بۇل كۇزدىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ ءالى ءبىرقاتار ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن بىلدىرسە كەرەك
قازان العاشقى سالقىن اي. دەگەنمەن، ايدىڭ باسى اشىق، شۋاقتى بولىپ باستالدى. بۇل ايدا تالدىڭ باسىندا جاپىراق قالمايدى، ءبارى ساۋدىراپ جەرگە تۇسەدى. جاپىراق جاۋعان كەز وسى. قازەكەڭ بۇل ايدى – اقىراپ، بوزقىراۋ، كەمپىرشۋاق، قۇسقايتار، ت.ب. اتاۋلارمەن اتاعان. سونىمەن قاتار، قازاننىڭ العاشقى جارتىسى التىن كۇز دەپ اتالادى.
جىلدى قازەكەڭنىڭ جىلى، ىستىق، سۋىق دەپ ءۇش كەزەڭگە بولگەنىن، ونى تابيعات زەرتتەۋشىلەرىنىڭ تىلىندە – ءۇش بۋناق دەپ اتالاتىنىن بۇرىنعى جازعاندارىمىزدا ايتقانبىز. ولار: باس بۋناق – اقپاننىڭ 9-ىنان ماۋسىمنىڭ 9-نا دەيىن (قارا قاتقاق، اششى وزەك)، ورتا بۋناق – ماۋسىمنىڭ 9-ى مەن قازاننىڭ 9-ى ارالىعى (تۇياق تەرلەپ، قوي كۇرلەپ)، اياق بۋناق قازاننىڭ 9-ى مەن اقپاننىڭ 9-ى ارالىعى (توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس). اياق بۋناق – «توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس» امالى وسى اپتانىڭ اياعىنا قاراي – 9-ىنان باستاپ كىرەدى. بۇل كەزدە ءشوپ مال تۇياعىمەن تاپتالىپ، كوپ جەردە تاقىرلانىپ بىتەدى. قالعانىن «قازان ۇرادى». قانشا جايىلسا دا ءار جەردە شاشىراپ قالعان شوپكە مال تويماسى بەلگىلى. «توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس» دەپ وسىدان بارىپ ايتىلسا كەرەك.
وتكەن جولى قازاننىڭ قارا جەلى قىر استىندا تۇر دەگەنبىز. سول كەزەڭ كەلدى. ەندى تۇنگە قاراي جەل تۇرىپ، كۇن سۋىتا باستايدى. كۇندىز كۇننىڭ كوزى كورىنىپ تۇرسا دا، جىلۋى مەن شۋاعى ازايادى. شوپتەردى قازان ۇرادى، ىزعار ەسەدى. اسپاندى كۇزدىڭ قاراباۋىر بۇلتى تۇمشالاپ، جاڭبىر جاۋادى. قازاننىڭ قارا جەلى باستالادى. بۇل – كۇز ايىنىڭ العاشقى امالى. مۇنىڭ اق شىق، سۇمبىلە دەيتىن جاناما اتتارى بار. امال كەزىندە بابالارىمىز «سۇمبىلە تۋدى، سۋ سۋىدى» دەپ ماقالداپ، بالالاردى سۋعا تۇسۋدەن تيعان. كيىز ءۇي جانىنا قازىق قاعىپ، سالما سالىپ، داۋىلدى قارا جەلدەن ساقتانعان.
كۇننىڭ سالقىنداۋى جان-جانۋارلار ءۇشىن قولايلى. ولار شىبىن-شىركەيدىڭ مازالاۋىنان قۇتىلىپ، قوڭ جيناپ سەمىرەدى. ونداي مال قىسقا كۇيلى تۇسەدى.
قازاقى پايىمنىڭ بولجامىنشا، دۇركىرەپ جاۋاتىن جاڭبىردىڭ اۋىلى ءالى الىس ەكەنىن دە ەسكەرتەمىز. ەندى ون كۇننەن كەيىن جاڭا اي كورىنىس بەرەدى. الداعى كۇندەردىڭ جورامالىن سول كەزدە جاڭىلماي جاساۋعا مۇمكىندىك تۋادى. تابيعات تامىرشىسى ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسكىشە «...قىركۇيەكتىڭ 19-20-لارىنا جىلان ىنىنە كىرەدى. جىلان ۇيقىعا دەر كەزىندە جاتسا، كۇز دە ۋاقىتىسىندا بىتەدى، ەگەر دەر كەزىندە جىلان ۇيقىعا كىرىسپەسە كۇز ۇزاققا سوزىلادى» دەگەن جورامالىن ايتىپ، جازىپ كەتكەنىن بىلەمىز. بۇل قازاقشا ەسەپ بويىنشا، قازاننىڭ 3-4-ىنە سايكەس كەلەدى. ءبىراق ايتىلعان مەزگىلدە كۇننىڭ شۋاقتى بولۋى سەبەپتى، جىلان ىنىنە كىرمەدى. بۇل كۇزدىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ ءالى ءبىرقاتار ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن بىلدىرسە كەرەك.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قازان ايىنىڭ – 5ء-ى. اي جۇيەسى ايدىڭ 20-سىن كورسەتىپ تۇر. قازاقشا (ەسكىشە) قازان ايى 8 كۇننەن كەيىن باستالادى. اپتا ايدىڭ باسى مەن ورتاسىنا سايكەس كەلۋدە، اۋا رايى قۇبىلمالى بولاتىن ءتۇرى بار. ءبىراق جىلىلىق ءازىر ساقتالاتىن ىڭعاي تانىتۋدا. الماتىلىقتار ءۇشىن سۋىقتىڭ اۋىلى ءالى الىس سەكىلدى...
بابالار بولجامى
قازاننىڭ قارا جەلىنە وراي جاسالعان جورامال:
*ەگەر بۇلت جەلگە قاراي كوشسە، وندا كەشىكپەي قار جاۋعانى، بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا، اۋا رايىنىڭ بۇزىلعانى.
*بۇلت شەتىنەن ىدىراسا، وندا اۋا رايىنىڭ وڭدالايىن دەگەنى.
*وڭتۇستىكتەن ۇزاق سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، شىعىس جاقتان سوعار بولسا، اۋا رايى جاقسارادى.
*وڭتۇستىكتەن سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، باتىستان سوعار بولسا، اۋا رايى بۇلىنەدى.
*بۇلت كوكجيەكتەن بۋداق-بۋداق وركەشتەنە كوتەرىلىپ، ىلە-شالا كورىنبەي كەتسە، وندا قاتتى جەل تۇرىپ، قاقاعان اياز بولماق، بۇلت وركەشتەنگەن كۇيى كوتەرىلە بەرسە، قالىڭ قاردىڭ بەلگىسى...