31 مامىر – قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي
«اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇران قازاقتى قانداي حالگە جەتكىزدى؟ الاپات اشتىق قىناداي قىرماعاندا، بۇگىندە 80 ملن قازاق جەر باسىپ جۇرەر مە ەدى... ءبىز بۇل ماقالادا ۇلت تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ناۋبەتتىڭ ءبىرى – اشارشىلىق اقيقاتىن ءسوز ەتپەكپىز.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ، ەل بولىپ ەڭسەسىن تىكتەگەنگە دەيىنگى كەزەڭدە ءتۇرلى قايعى-قاسىرەت پەن ناۋبەتتى باسىنان وتكەرگەن قازاقتاي حالىق جەر بەتىندە نەكەن-ساياق. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، سان ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان الاپات اشتىق – قازاق حالقىنىڭ XX عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى بولدى. سودان بەرى قانشاما تاڭ اتىپ، كۇن باتتى. ءبىراق شەرلى شەجىرە ۇمىتىلعان جوق. اسىرەسە، ناۋبەتتىڭ شەت جاعاسىن كورگەندەر ونى ويلاعاندا كۇنى بۇگىن دە ازا بويى قازا بولادى. اشارشىلىق كەزىندە جوعارعى جاققا بەرىلگەن ءبىر ەسەپتە: «جىلقىنىڭ قيىنان س ۇلى جيناۋ، ولگەن مالدىڭ تەرىسىن جەپ قويۋ وقيعالارى ءجيى كەزدەسەدى. سوڭعى كەزدەرى ءتىپتى ادام ەتىن جەگەندەر تۋرالى ءسوز تارالىپ كەتتى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەكى تۇتقىن ايەلدى الىپ كەلگەندە، شەلەكتەرىندە پىسىرىلگەن ادام ەتى بار بولىپ شىقتى. تەرگەپ-تەكسەرۋ بارىسىندا بۇل ادامداردىڭ ۇدايى مولالاردى ارشىپ، مۇردەلەردى قورەك ەتەتىنى بەلگىلى بولعان...» دەگەن ماسەلە ايتىلعانى بار. مۇنداي جان تۇرشىكتىرەرلىك جاعدايلاردىڭ ءبىز ءالى ەستىمەگەن، بىلمەگەن دەرەگى قانشاما!..
1897 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى بويىنشا قىرعىزدار – 200 مىڭ، تۇركىمەندەر – 280 مىڭ، تاجىكتەر – 350 مىڭ، وزبەكتەردىڭ سانى سارتتارمەن قوسا ەسەپتەگەندە 1 650 مىڭ بولعان. ال سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 4 ملن 84 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن. ياعني بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ 50 پايىزىنا جۋىعى قازاقتار بولعان. الايدا اشارشىلىق قازاق حالقىنىڭ تابيعي وسىمىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىردى.
كورنەكتى جازۋشى سماعۇل ەلۋبايەۆ: «اشارشىلىق بولماعان ەلدەردىڭ تابيعي ءوسىمى قانشا بولدى، ياعني ولار كەيىنگى 120 جىلدا قانشا ەسە كوبەيدى دەگەنگە كەلسەك، قىرعىزدار 22 ەسە، وزبەكتەر 20 ەسە، قازاقتار 4 ەسە عانا كوبەيگەن بولىپ شىعادى. ەگەر دە ءۇش اشارشىلىق، ازامات سوعىسى، 37 جىلعى رەپرەسسيا بولماسا، قازاق قانشا بولار ەدى؟ 1897 جىلعى 4 ملن 84 مىڭدى 20 ەسەگە كوبەيتىڭىز. دەمەك، 80 ملن قازاق بۇگىندە جەر باسىپ جۇرگەن بولار ەدى، – دەيدى. بۇل – ءالى ەشبىر عالىم، ەشبىر تاريحشى جاريالاماعان مالىمەت.
1930 جىلى اۋىلدا تۇراتىن قازاقتار سانى 5 ملن 873 مىڭ دەپ كورسەتىلسە، قالادا 732 مىڭ قازاق تۇراتىنى انىقتالعان. قازاق دالاسىن جاپپاي اشتىق جايلاعان 1932 جىلى اۋىل حالقىنىڭ سانى 2 ملن 493 مىڭعا دەيىن كەمىپ كەتكەن. اشارشىلىق سالدارىنان، بار بولعانى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە حالىق ەكى ەسە ازايدى. قازاقتار تەك 1970 جىلى عانا 1926 جىلعى دەڭگەيدەگى حالىق سانىنا جەتتى.
