(اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ ەستەلىگىنەن)
جىلدار ءوتىپ جاتتى. جازۋشىلار يسا بايزاقوۆتىڭ ەلۋ جىلدىعىن جازۋشىلار وداعىندا اتاپ ءوتتى. مۇحاڭ سول جينالىسقا كەلىپ، ءسوز سويلەدى.
– يسا سۋىرىپسالما اقىن ەدى. ءبىر كۇنى رەستوراندا وتىرىپ، وعان: «ءقازىر ولگەن كىسىنىڭ جان دۇنيەسىن ايتىپ، سول ولگەن كىسى بوپ ولەڭ ايتشى»، – دەدىم. يسا زاۋلاپ جونەلدى. مەن بەينە قىراننىڭ كوككە قانات سەرمەگەنىن قىزىقتاعانداي، اقىننان كوز الماي وتىرىپ قاپپىن، – دەدى مۇحاڭ.
ءبىز مۇحاڭنىڭ وزىنەن كوز الماي، اۋزىمىزدى اشىپ وتىرىپ قاپپىز.
***
ءىلياس جانسۇگىروۆ اقتالعان سوڭ، سول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كەش ءوتتى. مۇحاڭ بۇل جولى دا ءىلياس تۋرالى تولعانا سويلەدى.
– 1928 جىلى ءىلياس ەكەۋمىز جەتىسۋدىڭ تاۋلارىن ارالادىق. ەكى ايداي بىرگە جۇردىك. ءىلياس «جەتىسۋ سۋرەتتەرىن» سوندا جازدى. ول ۇلكەن اقىندىعىنا قوسا تاماشا ءانشى ەدى. ات ۇستىندە كەلە جاتىپ انگە باسادى. ال مەن كەرەمەت تىڭداۋشىمىن. اۋزىمدى اشىپ تىڭدايمىن دا وتىرامىن، – دەدى مۇحاڭ، ءجۇزى جادىراپ.
مەن ىشتەي: «تىڭداۋشىنىڭ دا كەرەمەتى بولادى ەكەن-اۋ»، – دەپ ويلادىم. جيىلىس تورىندە ىلەكەڭنىڭ جارى فاتيما عابيتوۆا جىلاپ وتىردى.
***
كەيىن ءىلياس اعانىڭ ءبىر تومدىعىنا رەداكتور بولعانىمدا، فاتيما اپايدىڭ ۇزاق اڭگىمەسىن تىڭداعانىم بار.
– مۇحتار ءىلياستىڭ كەشىنەن كەيىن ماعان كەلىپ: «سەن ءىلياستى جۇرەگىڭنەن شىعارا الماعان ەكەنسىڭ-اۋ. ءبىز ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزگە كىردىك دەپ بەكەر ويلاپپىز»، – دەپ وكپەلەگەن، – دەدى فاتيما اپاي.
– تاعدىر دەگەنىن ىستەدى. مۇحتاردان تۋعان مۇراتىم ءوسىپ كەلەدى. مەن مۇحتاردى دا ءوز قالاۋىمشا جاقسى كورگەم. سوڭعى وپەراسياسىنا باراردا جۇرت اەروپورتقا شىعارىپ سالۋعا تارتقاندا، ول ماشيناسىن بۇرعىزىپ، ءبىزدىڭ اۋلاعا كىردى.
– فاتيما، كورىسەمىز بە، كورىسپەيمىز بە، بىلمەيمىن. ازىناۋلاق داۋرەن كەشتىك. جولىقپاساق، قوش ساۋ بول، – دەدى.
مەن باقشانى باپتاپ جۇرگەن ەدىم.
– سەنى الاتىن اجال جوق، ساۋ بول، – دەپ سالقىن قوشتاستىم. ول شارباقتىڭ ەسىگىن ءوز قولىمەن جاپتى دا، ماشيناسىنا ءمىندى. مەن بايعۇس ونى سوڭعى رەت كورىپ تۇرمىن دەپ ويلاسامشى، – دەپ اۋىر كۇرسىندى فاتيما اپاي.
سودان كەيىن ول مۇحتار مەن ءىلياستىڭ نيەتتەس، كوڭىلدەس دوس بولعانىن ايتتى.
– مۇحتار ورىس تىلىنە اسا جەتىك ەدى عوي. ءىلياس پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگينىن» اۋدارعاندا، مۇحتارمەن كوپ اقىلداستى. وبالى نەشىك، مۇحتار ءىلياستان كومەگىن اياعان جوق، – دەدى.
***
1959 جىلدىڭ ءساۋىر ايى. «اباي جولى» ەپوپەياسى لەنين سىيلىعىن الاتىن كەز. بۇل ماسەلە ماسكەۋدە شەشىلىپ قويىلعان بولۋى كەرەك. قازىرگى باس پوشتا عيماراتىنىڭ جانىنداعى كازگۋ-دىڭ ۇلكەن اۋديتورياسىنا ادەبيەتشىلەر جينالدى. مۇحاڭ سوزگە شىقتى. «اباي» ەپوپەياسىنىڭ جازىلۋ تاريحىن، سول جولدا كەزدەسكەن قيىندىقتاردى تولعادى.
