الماتى يپپودرومىندا بيىلعى ۇشقىر بايگە ماۋسىمىنىڭ اياقتالۋىنا وراي اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردىڭ كورمەسى ءوتتى.
كورمە 1200 مەترلىك ۇشقىر بايگەمەن باستالدى. قازاقستاندا كەزدەسەتىن جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ونعا جۋىق ءتۇرى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى. الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي جىلقى – پونيدان باستاپ، اراب، اعىلشىن، اقالتەكە، فريز، جارتىلاي قاندى، اۋىر جۇك ارتاتىن، ت.ب. اسىل تۇقىمدى جىلقى تۇرلەرى، سونداي-اق، تازا قاندى قازاق جىلقىسى قاتىستى. عاجاپ جاراتىلىس – قىلقۇيرىقتى جانۋاردىڭ ءتۇر-تۇرىن كورگەندە تاڭدانىسىمىزدى جاسىرا المادىق.
ەلىمىزدە العاشقى جىلقى كورمەسى 2019 جىلى وتكەن. باستى ماقساتى – الەمدەگى جىلقى تۇقىمدارى مەن وتاندىق جىلقىلاردىڭ تۇقىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن كوپشىلىككە ناسيحاتتاۋ.
دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ 250-دەي ءتۇرى بار. ءبىزدىڭ ەلدە 16 ءتۇرى وسىرىلەدى. سونىڭ ىشىندە تۇقىمى جاعىنان ەڭ تازاسى – اراب جىلقىسى. ۇيىمداستىرۋشىلار قالا تۇرعىندارىنىڭ نازارىن جىلقى تۇرلەرىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، ايىرماشىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە اۋدارعىسى كەلگەن. ولاردىڭ ايتۋىنشا، وسى كورمە ارقىلى كورەرمەن ەلىمىزدە ەرەكشە جىلقى تۇقىمدارى بار ەكەنىن بىلەدى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ تورەسى – جىلقى كورمەسىنە ارعىماقتارىن جەتەكتەپ، قالاداعى بىرنەشە جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ يەلەرى كەلدى. اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردى ءوسىرىپ، باپتايتىن بىلىكتى ماماندار دا قاتىستى. اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ پروفەسسورلارى مەن جىلقى زەرتتەۋشى عالىمدار كورمەگە قاتىسقان تۇلپارلاردى ءجۇرىسى، قان تازالىعى، دەنە ءبىتىمى مەن كليماتتىق جاعدايعا توزىمدىلىگى بويىنشا سىنادى. كورمە قورىتىندىسىندا اسىل تۇقىمدى «مەن وف پيس» اتتى ايعىر ءابسوليۋتتى چەمپيون اتاندى.
كورەرمەن نازارىنا ەڭ الدىمەن ماستەكتەر (پوني) ۇسىنىلدى. سۇيكىمدى جانۋار، اسىرەسە، كىشكەنتاي بالالارعا ۇنادى. الاسا بويلى جىلقى ءتۇرىن ءار ەلدە ءارتۇرلى اتايدى. انگليادا پونيعا بيىكتىگى 147 سانتيمەترگە دەيىن، ال گەرمانيادا 120 سانتيمەترگە دەيىنگى جىلقىلاردى جاتقىزادى. يپپولوگتار دۇنيە ءجۇزى بويىنشا پوني تىزىمىنە 50–150 سم ارالىعىنداعى جىلقىلاردى جاتقىزادى. قازاقستاندا پونيدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ءبىراق وتە سيرەك كەزدەسەدى. الەمدەگى ەڭ تانىمالى – شوتلاندىق پوني.
تازا قاندى ءمىنىس جىلقىلارى مەن قازاق جىلقىسىنىڭ تۇرلەرى كورسەتىلدى. الاڭعا كەزەك بويىنشا شىعارىلدى.
كورمەگە قاتىسۋشى جىلقىلارعا ارنايى تالاپتار قويىلدى. ەڭ اۋەلى جۇرىسىنە ءمان بەرىلدى. كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعاندىقتان، سۇلۋ ءجۇرىستى بولۋى – باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى. كوز سۇيسىندىرەر اسەم ءمۇسىندى تۇلعاسى كورمەدەگى ءار كورەرمەندى تامساندىرعانى انىق. اسىرەسە، شەگىر كوزدى اقالتەكە جىلقىلارىنىڭ سۇلۋلىعى تىپتەن ەرەكشە. دەگەنمەن، كوكپارعا ارنالعان بويى بيىك قازاقى تۇلپارلار دا كورمە ءسانىن كەلتىردى.