– اقتار دا قىردى قازاقتاردى، قىزىلدار دا قىردى. ويتكەنى ولارعا مال كەرەك بولدى، سودان كەيىن جەرگىلىكتى حالىقتى توناپ جىبەردى. سونىڭ سالدارىنان 18-19 جىلدارى اشارشىلىق بولدى قازاق دالاسىندا. بۇل ءبىرىنشى اشارشىلىق بولاتىن. ءبىرىنشى اشارشىلىقتىڭ سالدارى تۋرالى تۇرار رىسقۇلوۆ سوۆەتتەردىڭ توتەنشە سەزىندە، 1919 جىلى: «2 ملن-داي ادام قازاقتاردان اشارشىلىققا ۇشىرادى، سونىڭ ىشىندە قىرىلعاندارى – 1 ملن 214 مىڭ ادام» دەپ مالىمدەدى. 1921–1922 جىلدارى تاعى دا اشارشىلىق بولدى. سودان كەيىنگى اشارشىلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى، ەڭ سۇمدىعى – 1931، 1932، 1933 جىلدارى بولدى. بۇل تاپ-تازا گولوششەكين مەن ءستالينىڭ ۇيىمداستىرعان اشارشىلىعى بولدى، – دەيدى سماعۇل ەلۋبايەۆ.
ۇردا-جىق سيپاتتاعى ۇجىمداستىرۋ ساياساتى قازاقستانداعى ادام ايتقىسىز ناۋبەتكە اپارىپ سوقتىردى. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» ۇرانىن تۋ ەتكەن ناۋقان «كىشى وكتيابر» دەپ اتالدى. ونىڭ نەگىزگى دەم بەرۋشىسى – گولوششەكين بولدى. بولشيەۆيكتەر قازاقتىڭ مال باعۋىنىڭ ءوزىن «ناداندىق»، «توپاستىق» دەپ سانادى. قازاق حالقىن اسىراپ كەلگەن مال شارۋاشىلىعى ەكەنىن تۇسىنگىسى كەلمەدى.
بۇل رەتتە تاريحشى عالىم تالاس وماربەكوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «قازاقتى «حالىق» دەپ مەنسىنگەن جوق، «كەڭەستەر وداعىندا 122 ۇلت بار» دەپ وزدەرى رەسمي مالىمەت بەرەدى. سول 122 ۇلتتىڭ ىشىندە قازاق ساۋاتسىز، مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن، نادان... ەڭ ءبىر سورلى ۇلتقا جاتقىزىلدى. وسىنداي جاعدايدا، قازاققا كرەملدە وتىرعان، ستالين باستاعان ۇلكەن باسشىلىق «كەڭەستەر وداعىن اسىراۋشى حالىق رەتىندە قارادى. سوندىقتان دا قازاقستانعا «لەنينگراد-مياسو» دەپ اتالاتىن اكسيونەرلىك قوعامنىڭ مۇشەلەرى كەلىپ، ەت الىپ كەتۋمەن اينالىستى، ولار ءتىپتى قازاقستاننان شىقپاي قويدى. ودان كەيىن «سويۋز-مياسو» دەگەن جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ ءبارى گولوششەكينگە باعىنبايدى، قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان. گولوششەكيندى ولار قايتا قورقىتتى جينالىستارىندا: «سەنى ورنىڭنان الدىرامىز، پارتيادان شىعارتامىز. ەت دايىنداۋ جوسپارىن نەگە ورىندامايسىڭ، لەنينگراد، موسكۆا، يندۋستريالدىق قالالار، قىزىل ارميا ەت كۇتىپ جاتىر» دەپ... ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن كۇيرەتىپ، بارلىق ەتتى ورتالىققا الىپ كەتكەننەن كەيىن قازاق اشتان قىرىلماعاندا قايتەدى؟!» – دەگەنى بار.
ەت دايىنداۋ ناۋقانى يندۋستريالاندىرۋ كەزىندە باستالدى. ول كەزدە رەسەيدىڭ ءىرى قالالارى مەن قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى بولىگىن ەتپەن قازاقستان قامتاماسىز ەتتى. جۇمىستى بارىنشا تەزدەتۋ ءۇشىن گولوششەكين ءاربىر تەمىرجول ستانسيالارىنىڭ جانىنان ۇلكەن الاڭدار اشتى. مالدى سول جەرگە ايداپ كەلىپ سويىپ، بىردەن ۆاگوندارعا تيەپ، ۇزدىكسىز جونەلتىپ جاتتى. كەيىننەن لەنينگرادتاعى، ماسكەۋدەگى ەت كومبيناتتارىنا مال توپ-توبىمەن تىرىدەي دە اكەتىلەتىن بولدى.
