15 قاراشا – ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ، ياعني ءتول تەڭگەمىزدىڭ اينالىمعا ەنگىزىلگەن كۇنى. ۇلتتىق ۆاليۋتا – بۇل ەلدىڭ زاڭمەن بەلگىلەنگەن اقشا بىرلىگى. ۆاليۋتا (يتال. voluta – قۇن، باعا) – تاۋارلار قۇنىنىڭ شاماسىن ولشەۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن اقشا ولشەمى. بۇگىنگى كۇنى ءوزىمىزدىڭ ۆاليۋتامىز دا ەلدىڭ قارجىلىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ اجىراماس سيمۆولىنا اينالدى.
«دەنگە» مەن «تاڭعا»
ءسال شەگىنىس. ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ اقشاسىمەن وسكەن ۇرپاقپىز. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە اتا-انامىز بەرگەن 20 تيىندى الىپ، اسحاناعا قاراي قۇستاي ۇشاتىنبىز. 20 تيىنعا ءتورت پراندىك كەلەتىن. بەرتىندە، ستۋدەنت بولعاندا 3 سومعا ءبىر تورت الىپ، اۋىلدان كەلگەن سالەمدەمەنى «جۋاتىنبىز». ال ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى قولىمىزعا 4-كۋرستا وقىپ جۇرگەندە ۇستادىق. ارينە، ماقتانىش بولدى. ول ەندى ەسەيە باستاعان، ەل ىرگەسىنە ءبىر كىرپىش بولىپ قالانۋدى ماقسات تۇتا باستاعان شاعىمىز بولاتىن.
اقش-تىڭ دوللارى، قىتايدىڭ يۋانى، شۆەسيانىڭ كرونى، كۋۆەيتتىڭ دينارى بار، ال ءبىز كىمنەن كەم ەدىك، ءوز الدىمىزعا وتاۋ قۇرىپ، ەگەمەن ەل اتانىپ، وسىدان 29 جىل بۇرىن ءبىز دە ءتول ۆاليۋتامىزدى شىعاردىق.
ءيا، قازاقستان جاڭا ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ قادامىن 1992 جىلى باستاپ كەتتى. الدىمەن قۇرامىنا مەڭدىباي ءالين، تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ جانە حايروللا عابجاليلوۆ سىندى جوعارى دارەجەلى ماماندار كىرگەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ولار جاڭا ۆاليۋتانى ازىرلەۋ جۇمىسىنا بىردەن كىرىسىپ كەتتى. جاڭا ۆاليۋتانىڭ كەسكىنىن دايىنداۋ جۇمىستارى ءبىزدىڭ الماتى قالاسىندا ەرەكشە قۇپيا جاعدايدا جۇرگىزىلگەن.
جاڭا ۆاليۋتانىڭ اتاۋىن «تەڭگە» دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. «تەڭگە» ءسوزى باستاۋىن ورتا عاسىرلارداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ كۇمىس اقشاسى «دەنگە»، «تاڭعادان» الادى دەدى ساراپشىلار. ال قاعاز اقشاعا حالقىمىزعا بەلگىلى اقىن-جازۋشى، عالىم، ويشىلداردىڭ بەينەلەرىن سالۋ ۇيعارىلدى. 1992 جىلدىڭ تامىزىندا ۇلتتىق بانكتە تەڭگە كۋپيۋراسىنىڭ ۇلگىلەرىن بەكىتكەن ديزاينەرلەر توبى انگلياعا جول تارتادى.
