ات جۇگىرتىپ، يت ەرتكەن زامان بولەك...
تازىنىڭ دا تاريحى بار
ادام بالاسىنىڭ جانۋارلار اراسىنداعى سەنىمدى دوسى يت ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى، جەتى قازىنانىڭ قاتارىنا دا جاتقىزامىز. بۇرىندارى كىشكەنتاي كەزىمدە مەنىمەن ويناپ، جانۋار بولسا دا، كوڭىلىمدى تاباتىن «اقتابان» دەگەن كۇشىگىمىز بولاتىن. اتا-انام مەنى يتپەن ويناپ كەلگەننەن كەيىن جۋىندىرىپ الەك بولاتىن. سوندا، «قۇماي تازىمىز بولعاندا، ساعان الاڭداماس ەدىك، ءتۇرلى اۋرۋلارمەن اۋىرىپ قالماس ەدىڭ عوي» دەپ كۇرسىنىپ قوياتىن. قۇماي تازىنى اسىراۋ، باعىپ-قاعۋ - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شارۋا. سول سەبەپتەن بولار، ءبىزدىڭ ۇيدەگىلەر قاراپايىم يتتەردى اسىرايتىن. ءتىپتى، اۋىلدىڭ وزىندە دە مال باعاتىندار، اڭشىلار بولماسا، ءيتتىڭ بۇل ءتۇرىن ءجيى كەزدەستىرە قويمايتىنبىز. كىشكەنتاي كەزىمدە «قۇماي تازى قالاي، قايدان پايدا بولدى، ونىڭ ارعى اتاسى قايدان كەلگەن؟» دەگەن سۇراقتار مازالايتىن. كەيىن الەۋجەلىنى اقتارىپ وتىرىپ، مىنانداي اقپاراتتاردى كوزىم شالدى.
تازى قازاق دالاسىنا ساق زامانىندا كەلگەن دەپ شامالاۋعا بولادى دەيدى ماماندار. شامامەن 2000–2500 جىلدار بۇرىن بولسا كەرەك. كەيبىر تاسقا قاشالعان پەتروگليفتەردەن تازىعا ۇقساس اڭشى يتتەرىنىڭ بەينەسىنە قاراپ، بۇدان دا ەرتەرەك زامانداردا پايدا بولعان با دەپ بولجام جاساۋعا دا بولادى. دەگەنمەن، تىقىر تازىلار وسىدان بەس-التى مىڭ جىل بۇرىن پەرعاۋىندار زامانىندا ءومىر سۇرگەن. ايگىلى تۋتانحامون ءقابىرىنىڭ ىشىندەگى اجال قۇدايى انۋبيس – قارا ءتۇستى تازى بەينەسىندە بەينەلەنگەن.
وسى رەتتە ە.جۇماباي ۇلى ەسىمدى ءجۋرناليستىڭ جاريالاعان مىنا ءبىر ماقالاسىنا زەر سالساق. «قازاق تازىسى مەن اۋعان تازىسى ورتالىق ازياعا پارسى تازىسىمەن ءبىر داۋىردە كەلىپ، ونى ساقتار مەن اۋعاندار جەرگىلىكتى تابيعي جاعدايدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جەتىلدىرىپ، قولدان سۇرىپتاپ وتكىزگەنگە ۇقسايدى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدەگى زەرتتەۋلەر ورتا ازيادا تارالعان تازىلاردى ارابتىڭ سليۋگگي (سلۋگگي) اڭشى يتتەرىمەن بۋدانداسۋدان پايدا بولعان جەرگىلىكتى تۇقىم دەپ ەسەپتەيدى. تازىنىڭ وتانى قازاقستان جانە تۇركىمەنستان (ارەدىك وزبەكستان جەرىندە دە وسىرىلەدى) دەپ ەسەپتەلەدى. تۇركىمەن تازىسى قازاق تازىسىنا قاراعاندا ءبىتىمى ۇساقتاۋ كەلەدى. تازى ءيتتى ورتا ازيانىڭ كوز جەتپەس كەڭ دالاسىنىڭ تۇرعىندارى ارابى يتتەردى جەرگىلىكتى تۇقىممەن بۋدانداستىرا وتىرىپ، سۇرىپتاۋ ناتيجەسىندە شىققان ات ۇستىندە اڭ اۋلايتىن بەكزادالار مەن دەگدارلاردىڭ ەرمەگىنە جانە مالشى-باقتاشىلاردىڭ كۇن كورىسى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن تۇقىم دەپ ەسەپتەيدى»، – دەيدى.