كورمە سوڭى جارىس ماۋسىمىنىڭ اياقتالۋىنا وراي بايگەگە ۇلاستى. بيىلعى ماۋسىمدا 12 جارىس كۇنى ءوتتى. وسى جارىستارعا بەلگىلى سەبەپپەن قاتىسا الماعان تۇلپارلار ءۇشىن ماۋسىمنىڭ سوڭعى بايگەسى ۇيىمداستىرىلدى.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كەلەسى جىلى 15 جارىس وتكىزۋ جوسپاردا بار. جەڭىمپازدارعا بەرىلەتىن سىياقى ءمولشەرى دە وسەدى. ءقازىر الماتىدان باسقا دا وڭىرلەردە ۇشقىر بايگەمەن اينالىساتىن، ات باپتايتىن ازاماتتار كوپ. ءبىراق ولار جىلقىسىن بايگەگە قوسۋ ءۇشىن الماتىعا كەلۋگە تۋرا كەلەدى. كەلەر جىلى ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە، وزگە ايماقتاردا بايگە، ات كورمەسى ۇيىمداستىرىلماق.
تاقىرىپقا وراي
ماقسات احايەۆ، قوعامدىق ۇيىم ءتوراعاسى:
ات باپتاۋدىڭ بارلىق قىر-سىرى قامتىلدى
«ات تانىمايتىن قازاق جوق» دەيمىز. ءبىراق ءقازىر قالادا تۇراتىنداردىڭ دەنى، ءتىپتى اۋىلدان شىققان جاستاردىڭ ءوزى جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ايىرماشىلىقتارىن بىلمەيدى. ولاردى بىر-بىرىنەن اجىراتا المايدى. اراب پەن اعىلشىن تۇقىمدى جىلقىنى بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ تازا قاندى قازاقى جىلقىنى بىلمەيتىندەر بار. كورمەنى ۇيىمداستىرۋداعى ماقساتىمىز – جاستار، اسىرەسە اتقۇمار ازاماتتار مەن وسى كاسىپكە قىزىعاتىندارعا جىلقى تانىتۋ. جىلقى تۇرلەرىن تانىماي جاتىپ، ولاردىڭ بابىن بىلمەي، بايگەگە قوسقىسى كەلەتىندەر بار. قانداي تۇقىم ەكەنىن انىقتاپ الماي، بايگەگە قوسۋعا بولمايدى. سەبەبى، بايگەدە ءار اتتىڭ ءوزىنىڭ تۇقىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي مۇمكىندىگى بولادى. بىرەۋى جورعالاپ جارىسسا، ەندى ءبىرى قاتتى ەكپىنمەن شابادى. ءتىپتى، ءمۇلدەم بايگەگە جارامايتىن، جۇك ارتاتىن ءتۇرى بولادى. ەكىنشىدەن، بايگە اتىنا نەمەسە اسىل تۇقىمدى اتقا جەم-شوبىن دۇرىس بەرمەيدى. اتبەگىلەردىڭ كوبى جىلقىنىڭ نەگىزگى قورەگى – س ۇلى ەكەنىن بىلمەيدى. وسىنداي قاراپايىم قاعيدالاردى، تۇقىمىنا قاراي قانداي اتقا قانداي جەم نەمەسە ءشوپ بەرۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جەم وندىرۋشىلەردى دە شاقىردىق. ۇشىنشىدەن، كورمەدە جىلقىنى ءوسىرىپ قانا قويماي، ساننان گورى ساپاعا كوشۋ ماسەلەسى قامتىلدى. قامبار اتا تۇلىگىن باپتاۋدا تاجىريبەسى مول اتبەگىلەردى ارنايى شاقىردىق. سونداي-اق، تاعاشىلار دا قاتىسىپ، قازاقتىڭ ات تاعالاۋ مادەنيەتىن ناسيحاتتادى. بايگە اتتارىن وسىرەتىن اتبەگىلەردىڭ ەڭ ءجيى جىبەرەتىن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – اياعى قيسىق بولىپ تۋعان قۇلىنداردى بايگەگە دايىنداماي، قويا سالادى. ال تاعاشىلار قۇلىننىڭ اياعىن تۇزۋلەپ، بايگەگە جاراتادى. وسىنداي قازاقتىڭ كەنجە قالعان داستۇرلەرى ءجيى ناسيحاتتالۋى كەرەك دەپ سانايمىن. بايگە اتىن باپتاۋدىڭ قىر-سىرىن تانىستىرۋ ءۇشىن وسى كورمەنى ۇيىمداستىردىق.
