كەيىنگى 20 جىلدا قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى: سيرەك جانۋارلاردىڭ سانى كوبەيدى، شامامەن ءبىر ميلليون گەكتار جاڭا تابيعي اۋماقتار قۇرىلدى، قۇلان، پرجيەۆالسكيي جىلقىسى جانە جولبارىس تۇرلەرىن قايتا جەرسىندىرۋ (رەينترودۋكسيا) جۇمىستارى باستالدى. بۇل باعىتتاعى ماڭىزدى ۇلەستى قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى (قبسق) قوسىپ وتىر. ۇيىم 200-دەن استام تابيعات قورعاۋ جانە عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ، مەملەكەت پەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى سەرىكتەستەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل تۋرالى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنىڭ الاڭىندا وتكەن باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا قبسق-نىڭ عىلىم جونىندەگى ديرەكتورى سەرگەي سكليارەنكو باياندادى.
سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا قازاقستان سيرەك تۇرلەردى ساقتاۋ جانە تابيعي ەكوجۇيەلەردى قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا ايماقتىق كوشباسشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇگىندە كيىكتەر سانى سوڭعى ەلۋ جىلداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە جەتىپ، شامامەن 4 ميلليون باسقا دەيىن كوبەيدى. قۇلان (4،5 مىڭعا جۋىق داراق)، ارقار، بۇقار بۇعىسى، جەيران، قار بارىسى جانە تيان-شان قوڭىر ايۋىنىڭ پوپۋلياسيالارى قالپىنا كەلۋدە. بۇل جەتىستىكتەرگە ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار جەلىسىنىڭ كەڭەيۋى دە زور ىقپال ەتتى: 2018 جىلدان بەرى «بوكەيوردا» جانە «ىلە-بالقاش» قورىقتارى، سونداي-اق «ۇلىتاۋ» جانە «تارباعاتاي» ۇلتتىق پاركتەرى قۇرىلدى. جاڭا تابيعي اۋماقتاردىڭ جالپى كولەمى 1 ميلليون گەكتاردان استى، «بارساكەلمەس» قورىعىنىڭ اۋماعى ۇلعايتىلدى، جاڭا قورعالاتىن ايماقتاردىڭ جوبالاۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا.
تابيعاتتى قورعاۋ ىسىنە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قاتار 30-دان استام ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم بەلسەندى قاتىسۋدا. سولاردىڭ ىشىندە قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى (قبسق) ەرەكشە ورىن الادى. قاۋىمداستىق قۇرىلعاننان بەرى 200-دەن استام جوبانى جۇزەگە اسىرعان. ول قوستاناي وبلىسىنداعى جالپى اۋماعى 423 مىڭ گەكتار بولاتىن ەكى اڭشى شارۋاشىلىعىن باسقارادى. مۇندا تەك عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تابيعات قورعاۋ شارالارى جۇرگىزىلەدى: اڭ اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان. ولاردىڭ نەگىزىندە «التىساي» ەكوپاركى قۇرىلعان.
قبسق «التىن دالا» رەزەرۆاتى اۋماعىندا تۇياقتىلاردى – قۇلان مەن پرجيەۆالسكيي جىلقىسىن – قايتا جەرسىندىرۋگە ارنالعان ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. ورتالىقتىڭ جالپى اۋماعى 150 گەكتارعا جۋىق ءتورت قورا-جايدان تۇرادى. بۇل الماتى زووباعىنىڭ اۋماعىنان بەس ەسە ۇلكەن. 2018 جىلدان باستاپ قۇلاندار اۋەلى اۋە كولىگىمەن، ال 2024 جىلدان باستاپ جەر ءۇستى كولىگىمەن تاسىمالدانۋدا، بۇل ءبىر جولى 20-دان استام جانۋاردى جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. 2025 جىلى كەزەكتى توپ تابيعاتقا جىبەرىلدى، تاعى ءبىر توپ بوساتىلماق. العاشقى پرجيەۆالسكيي جىلقىلارى 2024 جىلى اكەلىنىپ، 2025 جىلى تابيعي ورتاعا جىبەرىلدى»، – دەدى سەرگەي سكليارەنكو.
قبسق – الەمنىڭ 127 ۇيىمىن بىرىكتىرەتىن Birdlife International حالىقارالىق قۇس قورعاۋ اليانسىنىڭ مۇشەسى. قاۋىمداستىق قازاقستانداعى 127 ماڭىزدى ورنيتولوگيالىق اۋماقتىڭ تۇگەندەۋىن جۇرگىزىپ، «التىن دالا»، «ىرعىز-تورعاي» رەزەرۆاتتارى، «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق پاركى جانە ءبىرقاتار قورىقتار مەن ەكولوگيالىق دالىزدەردى («ىرعىز-تورعاي-جىلانشىق»، «قاپشاعاي-بالقاش») قۇرۋدىڭ نەگىزدەمەسىن دايىندادى. الەمدە العاش رەت كيىكتەردى جەرسەرىكتىك تاراتقىشتارمەن تاڭبالاۋ ادىستەمەسى ازىرلەنىپ، ولاردىڭ جىل بويعى قونىس اۋدارۋ قوزعالىسى باقىلانىپ وتىر. ۇقساس زەرتتەۋ سيرەك قۇستارعا، سونىڭ ىشىندە تارعاقتارعا دا جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ كوشى-قون جولدارى العاش رەت انىقتالدى.