«تۇسىنىكسىز» يتتەر كوپ
قازىرگى ۋاقىتتا جاستاردىڭ اراسىندا ات جۇگىرتىپ، سوڭىنا يت ەرتەتىندەر نەكەن-ساياق. ءار اۋىلدا اڭشىلىققا اۋەس جىگىتتەر بولعانىمەن، تۇپكىلىكتى اينالىساتىن، وعان جان-تانىمەن بەرىلگەن ازاماتتاردى تابۋ قيىن دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز بولار. سەرىلەردىڭ سارقىتىنداي بولعان، ءون بويىنان قازاقىلىقتىڭ ءيىسى ەسىپ تۇراتىن قازاق جىگىتتەرىن كەزدەستىرمەيتىن بولدىق. الايدا، ولاردى جوق دەپ ايتقانىمىز دا جاراي قويماس. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - قۇرمانعازى ءاليمانوۆ ەسىمدى اڭشى جىگىت. ونىڭ ايتۋىنشا، ءيتتى كۇتىپ، باپتاۋ جولدارى وتە قاراپايىم. وعان ەڭ باستىسى، جانۋارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن قامقورلىق قاجەت دەيدى. «يت كۇتىمى – قارنىن توق قىلىپ، ۋاقىتىلى اتقا ءمىنىپ، ونى سوڭىڭنان ەرتىپ وتىرۋ. ناعىز يت كۇتىمى – وسى. يت ءوز فورماسىن جوعالتپاۋى كەرەك. ءبىز يت كۇتىمى بىلاي بولۋى كەرەك دەپ، الدەنەنى تىڭنان ويلاپ تاۋىپ جاتقان جوقپىز. بىزگە بۇرىنعىلاردان جەتكەندى جاساۋدامىز. باياعىدان كەلە جاتقان ءيتتى باپتاۋ، ءيتتىڭ قوياسىن ءتۇسىرۋ، ءيتتى اۋىزداندىرۋ دەگەن دۇنيەلەر بار. «ءيتتىڭ قوياسىن ءتۇسىرۋ» ءارتۇرلى جاعدايدا جۇرەدى. قوياسى تۇسپەگەن يت جۇگىرمەيدى، كوڭىل-كۇيى بولمايدى. قويا – جەگەن تاماعى، ءجۇن-جۇرقادان اسقازانىندا تۇيىنشىكتىڭ ءتۇيىلىپ قالۋى. ونى ءتۇسىرۋ ءۇشىن سارى مايعا نەمەسە توڭ مايعا جىلقىنىڭ قىلىن وراپ جۇتقىزادى. سودان يت قۇسىپ، قوياسىن تاستايدى. «ءيتتىڭ ارتىنا سارى ماي جاقپاس» دەگەن ءسوز سودان قالعان بولۋى كەرەك. ال كەيدە يتتەر كوك ءشوپ جەپ، قوياسىن ءوزى ءتۇسىرىپ جاتادى. ءبىراق ول ساعان كەرەك كەزدە بولماۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءوز قاجەتىڭە ىڭعايلاپ وتىراسىڭ»، – دەيدى شاباندوز اڭشىمىز. ول سونداي-اق، جاقسى يتتەردى سەرىك قىلىپ الۋدى ويلاستىرۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا يتتەردىڭ تۇقىمدارى دا مايدالانىپ، ءتىپتى جامان اۋرۋلارعا شالدىققاندارى بولۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن دە ءوزىڭىز تانيتىن جانداردان كۇشىك اسىراپ الۋىڭىز قاجەت دەيدى. قۇرمانعازىنىڭ سوزىنشە، كەي ادامدار قاسقىر الاتىن يت جاسايمىز دەپ، ونى بۋدانداستىرۋدى قولعا الا باستاعان. وسى ارقىلى شوۋ جاساپ، ءيتتىڭ قۇنىن دا قىمباتتاتىپ الۋدى ويلاپ جۇرگەندەرى دە جەتەرلىك دەيدى.
تازى – تازى بولۋى كەرەك، دورەگەيى – دورەگەي، توبەت – توبەت بولىپ قالۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا ءبىز دە قوسىلامىز. قازىرگى ۋاقىتتا تازىنىڭ دا ءتۇر-تۇرى بار. جارعاق قۇلاق تازى، شاشاق قۇلاق تازى دەگەندەي. كەي پىسىقايلار بۇگىندە شاشاق قۇلاق پەن جارعاق قۇلاقتى ارالاستىراتىن كورىنەدى. ناتيجەسىندە «تۇسىنىكسىز» يتتەر پايدا بولا باستاعان. ودان دا سوراقىسى – توبەتتى تازىعا سالۋ. ايتەۋىر بىردەڭەنى بىردەڭەگە سالماسا، جۇرە المايتىندار كوبەيىپ، تازىنىڭ ءتۇر-سيپاتىن وزەرتىپ جاتقاندارى بارشىلىق. بۇرىندارى ءبىز كورىپ وسكەن تازىلار سالپاڭ قۇلاق، شاشاق قۇلاقتى، قۇيرىعى دوڭگەلەنە ويۋلانىپ، قايرىلىپ تۇراتىن ەدى. قۇيرىعىندا سەلدىر شاشاقتارى، كەيبىرىنىڭ اياقتارىندا بالاق جۇندەرى بولاتىن. كەيىننەن نەشە ءتۇرلى يتتەر پايدا بولا باستاعانى كوڭىلىمىزدى كونشىتپەي جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس.