ءقازىر ءبارى بىردەي تەك بايگەگە شاباتىن ات ىزدەمەيدى. جورعالاپ جۇرەتىن، ءجاي مىنىسكە ارنالعانىنا قىزىعۋى مۇمكىن. كەيبىرى سۇلۋ اتتاردى جاقسى كورەدى. ولارعا ەستەتيكالىق كەيپى اسەم تۇرىكمەن جىلقىسى – اقالتەكە قىزىق كورىنەدى. ءبىراق جىلقىنىڭ بۇل ءتۇرىن بايگەگە قوسسا، تازا قاندى اعىلشىن جىلقىسىنا جەتپەيدى. اعىلشىن جىلقىسىنىڭ بايگەدەگى جىلدامدىعىنا ءتىپتى، اراب جىلقىسى دا باسەكەلەسە المايدى. ۇشقىر بايگەدەگى ەڭ مىقتىسى دا وسى ءتۇرى. بۇگىنگى كورمەگە بىرنەشە اعىلشىن تۇقىمدى جىلقى اكەلىندى. ءبىراق نەگىزگى باسىمدىقتى قازاقى تۇلپارلارعا بەردىك. اۋدارىسپاققا، كوكپارعا ارنالعان اتتار قاتىستى. ۇلتتىق اۋدارىسپاق سپورتىنا كۇشى بار مىقتى جىلقىلار كەرەك. ءبىراق اۋدارىسپاق ءۇشىن تازا قاندى قازاقى جىلقىلاردى تابۋ قيىن. سەبەبى، ءقازىر قان ارالاسىپ كەتكەن.
ءبىزدىڭ اتتار شەتەلدە قازاقستاننىڭ اتىنان بايگەگە قاتىسىپ ءجۇر
بيىلعى ماۋسىمدا فاۆوريت تۇلپارلار كوپ بولدى. ۇزدىكتەر انىقتالدى. ولار ءقازىر رەسەيدەگى بايگەگە قاتىسىپ جاتىر. بىلتىر قازاقستانداعى ەڭ ۇزدىك بولعان ات بيىل رەسەيدىڭ 2 دەربيىن ۇتىپ، كراسنودارداعى 3-دەربيدە ەكىنشى بولىپ كەلدى. ءسويتىپ، ۇشقىر بايگە دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى – دۋبايعا جولداما الدى. قازاقستاننىڭ اتىنان شاباتىن بولادى. ال بيىلعى ماۋسىمداعى ۇزدىكتەر رەسەيگە جىبەرىلدى. جاقىندا سۋپەر-دەربيگە قاتىسادى. جاقسى شاباتىن اتتاردىڭ پوتەنسيالىن ءبىلۋ ءۇشىن شەتەلدەگى بايگەلەرگە جىبەرەمىز. ەلىمىزدە بايگەنىڭ الدىن بەرمەي جۇرگەن جۇيرىكتەر شەتەلدە باسەكەلەسە الماي قالۋى مۇمكىن نەمەسە كەرىسىنشە ەلدە ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن كورسەتە الماي جۇرگەن اتتار شەتەلدە اشىلىپ، باس بايگەنى الۋى عاجاپ ەمەس. بۇل ەندى سونداي سپورت. ءالى دە جاقسى اتتاردى تاربيەلەپ شىعارۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ۇشقىر بايگەگە امەريكا، فرانسيا، گەرمانيادان كەلگەن اتتار قاتىستى. ءوز ەلىمىزدە ءوتىپ جاتسا دا، كلاسسيكالىق ۇشقىر بايگەلەرگە قازاقى جىلقىلار قاتىسپايدى. ءبىراق بۇل «بىزدە مىقتى جىلقىلار جوق» دەگەن ءسوز ەمەس. قازاقتىڭ اداي جىلقىسى وتە شىدامدى. كەز كەلگەن كليماتتىق جاعدايعا بەيىم كەلەدى. سۋ، ءشوپسىز جەردە جەتىلەتىن جانۋار. تەك قوستاناي تۇقىمى جىلقىلارى اراسىندا بايگەلەر ءوتىپ تۇرادى. الەمدىك ۇشقىر بايگەگە قازاقتىڭ جىلقىسى دا قاتىسۋى كەرەك.
قايرات يسحان، جىلقى زەرتتەۋشى عالىم: جىلقى ءوندىرىسى دامىپ كەلەدى
زاۋىتتىق جىلقى تۇقىمدارىنىڭ كورمەسى قالادا سوڭعى رەت وسىدان ەكى جىل بۇرىن وتكەن ەدى. قازاق جىلقىسىن كوبەيتىپ، ات سپورتىن دامىتۋعا ارنالعان شارالار ءجيى ءوتىپ تۇرۋ كەرەك. كورمەدەگى ءار جىلقى تۇقىمىنىڭ كونستيتۋسيالىق، ەكستەرەرلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، باعالادىق. الاڭدا ءجۇرىپ وتكەن كەزدەگى قيمىل- قوزعالىسىنا، دەنە-بىتىمىنە ءمان بەرىلدى. ءار تۇقىمنىڭ ستاندارتى بار. سوعان سايكەس كەلۋىنە قاراپ، سالىستىرمالى تۇردە ۇپاي بەرىلدى.