الماتى قالاسى اكىمىنىڭ فولكلورلى- ەتنوگرافيالىق «سازگەن-سازى» ءانسامبلى 40 جىلدان بەرى حالىق مۋزىكاسىن دارىپتەپ ءجۇر. كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن 1981 جىلى ىقىلاس اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قازاق حالىق اسپاپتارى مۇراجايىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «سازگەن سازى» – ۇمىت بولعان ۇلتتىق اسپاپتاردى ناسيحاتتاپ، ءان مەن كۇي مەكتەبىن جاڭعىرتىپ جۇرگەن ءداستۇرلى فولكلورلىق ۇجىم.
انسامبل رەپەرتۋارى تۇتاستاي حالىق اندەرى مەن كۇيلەرىنەن، بەلگىلى كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىنان تۇرادى. كونە اسپاپتاردىڭ بارلىق ءتۇرى ارقىلى ۇلتتىق مۋزىكامەن شەكتەلىپ قالماي، الەمدىك كلاسسيكانى، شەتەلدىك مۋزىكانى دا ورىندايدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ مۇمكىندىگى ۇلتتىڭ ءانى مەن كۇيىنەن بولەك، شەت ەلدىك تۋىندىلاردى دا شەبەر ورىنداۋعا جەتەدى. مۇنىڭ ايقىن دالەلى – «سازگەن سازى» ءانسامبلىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى جاپون، كارىس، باتىس، ت.ب. حالىقتاردىڭ كلاسسيكالىق جاۋھارلارى مەن دجاز مۋزىكاسى. ءقازىر باعزى ءداۋىر سازىنا دەگەن سۇرانىس تىپتەن ارتقان. ۇجىمداعى 20 ونەرپاز قازاق ەتنوگرافياسى مەن فولكلورىن 30-عا جۋىق ۇلتتىق اسپاپ ارقىلى الەمگە تانىتىپ كەلەدى. ءانسامبلدىڭ وزىنە ءتان باستى ەرەكشەلىگى – ءاربىر مۋزىكانتتىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتا ويناۋىندا. انسامبل اسپاپتارى – قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارى – سىبىزعى، جەتىگەن، سازسىرناي، شەرتەر، ەجەلگى ۇمىت بولا باستاعان، ال قازىرگى كۇنى قايتا جاڭعىرىپ كەلە جاتقان اسپاپتار – ادىرنا، سازگەن، نارقوبىز جانە ۇرمالى اسپاپتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى (شارتىلداق، ساقپان، اسا تاياق، تۇياق تاس، قوڭىراۋ، دابىل، داڭعىرا ت.ب.).
«سازگەن سازى» رەپەرتۋارىن ءاردايىم تولىقتىرىپ، جاڭارتىپ وتىرادى. كاسىبي مۋزىكانتتار قاي كەزدە دە شىعارماشىلىق ىزدەنىس ۇستىندە. 2021 جىلى انسامبل مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن العاش رەت «ناۋرىز–2021» پرەمياسىمەن ماراپاتتالدى. كەيىنگى كەزدە حالىق اندەرىنىڭ اۋەنىن جەكە كومپوزيسيا رەتىندە جانە ينسترۋمەنتالدىق نۇسقادا ورىنداپ ءجۇر. وسىلايشا قازاق مۋزىكانتتارى الەم جۇرتىن تامسانتتى. شۆەيساريا، يۋگوسلاۆيا، ءۇندىستان، امەريكا قۇراما شتاتتارى، تۇركيا، گەرمانيا، جاپونيا، ت.ب. الەمنىڭ ۇزدىك ساحنالارىندا بىرنەشە مارتە ونەر كورسەتكەن. ەندى مىنە، 13 قاراشادا قازاقتىڭ ەتنو-مۋزىكاسىمەن كورەيا تىڭدارماندارىن ءتانتى ەتپەك.