ءبىزدىڭ مەملەكەتتە اقشا باستىراتىن فابريكا جوق ەدى. قۇندى قاعاز باستىراتىن قارجى دا تاپشى بولعان. تەگەۋرىندى ءارى جەدەل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە ۇلىبريتانيانىڭ Harrison & Sons دەپ اتالاتىن شاعىن وتباسىلىق باسپاحاناسى قاعاز اقشامىزدىڭ ءبىرىنشى پارتياسىن باسىپ شىعاردى. بۇل جۇمىس ولارعا بۇكىل الەمگە تانىمالدىلىق جانە ەڭ جاقسى ەكسپورتتىق تاۋار ءۇشىن پاتشايىم II ەليزاۆەتانىڭ التىن بەلگىسىن الىپ كەلدى. ال العاشقى مەتالل مونەتالارىمىز گەرمانيادا جەزدەن جانە نيكەل كۇمىستەن جاسالدى. شەتەلدە ازىرلەنگەن اقشالارىمىز ەلگە جالعا الىنعان «يل-76» ۇشاعىمەن تاسىپ اكەلىنگەن. ءسويتىپ، 1993 جىلعى قاراشانىڭ 13ء-ى بارلىق گازەت اعارتۋشى ءال-فارابي، داۋلەسكەر كۇيشىلەرىمىز ءسۇيىنباي مەن قۇرمانعازى، عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ، اقىن اباي، ءابىلقايىر حان بەينەلەنگەن جاڭا ۆاليۋتامىزدىڭ سۋرەتتەرىن بەردى.
ال 15 قاراشادا ساعات 08.00-دەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە اينالىمعا ەنگىزىلىپ، 18 قاراشادا ساعات 08.00-دەن باستاپ تەڭگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدى تولەم قۇرالىنا اينالادى. وسى جىلى قاراشانىڭ 22-سىندە زەينەتاقى مەن ەڭبەكاقى تەڭگەمەن بەرىلە باستادى. ەلىمىزدە «ۆاليۋتا ايىرباستاۋ» پۋنكتتەرى اشىلىپ جاتتى.
كەيىنىرەك الماتى قالاسىندا ۇلتتىق بانكتىڭ بانكنوت فابريكاسى، وسكەمەندە مونەتا سارايى اشىلدى. ۋاقىت تالابىنا ساي تەڭگەنىڭ ديزاينى وزگەردى. بۇگىندە كۋپيۋرالارىمىز 18 دەڭگەيلى قورعانىس قاباتىنا يە، قولدان جاساۋ مۇمكىندىگى بارىنشا شەكتەلگەن قارجىلىق اينالىم قۇرالى بولىپ سانالادى. دەمەك، دامىعان ەلدەر ۆاليۋتاسىمەن باسەكەگە تۇرا الادى. وسى ورايدا ءۇش جىل قاتارىنان – 2011، 2012، 2013 جىلدارى الەمدەگى ەڭ ادەمى اقشا (10 مىڭ، 5 مىڭ جانە 1000 تەڭگەلىك بانكنوتتار) دەپ تانىلعانىن دا اتاپ وتەيىك.
اياق استىندا جاتپاسىن
تەڭگە دەسە، ەلگە بەلگىلى ساتيريك، مارقۇم ۇمبەتباي ۋايدين ۇستازىمىزدىڭ ەسكە ورالاتىنى بار. ول كىسى مەنىڭ ديپلوم جەتەكشىم بولعان. سونداي جۇمساق، مەيىرىمدى جان ەدى. بىردە ءدارىس كەزىندە پاتريوتتىق سەزىم، وتانشىلدىق تۋرالى ءسوز بولعاندا، ايتقان اڭگىمەسى بار-دى.