تالاس وماربەكوۆتىڭ جازباسىنا سۇيەنسەك، 1931-33 جىلدارى ەت دايىنداۋ ماقساتىندا قازاقستاننان 15 ملن باس مالدى الىپ كەتكەن. ال 15 ملن دەگەنىڭىز – تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ مال شارۋاشىلىعى.
ناۋبەت تۇسىندا حالىققا ءمۇيىز سالىعى، سۇيەك سالىعى سالىندى. قازاقتار جاپان دالادا شاشىلىپ جاتقان سۇيەكتەردى، اڭ تەرىلەرىن، سونداي-اق ءمۇيىز جيناپ وتكىزدى. تىشقاننىڭ تەرىسىن وتكىزۋ ءۇشىن تىشقان اۋلادى. مال قىرىلسا، سۇيەگىن، ءمۇيىزىن، تەرىسىن تۇگەل ورتالىققا جونەلتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن دايىنداۋ ناۋقانى ەل اشتان قىرىلىپ جاتسا دا توقتامادى. مەملەكەت مۇلكىن ساقتاۋ تۋرالى 1932 جىلعى زاڭعا سايكەس، ءبىر ۋىس بيداي ءۇشىن اتۋ جازاسى مەن 10 جىلعا تۇرمەگە قاماۋ ۇيعارىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1932 جىلعى قاۋلىسى بويىنشا مەملەكەت، كووپەراتيۆ، ۇجىمشار مۇلكىن ۇرلاعان ادام جاساعان قىلمىسىنىڭ اۋىر-جەڭىلىنە قاراماي اتىلدى.
– نەگىزىنەن، قازاق حالقى قىرىلدى. ارينە، بۇل جاعداي ءىشىنارا باسقا ۇلت وكىلدەرىن دە شارپىدى. ءبىراق نەگىزگى اۋىرتپالىق قازاق حالقىنىڭ موينىندا بولدى، – دەيدى ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءمارزيا جىلىسبايەۆا.
قازاقستاننىڭ الماتى، شىمكەنت، سەمەي، اۋليەاتا، قىزىلوردا، اقتوبە، قوستاناي سياقتى ءىرى قالالارىنىڭ كوشەلەرى اشتان ولگەندەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز جاعدايعا جەتتى. مايىتتەردى جيناۋ ءۇشىن ارنايى جاساقتار قۇرىلدى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ بۇل جۇمىسقا ءتىپتى قارشاداي قىزداردىڭ دا تارتىلعانىن بەلگىلى اقىن ءماريام حاكىمجانوۆادان ەستىگەنىن ايتادى. ناۋبەت تۇسىندا ءمايىت جيناعان ورىمدەي قىزداردىڭ اراسىندا سول كەزدە الماتى پەدۋچيليششەسىندە ساباق بەرگەن ءماريام اپاي دا بولعان ەكەن. ايتۋىنشا، گوگول كوشەسىنىڭ بويىنداعى جاتاقحاناداعى قىزداردى ەرتە وياتىپ، تاڭ قاراڭعىسىندا، قالا حالقى ويانعانشا كوشەدە جاتقان ولىكتەردى ارباعا تيەتىپ، قالانىڭ سىرتىنداعى ساي بويىنا اپارىپ تاستاپ وتىرعان. ءماريام اپايدىڭ: «تاستاي قاراڭعىدا شىقساق، قاردا ءولىپ جاتقان قارايعان ادامداردى كورەمىز. ەڭىرەپ جىلاپ ءجۇرىپ، باسىمىزدى كوتەرمەي، قولىنان، اياعىنان ۇستاپ، سەرەيىپ جاتقان ادامداردى ارباعا تيەيتىنبىز»، – دەگەن ءسوزىن سىر عىپ ايتقان-دى ابىز جازۋشى ءبىر اڭگىمەسىندە.
كەزىندە رەسەيدەن جەر اۋدارىلعان اكەسىمەن بىرگە الماتىعا كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان دارىگەر تاتيانا نيەۆادوۆسكايانىڭ «قازاقستان تراگەدياسى» اتتى ولەڭىنىڭ قولجازباسى ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتاۋلى. ول كوز الدىندا ءجانتاسىلىم ەتكەن ادامداردىڭ ايانىشتى ءحالىن:
«قازاعىم اش، اش يتتەي بوپ ۇلىعان،
ىسىپ-كەپكەن، تىم قايعىلى، قيىن حال.