مۋزىكا ارقىلى بابالار ءۇنىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ۇجىمنىڭ كورەياداعى كونسەرتكە سوڭعى دايىندىعىنا كۋا بولدىق. قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارى تەرەڭ، جۋان، جۇمساق ءارى قوڭىر دىبىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءار كومپوزيسيانى ورىنداعاندا بارلىق اسپاپتىڭ ءۇنى دالمە-دال شىعادى. كەيبىرىنەن دالا داۋسى ەستىلەدى.
مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاريحى بار. بۇرىن كوشپەلىلەردە داۋىلپاز بەن شىڭداۋىل سياقتى ۇرمالى اسپاپتار كەڭ تارالعان. بۇل اسپاپتاردىڭ تاريحىن باقسىلىقپەن بايلانىستىرىپ جاتادى. اڭعا شىققاندا، كوشكە دايىندىقتى ەسكەرتكەندە، اسكەري جورىقتاردا جانە ءدىني جورالعىلار كەزىندە كونە حالىق ۇرمالى اسپاپتاردى پايدالانعان. سەبەبى، دابىلدىڭ زور داۋىسى بىرنەشە شاقىرىم جەرگە دەيىن ەستىلەتىن بولعان. ۇلتتىق اسپاپتار نەگىزىنەن 5 تۇرگە (ىشەكتى، ىسپالى، ۇرمالى، ۇرمەلى، تىلشەلى) بولىنەدى. زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ادامزات تاريحىندا ەڭ العاش ۇرمالى اسپاپتار پايدا بولعان.
قوبىزدىڭ مۇڭدى داۋىسى، سىرشىل دومبىرا، سازدى سىبىزعى، تاعىسىن-تاعى اسپاپتارعا جان بىتكەندە ودان شىققان ءۇن تىنىمسىز ويىڭدى تۇڭعيىققا جەتەلەيدى. «سازگەن سازى» فولكلورلى-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلى 2003 جىلدان بەرى «الماتى اۋەندەرى» كونسەرتتىك بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. رەپەرتۋارىندا 2 مىڭعا جۋىق شىعارما بار. سولاردىڭ ىشىندە حالىق كۇيلەرىنەن قۇرالعان «اسپاپتار شەرۋى» كومپوزيسياسى – «سازگەن سازى» ءانسامبلىنىڭ جەكە ءتولقۇجاتى.
تاقىرىپقا وراي
باعدات تىلەگەنوۆ، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «سازگەن سازى» فولكلورلى-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى:
جەتى عاسىر ءۇنسىز جاتقان اسپاپ
بولات سارىبايەۆتىڭ ارقاسىندا قايتا جاڭعىردى
اڭىزعا اينالعان انسامبل
«سازگەن سازى» – العاش قۇرىلعان فولكلورلىق انسامبلدەردىڭ ءبىرى. وزبەكالى جانىبەكوۆ 1970 جىلدارى تورعاي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ تۇرعان كەزدە قازىرگى ارقالىق قالاسىندا دراما تەاتر مەن «شەرتەر» اتتى العاشقى فولكلورلى-ەتنوگرافيالىق انسامبل اشىلدى. 1981 جىلى ۋچيليششەنى بىتىرە سالىپ، قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا الت-قوبىز ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇستىم. كەيىن «سازگەن سازىنا» قوبىزشى بولىپ ورنالاستىم. كوپ ۇزاماي، ەكى جىلدان كەيىن كوركەمدىك جەتەكشى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. وزبەكالى اعا فيلارمونيا جۇمىسىن تىكەلەي ءوزى قاداعالاپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن. فيلارمونيا قۇرامىندا «ادىرنا»، «سازگەن» فولكلورلى-ەتنوگرافيالىق انسامبلدەرى، «التىناي» حالىقتىق بي ءانسامبلى، «ارقاس» اتتى زاماناۋي ەسترادا توبى بولدى. «سازگەننىڭ» ەڭ ءبىرىنشى كوركەمدىك جەتەكشىسى – جارقىن شاكارىم. تالانتتى كومپوزيتور، ءان ارلەۋشى مۇرات جۇماشيەۆ، جەكە انشىلەردەن ءمادينا ەرالييەۆا، اقجول مەيىربەكوۆ، ناعيما ەسقالييەۆا جۇمىس ىستەدى.