– جەردە جاتقان تيىندى كورسەم، ءمىندەتتى تۇردە كوتەرىپ الامىن. ول 1 تيىن بولسىن، 5 تيىن بولسىن، مەيلى. سوسىن ۇيگە اكەلىپ ىدىسقا جيناي بەرەمىن. بۇل ىسىمە ۇلكەن ەكەنمىن دەپ نامىستانبايمىن. بۇل مەنىڭ ۇساقتىعىم ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلتتىق سيمۆولىمىزعا دەگەن قۇرمەتىم دەپ بىلەمىن. سەبەبى، ءار تيىندا ەلدىگىمىزدىڭ باستى بەلگىسى – ەلتاڭبا بەينەلەنگەن. ال مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز جەردە جاتپاۋى كەرەك، تابانعا تاپتالماۋى ءتيىس، – دەگەن ەدى ۇلكەن جۇرەكتى ۇستاز. بىزگە دە ءتول تەڭگەمىزدى قۇرمەتتەپ ءجۇرسىن دەپ قۇلاققاعىس قىپ ايتقانى ەكەن-اۋ. راسىمەن دە، بىلە-بىلگەن ادامعا ەلدىگىمىزدى ايعاقتاپ تۇرعان مەملەكەتتىك رامىزدەردى قاستەرلەۋدە ۇساق-تۇيەكتىك بولماسا كەرەك.
ىدىسقا جيناۋ دەمەكشى، ءبىزدىڭ ءبىر تانىستارىمىز بولدى، قىز بەن جىگىت. ەكەۋى العاش كوڭىل جاراستىرىپ جۇرگەن كەزدە جىگىت 3 ليترلىك بانكاعا 1 تيىنداردى جيناي باستادى. ول دا سول اياقاستى بولماسىن دەگەن نيەتپەن جيناعان سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن ماعان. كەيىن ۋاقىت وتە كەلە جىگىت «وسى بانكا تولعاندا، ءبىز ۇيلەنەمىز» دەپ ازىلدەيتىن. راسىمەن دە ەكەۋى ۇيلەنىپ، بالالى-شاعالى بولدى. قىزىق، ءا؟!
ءجۇز تەڭگە
كۇندەلىكتى جۇرەتىن جولىمىزدا ءبىر ءتىلەنشى كىسى كۇندە وتىرادى. قولاربادا. ەكى بالاعى بوس.
ءبىراز ۇزاپ كەتكەن كەزدە:
– قاپ-اي، انا كىسىگە نەگە تيىن تاستامادىق! – دەدىم.
– مەندە بار عوي اقشا، اسحاناعا بەرگەن اقشاڭىز، سونى بەرەيىك، – دەدى «كۇمىس قاسىعىم».
– بەرە عوي. قانشا سالاسىڭ قورابىنا؟
– ءجۇز تەڭگە! ون تەڭگە سالسام، اۋرۋحاناعا بارۋىنا جەتپەي قالىپ جۇرەر، – دەدى ۋايىم جەگەن كوڭىلمەن.
ءتول تەڭگەمىز اينالىمنان تۇسپەي، ءۇلكەندى دە، كىشىنى دە قۋانتىپ، كادەمىزگە جاراي بەرگەي!
تاقىرىپقا وراي
ءالەم جانە اقشا
العاشقى قاعاز اقشا قىتايدا 812 جىلى پايدا بولعان دەسەدى.
ءحىح عاسىردا الياسكادا تەرىدەن اقشا جاسايتىن بولعان.
ەجەلگى كەلت تايپاسىندا «و دۇنيەدە قايتارامىن» دەپ سەرتتەسىپ، قارىزعا اقشا الاتىن بولعان.
ال ەجەلگى گرەكيادا قارىزى بار ادام موينىنا ارنايى تاقتايشا ءىلىپ جۇرگەن كورىنەدى.
ەسكەندىر زۇلقارنايىن – تيىنداردا ءوز بەينەسىن ورناتۋعا العاش بۇيرىق بەرگەن پاتشا.
ساۋد ارابياسىندا تەك ايەلدەر جۇمىس ىستەيتىن بانك بار.
كانادادا كەزىندە دينوزاۆر بەينەلەنگەن تيىندار شىعارىلعان.
العاش رەت نەسيە
اقش-تا 1937 جىلى راسىمدەلگەن.
ءبىر بانكنوتادا ءجۇز مىڭداعان ميكروبتار ءومىر سۇرەدى.