قبسق سونىمەن قاتار قازاقستاندا كوكتەمگى اڭشىلىقتى توقتاتۋ بويىنشا عىلىمي نەگىزدەمە ازىرلەۋگە قاتىسىپ، ونىڭ ناتيجەسىندە اڭشىلىق ءتورت جىلعا توقتاتىلدى. 2021 جىلى پرجيەۆالسكيي جىلقىسى مەن قابىلان سيرەك كەزدەسەتىن جانە قورعاۋعا الىنعان تۇرلەر تىزىمىنە ەنگىزىلدى. قاۋىمداستىق قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق قۇستاردىڭ ۇشۋ جولدارى بويىنداعى تۇرلەردى ساقتاۋ، ينفراقۇرىلىمنىڭ جابايى تابيعاتقا اسەرىن ازايتۋ، كيىكتەرگە ارنالعان ەكولوگيالىق وتكەلدەر سالۋ جانە قالالىق تابيعاتتى، سونىڭ ىشىندە استاناداعى تالدىكول كولىن قورعاۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋدا.
2008 جىلدان بەرى قبسق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىمەن، فرانكفۋرت زوولوگيالىق قوعامىمەن، Fauna & Flora International جانە ۇلىبريتانيانىڭ قۇستاردى قورعاۋ كورولدىك قوعامىمەن بىرلەسىپ، «التىن دالا» تابيعات قورعاۋ باستاماسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ونىڭ ماقساتى – قازاقستاننىڭ بىرەگەي دالا ەكوجۇيەلەرىن ساقتاۋ جانە كيىك، قۇلان مەن پرجيەۆالسكيي جىلقىسىن قالپىنا كەلتىرۋ.
الايدا جەتىستىكتەرگە قاراماستان، كەيبىر تۇرلەردىڭ جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى ساقتالىپ وتىر. سۇتقورەكتىلەر اراسىندا قىزىلقۇم ارقارى مەن ەۋروپالىق قۇندىز ازايىپ بارادى. قۇستاردىڭ ىشىندە ءسۇيىر تۇمسىقتى شالشىقشى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن، ال بالوبان سۇڭقارىنىڭ سانى زاڭسىز اۋلاۋ مەن شەتەلگە شىعارىلۋ سالدارىنان 1980-جىلدارمەن سالىستىرعاندا 10 ەسەگە ازايعان. امفيبيالار اراسىندا جەتىسۋ ءباقاتىسىنىڭ جويىلۋ ءقاۋپى بار.
«سوعان قاراماستان، قالپىنا كەلتىرۋ جوبالارى قۋانتارلىق ناتيجە بەرىپ وتىر : حح عاسىردىڭ ورتاسىندا جويىلىپ كەتكەن قۇلان قايتادان قازاقستان دالاسىنا ورالدى، ونىڭ سانى 4،5 مىڭنان استى. پرجيەۆالسكيي جىلقىسىن جانە جولبارىستى قايتا جەرسىندىرۋ باستالدى. ىلە وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىندا ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاسالىپ، العاشقى جولبارىستار مەن ولاردىڭ قورەك بولاتىن جانۋارلارى اكەلىندى»، – دەپ اتاپ ءوتتى سەرگەي سكليارەنكو.
مەملەكەت، بيزنەس جانە ۇەۇ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق وسى باستامالاردىڭ تابىستى بولۋىنا شەشۋشى ءرول اتقارۋدا. مۇنىڭ ايقىن مىسالى – قبسق-نىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىمەن، «پو وحوتزووپروم» كاسىپورنىمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن جانە جەكە سەرىكتەستەرمەن جۇرگىزىپ جاتقان جۇمىسى.
الداعى جىلدارى باستى باسىمدىق جول قۇرىلىسى كەزىندە جابايى جانۋارلاردىڭ كوشۋ جولدارىن ساقتاۋ، ەنەرگەتيكا نىساندارىندا قۇستار مەن اڭداردىڭ قىرىلۋىن بولدىرماۋ، تابيعي اۋماقتار جەلىسىن دامىتۋ جانە زاڭناماعا بەرىلمەك بۇل باعىتتار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ جانە ورنىقتى پايدالانۋ تۇجىرىمداماسى (2025–2035 جج )» جوباسىندا كورسەتىلگەن. قۇجات ەلىمىزدىڭ تابيعاتتى قورعاۋ سالاسىنداعى ودان ارعى جۇمىسىنىڭ نەگىزىن قالايدى.