– اباي – كۇن سياقتى. ول سەندەرمەن بىرگە جۇرە بەرەدى. ەندى بەس-ون جىلدا اۋەزوۆ بۇل دۇنيەدە بولمايدى. ءبىراق «اباي» رومانى قازاقتىڭ كىتابى بوپ، وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭدا قالادى، – دەدى.
– روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ سوڭىندا اباي سەمەيگە وقۋعا اتتانىپ ەدى. سول شىناردى ءتورتىنشى كىتاپتىڭ سوڭىندا نايزاعاي ءتۇسىرىپ قۇلاتتىم. سونى زەرتتەپ جۇرگەن سىنشىلاردىڭ بىردە-بىرى بايقاماعانىنا وكىنەم، – دەدى مۇحاڭ.
كوپ وتپەي مۇحاڭ لەنين سىيلىعىن الدى. جازۋشىلار وداعىندا جينالىس ءوتتى. جينالىستى ءابدىلدا تاجىبايەۆ باسقاردى. جازۋشى:
– ەندىگى سىيلىقتى اقىنداردان ءابدىلدا، تايىر العانى ءجون. وسى جولى ۇسىنىلىپ وتپەي قالعانمەن، كەلەشەكتە بۇل سىيلىقتى جۇبان مەن تاحاۋي السا، قۋانام، – دەدى.
***
1957 جىلدىڭ 28، 29 قىركۇيەگى. مۇحاڭا ۇكىمەت لەنين وردەنىن بەردى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى اۋەزوۆكە تۇگەل ءبىر ءنومىرىن ارنادى. جازۋشىلار وداعىندا سالتاناتتى كەش ءوتتى. ءسابيت مۇقانوۆ بايانداما جاسادى. ماسكەۋدەن كونستانتين سيمونوۆ، پاۆەل انتوكولسكيي، كييەۆتەن ولەس گونچار، وزبەكستاننان عافۋر عۇلام، قىرعىزستاننان االى توقامبايەۆ، تۇرىكمەنستاننان بەردى كەربابايەۆ – ءبارى كەلدى. بۇل كەشتە مەن ءوزىمدى كەرەمەت قاناتتانعانداي سەزىندىم.
سول سالتاناتتى كەشتەن كەيىن مۇحاڭ مەن ءۇشىن ماڭگى ەستەن كەتپەس تۇلعا بولىپ قالدى.
***
1960 جىلدىڭ 26 دەكابرى ەسىمدە. ول ادەبي كۇندى ءتىپتى ۇمىتا الماسپىن. ادەبي جينالىس جاستار پوەزياسىڭا ارنالىپ ەدى.
جينالىستى جاپ-جاس ءابىش كەكىلبايەۆ باسقارىپ وتىردى. ءابدىلدا اعادان كەيىن ءسوز كەزەگى مۇحاڭا ءتيدى. مۇحاڭ ءوزىنىڭ «تولماعان تولستويلار، شالا شەكسپيرلەر» دەپ سويلەيتىن اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. مۇحاڭ «جاس قانات»، «جىرعا ساپار» جيناقتارى بويىنشا سول كەزدەگى قازاق ولەڭىنە باعا بەرىپ سويلەدى. جاڭا، جاس پوەزيادان كوپ ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتتى. تىلەگەن شوپاشيەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، قادىر مىرزالييەۆتەرمەن بىرگە مەنىڭ دە ەسىمىمدى اتاپ، ولەڭدەرىمىزگە جىلى-جىلى ماقتاۋ سوزدەر ايتتى. «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» دەگەن اتپەن ۇستازدىڭ ءسوزى ءسال قىسقارىپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جاريالاندى. ادەبيەتتىڭ قامقورشىسىنىڭ، قازاق ادەبيەتىنىڭ قولباسشىسىنىڭ، ۇلى جازۋشىنىڭ، ۇلى ادەبيەت عالىمىنىڭ بۇل جۇرت الدىنا شىعىپ سويلەگەن سوڭعى ءسوزى ەكەنىن كىم ءبىلىپتى وندا. مۇحاڭ ءبىر ءتۇرلى جيناقى، ءبىر ءتۇرلى قۋناق سياقتى ەدى. ونىڭ ساڭقىلداعان مەيىرىمگە تولى داۋسى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا! ول عاسىردان عاسىرعا كەتكەن قازاق حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەتىن جارقىن داۋىس. ول قازاق حالقىن دۇنيەگە العاش تانىستىرعان تاريحىمىزدىڭ داۋسى. ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازى ابايمەن بىرگە جاساي بەرەتىن، وشپەيتىن داۋىس. ول مۇحاڭ ارقىلى ەستىلگەن قازاعىنىڭ قۇلاعىنا سىڭەتىن جاراتۋشىنىڭ ءوز داۋسى.