نانىم-سەنىم نە دەيدى؟
قازاق ءۇشىن جۇيرىك ات، قىران بۇركىت جانە قۇماي تازىنىڭ ءجونى ءبىر بولەك. بۇل تۇرعىدا حالىق اراسىندا ءتۇرلى نانىم-سەنىمدەر دە پايدا بولا باستاعان.
ادامنىڭ باسىنا قونعان قۇت پەن شاڭىراققا كەلگەن ىرىس كوبىنە يت بولىپ كەلەدى: سول ۇيگە قۇتپان يت نەمەسە العىر تازى بىتەدى دە ول ادامنىڭ بارلىق تىلەۋىن جۇزەگە اسىرىپ، مۇراتىنا جەتكىزەدى دەيدى قازاق سەنىمىندە. جاڭا ۇيلەنگەن جاستارعا ءۇبىرلى-شۇبىرلى، دەنى ساۋ، بەرىك بولسىن (يتشە كۇشىكتەسىن) دەگەن ىرىممەن جاس كەلىننىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن يتكە جەم بەرگىزەدى. اياعى اۋىر ايەل جەرىگى قانعانشا يتكە «كەت» دەپ ايتۋعا تىيىم سالىنعان.
قۇماي تازىنىڭ ءجونى ءبىر بولەك
تازى ءيتتىڭ العاش ءوز بەتىمەن اڭ الۋىن «تىرناقالدى» قۇرمەتىنە بالاپ، اۋىلداستارى جينالىپ، قايىرلى بولسىن ايتىپ، قۋانىشقا كىشىگىرىم توي جاسايتىن بولعان. اڭشى ولجاسىنىڭ ەتىنەن اياعى اۋىر ايەلدەر اۋىز تيسە، مىلتىق پەن قاقپانى قىرسىعىپ قالادى. ويتكەنى، جۇكتى انانىڭ ارعى الەممەن بايلانىسى بار، قۇرساقتاعى ۇرپاق بەرگى الەمگە ءالى ۇلگەرىپ كەلمەگەن. مۇنداي ساتسىزدىككە دۋشار بولعان اياعى اۋىر ايەل اڭنىڭ ەتىنە اڭسارى اۋىپ، جەرىك بولىپ تۇرسا، اڭشى قۇرالىنا «اكرپىك» دەپ اتالاتىن اق ءتۇستى ماتادان بايلاپ، اڭشىعا كادەسىن بەرىپ بارىپ ەتتەن اۋىز تيگەن.
تازىمەن بولسىن، بۇركىتپەن بولسىن ساياتقا شىققان كەزدە بوگدە كىسىمەن كەزدەسە قالعان اڭشىلار توبىنىڭ ادامى «بايلانسىن-اق» دەيدى ەكەن. ەگەر دە «بايلانسىن-اق» دەپ ول بۇرىن ايتسا، ولار «مايلى شۇجىق ايلانسىن-اق» دەپ تىلەكتەستىك بىلدىرەدى. ساياتتا كەلە جاتقاندا، الدىنان شىققان كولدەنەڭ ادامنىڭ تىل-كوزى تازى مەن قۇسقا تيمەسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. سوندىقتان دا اڭشى باسقا سوزبەن ەمەس، «بايلانسىن-اق» دەپ ايقاي سالىپ امانداسىپ، قاسكوي رۋحتاردى وسى قۇدىرەتتى سوزبەن ماتاپ، اڭدى دا بۋىپ، شىرماپ تاستاۋدى ويلاسا كەرەك.
تازى ماسەلەسىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زەرتتەگەن ا.سلۋدسكييدىڭ دەرەگى بويىنشا، قازاقتار قاراتالدا تازىنى قالىڭدىققا بەرىلەتىن قۇنعا، ياعني 47 بايتالعا ساتىپ الاتىن بولعان. جاقسى تازىنىڭ قۇنى اتتىڭ قۇنىنان دا كەم تۇسپەگەن. تازا قاندى تازىلار بوكەي ورداسىندا دا وسىرىلگەن جانە قۇنى وتە قىمبات، سول كەزدەگى اقشامەن 50 سومعا تەڭ كەلگەن. كەيىندە ەل كەدەيلەنگەن كەزدە اڭ الاتىن ءيتتىڭ قاراپايىم كۇشىگىن ءبىر قۇلىندى بيەگە ساتىپ العان جايلار كەزدەسكەن.
قازىرگى ۋاقىتتا تازىلاردىڭ قۇنى دا، وزىندىك ورنى دا ارتىپ كەلەدى. الايدا، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتە اڭشىلىق، ساياتشىلىق كاسىپپەن اينالىسپاي جۇرگەنىمىز كوڭىلىمىزدى كونشىتەدى. بۇلاي بولا بەرسە، قۇماي تازىمىزدىڭ سۇلباسىن ارحيۆتەردەن، مۋزەيلەردەن عانا كورىپ قالامىز با دەگەن ۋايىمنىڭ بار ەكەندىگى دە جاسىرىن ەمەس.