى كورسەتىلەدى.
ءححى عاسىرداعى ساياسي قاقتىعىستاردى رەتتەۋ: ديپلوماتيا نەلىكتەن السىزدىك تانىتۋدا؟
حح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنان باستاپ بەلسەندىلىگىن ارتتىرعان كوپجاقتى ديپلوماتيا ءححى عاسىرداعى ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدە السىزدىك تانىتىپ وتىر. تاياۋ شىعىستاعى سوڭعى نۇكتەسى قويىلماعان داعدارىستار، قيىر شىعىستاعى قاۋىپسىزدىك ديلەمماسى جانە ۋكراينا توڭىرەگىندەگى گەوساياسي قاقتىعىستار كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ سيمۆولى بولعان حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ىقپالىنىڭ جوقتىعىن ايقىن كورسەتىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، بۇۇ، ەقىۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ىقپالى مەن جاھاندىق ساياساتتاعى الەۋەتى ارتپاسا، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستاردى شەشۋ ودان ءارى كۇردەلەنە تۇسپەك. حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ ىقپالىن ارتتىرۋدىڭ بىردەن-بىر ءتيىمدى جولى – «ورتا دەرجاۆا» ستاتۋسىنداعى ەلدەردىڭ جاھاندىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋداعى ءرولىن كۇشەيتۋ. ءىرى دەرجاۆا ستاتۋسىنداعى ەلدەر ءۇشىن الەمدىك ساياسات – مۇددەلەر تارتىسى مەن كۇشكە نەگىزدەلگەن رەاليستىك الەم. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءارقاشان مالىمدەپ وتىراتىنىنداي، الەمدەگى ءاربىر ساياسي تەكەتىرەس تەك ديپلوماتيا ارقىلى شەشىمىن تابۋى ءتيىس. سەبەبى، تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، كەز كەلگەن سوعىس سوڭىندا كەلىسسوز ارقىلى اياقتالادى. 2045 جىلى بۇۇ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. اتالمىش داتاعا دەيىن بۇل حالىقارالىق ۇيىم تولىق رەفورمادان ءوتىپ، جاھاندىق ساياساتتاعى كۇرمەۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدە بەلسەندىلىك تانىتپاسا، ساياسي قاقتىعىستاردى رەتتەۋ ودان ءارى قيىنداي بەرمەك.