ءبىز وسىنداي قازاقتى، قازاقتىڭ قامىن ويلاپ قارتايعان، قازاقتىڭ رۋحاني كۇنى بولا بىلگەن، كەزىندە حالقىنىڭ ءۇنى بولا بىلگەن ۇلى پەرزەنتىن كورىپ قالعانىمىز ءۇشىن ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىنەمىز.
***
1961 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىر زالىندا بالالار ادەبيەتىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق جينالىس بولدى. باياندامانى باياعى مايتالمان اقىنىمىز، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءابدىلدا تاجىبايەۆ جاسادى. جينالىس تورىندە تاعى دا ماڭدايى جارقىراپ مۇحتار اعانىڭ ءوزى وتىردى. ول كەز – اۋەزوۆ قاتىسقان جيىننىڭ ءبارى ۇلكەن ءمان، ماعىناعا يە بولعان كەز. باسقا ەشكىم كەلمەسىن، تەك اۋەزوۆ كەلسىن جيىنعا. سول جيىننىڭ وركەنى ءوسىپ، شىرايى كىرەتىن. اۋەزوۆ قاتىسقان تويلاردىڭ ءبارى دە ۇلى توي بولىپ سانالاتىن. ۇزىلىستەن كەيىن زالعا كىرەر جەردە مۇحاڭ تۇر ەكەن. باسقا جولداستارىممەن بىرگە كەپ ءوزى قولىن سوزعان سوڭ مەن دە مۇحاڭنىڭ قولىن الدىم. «امانسىڭ با، تۇمانباي، ءحالىڭ قالاي؟» – دەدى مۇحاڭ ماعان اسا ءبىر جىلى شىرايمەن قاراپ. مەنىڭ جۇرەگىم قەۋدەمە سىيماي كەتتى. نە جاۋاپ ايتقانىم ەسىمدە جوق. مۇحاڭ مەنى تانيدى ەكەن-اۋ دەگەن ماقتانىش بۇكىل جان جۇرەگىمدى بيلەپ الدى.
سول كۇنگى باقىتىمدى مەن ءالى كۇنگە ولەڭ جولدارىنا تۇسىرە الماي ءجۇرمىن. مۇحاڭ دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن كوپ جىلدان سوڭ ءانۋار ءالىمجانوۆ مۇحتار اعامەن بارعان دۇيشەنبى ساپارىن جازىپتى. سوندا مۇحتار اعا ءانۋارعا قازاق پوەزياسىن بيىككە كوتەرەتىن ەكەۋدىڭ ءبىرى تۇمانباي دەپ مەن تۋرالى كوپ-كوپ جىلى سوزدەر ايتىپتى. مەن بۇعان دا قۋاندىم، ارينە.
***
1961 جىل 31 ماي كۇنى ءتۇس كەزىندە جۇماعالي سايندى قالالىق زيراتتا جەرلەدى. قارالى جيىندى ءسابيت مۇقانوۆ باسقاردى. جۇرتتان بولەكتەۋ مۇحتار اعا تۇردى. ءجۇزى اسا مۇڭدى ەكەن. ول كىسىنىڭ قاسىنا ساپارعالي بەگالين، حاميت ەرعالييەۆپەن بىرگە مەن دە بارىپ سالەم بەرىپ تۇردىق. «جاقىندا ماسكەۋگە جۇرەم»، – دەدى مۇحاڭ. «قارنىمدا ءبىر «پوليۆ» دەگەن پايدا بولىپتى، سونى سىلعىزام»، – دەدى مۇحاڭ.
«مۇحا، پىشاققا كوپ اۋەس بولىپ كەتتىڭىز-اۋ، سول قۇرعىردى بىلاي دا ەمدەۋگە بولماس پا ەكەن»، – دەدى حاميت اعا. «ول ءبىر سىلىپ قانا تاستايتىن جەڭىل دۇنيە، قورقاتىن ەشنارسە جوق»، – دەپ مۇحاڭ پىشاققا تۇسۋگە بەكىنگەنىن ايتتى. اناداي جەردە مۇحاڭنىڭ قارا «ۆولگاسى» تۇردى. سالدەن كەيىن سول «ۆولگاعا» ءمىنىپ جاڭاعى ءۇش كىسى الماتىعا قاراي تارتتى. ەكى اعامىز الماتىدا قالىپ قويىپ مۇحاڭ ءوز «ۆولگاسىمەن»، قارا بەدەۋىمەن دۇنيەنى جالعىز ارالاپ كەتە بارعان سياقتى. ويتكەنى، مەن ول كىسىنى سودان بەرى ەش جەردەن ۇشىراتا المادىم. مەنىڭ مۇتار اعام ولگەن جوق، تىرىلەر اراسىندا ءوزىنىڭ ويلى، نۇرلى قالپىمەن كەتىپ بارا جاتىر.
تەك سوڭىنا قاراۋعا مۇرشاسى جوق. ايتپەسە، ءبىر كەزدەگى ءوزى سياقتى الپىستى القىمداعان شاكىرتى ماعان كەزى تۇسەر ەدى مۇحاڭنىڭ.
Kultoleu Mukash-تىڭ فب پاراقشاسىنان