قازاقتىڭ كونە اسپاپتارىن جاڭعىرتقان
وزبەكالى اعامەن بىرگە مۋزىكالىق مۇرانى قايتا قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن بولات سارىبايەۆ بارىن سالدى. ۇمىت بولعان ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ ءۇنىن ەستىرتتى. اسپاپ جاسايتىن شەبەرلەرگە ادىرنا، جەتىگەن، شەرتەر، سازسىرناي، سىبىزعى جاساتتى. فولكلورلىق انسامبلدەر ءۇشىن تومەنگى رەگيستردى بەرەتىن باس دومبىرانى قوستى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كونە اسپاپتاردى جيناپ، زەرتتەدى.
كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتا 2-اق اسپاپ بولعان دەپ ايتىلىپ ءجۇردى. ولار – قوبىز بەن دومبىرا. قوبىزدىڭ ءوزى رەپپرەسسياعا ۇشىراپ، «ول – باقسىلاردىڭ اسپابى، قولدانۋعا بولمايدى» دەگەن تەرىس كوزقاراس بار ەدى. وعان قارسى جۇمىس جۇرگىزىلدى. اسىرەسە، 60-70 جىلدارى قازاقتىڭ قوبىزى قاتتى قىسىمعا ۇشىرادى. حالىق اسپاپتارىنىڭ جالپى سانى – 30-دان اسادى. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر اسپاپتار زامانعا ساي وزگەرىسكە ۇشىرادى. كەيبىرەۋىنىڭ قاجەتتەلىگى بولماي قالدى. بۇرىن كەرنەيدىڭ ۇلكەندىگى 2 مەتر بولعان. ءقازىر الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن كىشكەنتاي نۇسقاسىن جاساپ شىعاردى. ءبىراق اسپاپتاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ىقىلاس اتىنداعى حالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. ال قولدانىستا جۇرگەن 20-عا جۋىق اسپاپتىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ انسامبل قولدانادى.
قازاقتا جالپى حالىق اندەرى مەن اۆتورلىق اندەردى قوسقاندا 20 مىڭعا جۋىق ءان، 10 مىڭعا جۋىق كۇي بارى ايتىلادى. ودان باسقا، ايتىس، تەرمە، قيسسا مەن داستان، ت.ب.، ايتا بەرسەڭ ۇلتتىق مۇرامىز جەتەرلىك. ولاردىڭ ءبىرازىن انسامبل شىعارماشىلىعىنا باعىتتاپ، وركەسترگە كەلتىرۋگە بولادى. كەلەدى-اۋ دەگەن تەرمە-جىرلاردى الىپ، ينسترۋمەنتالدىق نۇسقاسىن شىعارىپ ورىندايمىز.
كەلگەنىمىزگە 4-5 كۇن بولدى، رەسپۋبليكا كۇنىنە وراي ەلىمىزدەگى ءۇش ەلشىلىكتىڭ شاقىرۋىمەن، شەت ەلدە كونسەرت بەردىك. ءاربىر كونسەرتتە كونسەرت زالى لىق تولى بولادى. كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسى ساحناعا شىعىپ كەلە جاتقاندا- اق بايقالادى. سەبەبى، مۋزىكانتتاردىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى ساحنالىق كيىمى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. كوستيۋم تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، تاعى دا بولات اعانىڭ ەسىمىن ايتا كەتۋ كەرەك. ول كىسى ونەرپازدارعا ساحنالىق كوستيۋم تىككىزگەندە كيىمنىڭ ماتاسىنا، ويۋ-ورنەگىنە باسا نازار اۋداراتىن. قازاقى كيىمنىڭ بارىنە باتتيتىپ ويۋ جاپسىرۋدى اتا-بابا مۇراسىنا جاسالعان قيانات دەپ ءبىلدى. تەكەمەت پەن كيىزگە جاپسىراتىن ويۋ-ورنەكتى كيىمگە قولدانۋعا بولمايتىنىن ايتىپ كەتكەن ەدى. قازاقى كيىمنىڭ ءسانىن، اسەمدىگىن، ەرەكشەلىگىن ساقتاۋعا ءمان بەردى. بىلعارىدان تىگىلگەن ساپتاما ەتىك اعانىڭ تاپسىرىسىمەن تىگىلدى. بوياۋى قانىق، ويۋ-ورنەگى تالعاممەن تاڭدالعان.