ءولىپ جاتىر بۇراتىلىپ اشتىقتان،
كۇيىنەمىن، مەنىڭ ءتاۋىر كۇيىم بار»، – دەپ سيپاتتاعان ەكەن...
ەلدەگى وزەگى تالعان جۇرتتىڭ كومەك سۇراپ جازعان حاتتارىنا گولوششەكين مەن ونىڭ سەرىكتەرى سەلت ەتكەن جوق. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى جىلۋ جيناپ، اش-جالاڭاش جۇرتقا كومەكتەسۋگە تىرىستى. بولشيەۆيكتەر بۇل كەزدە دە جالعان جالامەن الاش قايراتكەرلەرى ۇستىنەن ءىس قوزعاۋدى توقتاتپادى. ەلدەگى جاعدايدان ورتالىقتاعى باسپا ءسوز ارقىلى حاباردار بولعان مۇستافا شوقاي «ياش تۇركىستان» بەتىندە ۇدايى ماقالالار جاريالاپ، بولشيەۆيكتەردىڭ قازاققا قىرعيداي تيگەن سولاقاي ساياساتىن اشكەرەلەۋمەن بولدى. ال سول كەزدە سوۆناركوم ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان تۇرار رىسقۇلوۆ قازاقتىڭ اۋىر ءحالىن ايتىپ، ستالينگە تىكەلەي حات جازدى.
ستالينگە حات
... اشتىق پەن ىندەتتىڭ سالدارىنان ءبىرقاتار قازاق اۋداندارىندا جانە قونىسىنان اۋعاندار اراسىندا ادامداردىڭ قىرىلىپ جاتقانى سونشا، بۇل ماسەلە ورتالىق ورگانداردىڭ شۇعىل ارالاسۋىن قاجەت ەتىپ وتىر. قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى دۋشار بولعان مۇنداي مۇشكىل جاعداي وزگە ولكەلەردىڭ نە وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسىندا جوق.
... قازاقستاننىڭ وكىلدەرى ماسكەۋگە كەلىپ ءجۇرىپ، ورتالىق سوۆەتتىك ورگانداردىڭ الدىندا بىردە-بىر رەت قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاعداي تۋرالى رەسمي ماسەلە قويماعان. بۇل ازداي-اق ولار قونىس اۋدارۋدىڭ سەبەپتەرىن باسقاشا تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باعادى...
... بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزى زور بولعاندىقتان، ءسىزدىڭ وسى حاتپەن تانىسىپ، اتالمىش جايعا ارالاسۋىڭىزدى، ءسويتىپ، اجالىنا اشتىق جەتكەلى تۇرعان كوپتەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسۋىڭىزدى وتىنەمىن.
تۇرار رىسقۇلوۆ
اشتىق پەن ۇستى-ۇستىنە سالىنعان سالىق اۋىرتپالىعى حالىقتى اشىندىرىپ، نارازىلىق جاپپاي كوتەرىلىسكە ۇلاستى. 1929-31 جىلدارى قازاقستاندا 372 كوتەرىلىس بولىپ، وعان 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. اسىرەسە سوزاق، شەمونايحا، بۇقتىرما، ىرعىز، قازالى، قارماقشى، ابىرالى، ءبۇيىن-اقسۋ، شىڭعىستاۋ، قاستەك، بالقاش، شۇبارتاۋ، ماڭعىستاۋ جانە باسقا دا ءبىرقاتار اۋداندارداعى قوزعالىستار ەرەكشە بولدى جانە اياۋسىزدىقپەن باسىپ-جانىشتالدى. تارىققان، تورىققان جۇرت جان ساۋعالاپ، كورشىلەس مەملەكەتتەرگە بوسىپ كەتتى.
... قالاي بولعاندا دا، تاريح ءبارىن ءوز ورنىنا قويىپ بەردى. داۋرەنى وتكەن وزبىر جۇيە كەلمەسكە كەتتى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق ەل بولىپ ەڭسەسىن تىكتەدى. الايدا تاريحتىڭ اششى ساباعىنان تاعىلىم الۋ ءۇشىن شەرلى شەجىرەنىڭ ۇرپاق جادىندا بولعانى ابزال.