ءبىر كۇنى فيلارمونياعا كەلىپ، ءبىزدىڭ قالجىڭداسىپ، باسى قايقى كەلەتىن ساپتاما ەتىكتى وعاش كورىپ، ايتىپ وتىرعانىمىزدى ەستىپ قالدى. سوندا ءوزاعا: «ساپتاما ەتىكتىڭ باسى قايقى بولۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. باسى نەگە قايقى؟ تابيعاتتى قاستەرلەگەن قازاق جەر-انانى قۇرمەتتەگەن. «جەر-انامدى تەپپەيمىن» دەپ، باسىن قايقى قىلىپ ساپتاما ەتىك تىگىلگەن» دەپ تۇسىندىرگەن ەدى. اياقكيىمنىڭ ءوزىن ۇلكەن فيلوسوفيامەن تىككەن قازاقتىڭ دانالىعىنا قالاي تاڭعالمايسىڭ؟!
ءتۇپنۇسقادان اجىراماسا ەكەن
رەپەرتۋار شىڭى – قازاق كۇيلەرى. نەگىزگى باسىمدىقتى حالىق اندەرى مەن حالىق كۇيلەرىنە بەرەمىز. باعزى ءداۋىر سازىنا دەگەن ىقىلاس ارتقانى قۋانتادى.
ءقازىر قازاقتىڭ ان-كۇيلەرىن نەشە ءتۇرلى زاماناۋي باعىتقا سالىپ، قۇبىلتىپ ورىنداپ ءجۇر. وعان قارسى ەمەسپىن. ءبىراق ءتۇپنۇسقاسىن بۇزباي ورىنداسا ەكەن. بوياۋىن، ءۇنىن اسا قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراتپاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. دومبىرانى ەسترادالىق باعىتقا ناقىشتاپ، وڭدەپ ورىنداپ ءجۇر. سول سياقتى، جەتىگەن، قوبىز سياقتى اسپاپتاردىڭ ۇنىمەن ارلەۋگە بولادى. ءبىراق ونىڭ ءتۇپنۇسقاسىن بۇزباۋ كەرەك. دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنىن جوعالتپاۋىمىز كەرەك. ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءوزى ۇسكىرىك پەن نارقوبىزدىڭ قانداي اسپاپ ەكەنىن بىلمەيدى. شىڭكىلدەكتى تانىمايدى. ال جاستار ونى قايدان ءبىلسىن؟! سوندىقتان كوبىنە كونسەرتتەرىمىزدى لەكسيا-كونسەرت ەتىپ وتكىزەمىز. مەكتەپتەرگە، وقۋ ورىندارىنا بارىپ، كونە، تانىمال ەمەس اسپاپتاردىڭ ءۇنىن تانىتىپ، تاريحىن تۇسىندىرەمىز.
مىسالى، سازسىرنايدى 60-جىلدارعا دەيىن ەشكىم بىلمەگەن. حح عاسىردىڭ ورتا كەزىندە وتىرار قالاسىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە ارحەولوگتاردىڭ قولىنا قىشتان جاسالعان ويىنشىققا ۇقسايتىن ءبىر بۇيىم تۇسەدى. ءبىراق مامانداردا ونىڭ ويىنشىق ەكەنىنە كۇمان بولادى. ءسويتىپ، ول بولات سارىبايەۆتىڭ قولىنا تيەدى. اسپاپتى زەرتتەپ، وعان سازسىرناي دەگەن اتاۋ بەرەدى. ءحىىى عاسىردان حح عاسىرعا دەيىن جەتى عاسىر بويى ءۇنسىز جاتقان اسپاپتى قايتادان دۇنيەگە الىپ كەلدى.